無爲; S: asaṃskṛta; P: asaṅkhata;
1. Vô vi nghĩa là không phụ thuộc, không bị ảnh hưởng, không vì nhân duyên mà sinh ra, đối nghĩa với vô vi là Hữu vi (有爲; s: saṃs-kṛta), cũng thường được hiểu là »Không làm«. Trong Phật giáo nguyên thuỷ thì chỉ có Niết-bàn được xếp vào hạng vô vi, tất cả các Pháp còn lại đều là hữu vi. Quan niệm này được lưu lại trong Thượng toạ bộ (p: theravāda) và Ðộc Tử bộ (s: vātsīputrīya). Tất cả những bộ phái khác đều dần dần thay đổi cách sử dụng danh từ này.
Ðại chúng bộ chấp nhận 9 pháp vô vi, đó là hai cách Diệt độ (s, p: nirodha), trong đó một loại (1.) được đạt bằng sự phân tích phân biệt, gọi là Trạch diệt (s: pratisaṃkhyā-nirodha), tương ưng với Niết-bàn. Loại Diệt thứ hai (2.) được đạt không qua sự phân tích, phân biệt (phi trạch), được gọi là Phi trạch diệt (s: apratisaṃkhyā-nirodha), liên hệ đến những lậu hoặc (ô nhiễm) mà một A-la-hán không còn vướng mắc. Ðược xếp vào vô vi pháp nữa là Hư không (3.), Không vô biên xứ (4.), Thức vô biên xứ (5.), Vô sở hữu xứ, tức là cái »không có gì« (6.), Phi tưởng phi phi tưởng xứ (7.), nội dung của thuyết Mười hai nhân duyên (8.) và Bát chính đạo (9.).
Nhất thiết hữu bộ công nhận ba pháp vô vi là Hư không và hai loại Diệt trên. Duy thức tông liệt kê thêm vào ba vô vi pháp này một loại Diệt bằng một trạng thái thiền định an vui bất động, sự chấm dứt suy nghĩ và thụ cảm của một A-la-hán và Chân như (tathatā).
Pháp Tạng bộ (s: dharmaguptaka) xếp vào loại vô vi pháp Chân như và sự »Trường tồn của mọi pháp.« Dưới »Trường tồn của mọi pháp« họ định nghĩa rằng cái đặc tính gì không biến đổi của nó (Sự không biến đổi của nó chính là sự biến đổi) và định luật nhân quả (Nghiệp) cũng như một vài trạng thái Ðịnh.
2. Về nghĩa »Không làm« xem dưới Bất hành nhi hành.

(s: asaṁskṛta, p: asaṅkhata, 無爲): tồn tại không phải được sinh thành từ nguyên nhân hay nhân duyên, là chân thực tại của thường trú tuyệt đối mang tính siêu thời gian vốn vượt qua khỏi sự thành lập hay hoại diệt, và tách ly khỏi mối quan hệ nhân quả. Đây là ngôn từ dùng để chỉ cái tuyệt đối vô hạn định mà rời xa khỏi hiện tượng, cho nên nó còn được dùng làm tên gọi khác của Niết Bàn (s: nirvāṇa, p: nibbāna, 涅槃). Trong Câu Xá Luận (倶舍論) có nêu ra 3 loại vô vi là Hư Không (虛空), Trạch Diệt (擇滅) và Phi Trạch Diệt (非擇滅). Trong Du Già Sư Địa Luận (瑜伽師地論) thì đưa ra 8 loại khác là Hư Không (虛空), Phi Trạch Diệt (非擇滅), Trạch Diệt (擇滅), Thiện (善), Bất Thiện (不善), Vô Ký Pháp (無記法), Chơn Như (眞如), Bất Động Tưởng Thọ Diệt (不動想受滅). Theo Lão Trang thì nó có nghĩa là cứ y theo tự nhiên như vậy, không làm gì cả. Còn trường hợp trong Thiền Tông khi dùng từ nầy không có nghĩa là không làm gì cả, mà hết thảy các hành vi đều tự do, tự tại, không trở ngại, giống như cá lội trong nước, chim bay trên không, chẳng lưu lại vết tích nào. Trong Chứng Đạo Ca (証道歌) của Vĩnh Gia Huyền Giác (永嘉玄覺, 675-713) có đoạn rằng: “Quân bất kiến, tuyệt học vô vi nhàn đạo nhân, bất trừ vọng tưởng bất cầu chân (君不見、絕學無爲閑道人、不除妄想不求眞, bạn có thấy chăng, người nhàn đạo vô vi chẳng còn học gì nữa thì chẳng trừ bỏ vọng tưởng mà cũng không tìm cầu cái chân thật).” Thiền Sư Pháp Thuận (法順, ?-991) của Việt Nam có bài thơ rằng: “Quốc tộ như đằng lạc, nam thiên lí thái bình, vô vi cư điện các, xứ xứ tức đao binh (國祚如藤絡、南天裏太平、無爲居殿閣、處處息刀兵, vận nước như dây quấn, trời nam trọn thái bình, vô vi nơi điện gác, chốn chốn hết đao binh).”

1) Đây là một từ của Lão giáo có nghĩa đen là “không làm,” “không gắng sức,” “không gượng ép,” hay không miễn cưỡng tạo tác. Nó không ám chỉ sự bất động hay lười biếng. Chúng ta chỉ không nên gắng sức vì những việc không chân thật, làm cho chúng ta hóa mù đến nỗi không thấy được tự tánh—This is a Taoist term has the literal meaning of “non-doing” or “non-striving” or “not making.” It does not imply inaction or mere idling. We are merely to cease striving for the unreal things which blind us to our true self. 2) Asamskrta (skt)—Asankhata (p)—Unproduced—Unconditioned. • Không tác động: Non-active—Inactive. • Thụ động: Passive. • Tự động: Spontaneous—Natural. • Không bị lệ thuộc vào nhân: Uncaused—Not subject to cause. • Không chủ ý: Without intention—Not consecrated—Unadorned—Unpolished—Not prepared. • Thoát khỏi sự chế ngự của dục vọng và cảm giác: Free from the passions or senses. • Pháp Tính: Dharma-nature. • Pháp Giới: Dharmadhatu. • Niết Bàn: Nirvana. ** For more information, please see Asamskrta in Sanskrit/Pali-Vietnamese Section.

Asaṃskṛta (S), Asaṅkhata (P), Mu-i (J), Unconditioned Bất duyên sanhKhông tạo tác, không có nguyên do tạo tác, không cố ý tạo tác.

Asamkrta (S). Non-active, passive; laissez faire; spontaneous, natural; uncaused, not subject to cause, condition, or dependence; transcendental, not in time, unchanging, eternal, inactive, and free from the passions or senses; non phenomenal, noumenal; also intp. as nirmàna, dharma-nature, reality, and dharmadhàtu.

5111梵語 asaṃskṛta。無造作之意。為「有為」之對稱。即非由因緣所造作，離生滅變化而絕對常住之法。又作無為法（梵 asaṃskṛta-dharma）。原係涅槃之異名，後世更於涅槃以外立種種無為，於是產生三無為、六無為、九無為等諸說。於小乘各部派中，說一切有部立擇滅無為、非擇滅無為、虛空無為，合為三無為。大眾部、一說部、說出世部於三無為之外，立空無邊處、識無邊處、無所有處、非想非非想處等四無色處，及緣起支性（十二緣起之理）、聖道支性（八聖道之理）等，總為九無為。化地部則以不動、善法真如、不善法真如、無記法真如取代四無色處，亦作九無為之說。大乘唯識家於三無為外，別立不動、想受滅、真如，合為六無為；或開立真如為善法、不善法、無記法，而為八無為。然無論開立為六無為或八無為，非謂無為有多種別體，而係斷除我、法二執所顯之一種法性；復以此一法性從所顯之諸緣而稱種種之名。準此而言，真如、法性、法界、實相等亦皆為無為法。又以涅槃而言，上記三無為中之擇滅無為、六無為中之真如無為即涅槃；而涅槃乃一切無為法中之最殊勝者。　又關於無為法之體，說一切有部主張其為有體，經量部及大乘唯識家以其為無體，不承認其實相。其中，唯識家依「識變」與「法性」假立六種無為，即：(一)指遠離煩惱所知障之真如，以其無有障礙，恰如虛空，稱為虛空無為。(二)指遠離一切有漏之繫縛而顯之真理，稱為擇滅無為。(三)指本來自性清淨之真如，以其非由無漏智之簡擇力而來，稱為非擇滅無為。(四)指顯現於第四靜慮（第四禪）之真如，以第四靜慮已滅苦、樂二受，寂靜不動，稱為不動無為。(五)指顯現於滅盡定之真如，以滅盡定已滅六識心想與苦、樂二受，稱為想受滅無為。(六)指真實如常，無有絲毫虛妄變異之法性真如，稱為真如無為。〔品類足論卷一、大毘婆沙論卷二十一、卷三十九、俱舍論卷一、卷六〕（參閱「有為」2445）