(五大) I.
Ngũ Đại. Phạm: Paĩca mahà-bhùtàni. Cũng gọi
Ngũ đại chủng. Chỉ cho 5
nguyên tố của
thể tính rộng lớn,
sinh thành ra muôn pháp, tức là: Đất, nước, lửa, gió và không.
Tính chất của 5
nguyên tố này theo thứ tự là cứng, ướt, nóng, động và
vô ngại;
tác dụng là
giữ gìn, thu nhiếp,
thành thục,
tăng trưởng, không ngăn ngại. Trong
Phật giáo có các thuyết:
Tứ đại,
Ngũ đại,
Lục đại,
Thất đại...
Đại khái các tông
Câu xá,
Duy thức... đều
áp dụng thuyết
Tứ đại, vì
tứ đại tạo ra tất cả các
sắc pháp nên gọi là
Tứ đại chủng hay Năng tạo
tứ đại.
Mật giáo thì chuyên
sử dụng thuyết
Ngũ đại,
Lục đại(đất, nước, lửa, gió, không, thức), chủ trương
tứ đại không lìa tâm đại, cho rằng tâm và sắc tuy khác nhưng
thể tính của chúng thì chẳng phải 2; rằng
lục đại sinh ra 4
pháp thân, 3
thế gian, là
thể tính của
pháp giới, cũng chính là thân
Tam ma da của
Như lai.
Chủng tử của
Ngũ đại theo thứ tự là: (a), (va), (ra), (ha) và (kha). Nghĩa của các chữ
chủng tử này theo thứ tự là: Vốn chẳng sinh (a), lìa
lời nói (va), lìa bụi nhơ (ra), lìa
nhân duyên (ha), như
hư không (kha). Lại đem
Ngũ đại phối với
ngũ phương(vị),
ngũ sắc,
ngũ Phật,
ngũ môn và
ngũ trí. Còn nói về
hình tướng và màu sắc thì đất là hình vuông màu vàng;
nước hình tròn màu trắng; lửa hình
tam giác màu đỏ; gió hình bán nguyệt màu đen; không là hình
bảo châu màu xanh. Đây chính là tháp
Ngũ luân hình
Tam muội da của đức
Đại nhật Như lai. [X.
kinh Vô lượng thọ Q.hạ; phẩm
A xà lê chân thực trí trong kinh Đại nhật Q.5;
Tôn thắng Phật đính
tu du già
pháp nghi quĩ Q.thượng;
Đại nhật kinh sớ Q.37;
Tức thân thành Phật nghĩa;
Kim cương giới mạn đồ la sao Q.thượng]. (xt.
Lục Đại). II.
Ngũ Đại. Chỉ cho 5 đại:
Không đại,
phong đại,
hỏa đại,
thủy đại và
địa đại do
Ngũ duy sinh ra.
Ngũ duy chỉ cho: Thanh duy, xúc duy, sắc duy, vị duy và hương duy. Đây là 1 khoa trong 25 đế do
học phái Số luận thành lập.
Cứ theo Thành duy thức luận thuật kí, thì có thuyết cho rằng từ
Ngã mạn sinh ra 10 pháp là
ngũ đại và
ngũ duy; nhưng cũng có thuyết chủ trương
Ngã mạn chỉ sinh ra
ngũ duy, còn
ngũ duy thì sinh ra
ngũ đại, và
ngũ đại sinh ra 11 căn.
Phật giáo thì cho
tứ đại và
ngũ đại là năng tạo, còn
học phái Số luận thì chủ trương
ngũ đại là sở tạo. Đây là sự sai khác
căn bản giữa 2 bên. [X.
kinh Niết bàn Q.35, 36 (bản Nam); luận
Đại trí độ Q.70; luận Kim
thất thập;
Thành duy thức luận thuật kí Q.1, phần cuối]. (xt.
Nhị Thập Ngũ Đế,
Tứ Đại).