Ở trong bản Kinh Tinh Túy Bát Nhã Ba La Mật Đa (thường được biết dưới tên Tâm Kinh), đầu tiên là Đức Phật đang muốn nói đến một người “đã vượt thoát ngũ uẩn.” Vậy ngũ uẩn là gì? Nói theo kiểu nhà quê dễ hiểu nhất, ngũ uẩn là thân tâm của mình.

Chủ đề hôm nay là tìm hiểu về “Ngũ uẩn giai không” nên trước hết chúng ta cần biết Ngũ uẩn là gì? Ngũ uẩn liên hệ như thế nào đối với thân tâm của chúng ta? Rồi sau đó mới tìm hiểu tại sao “Ngũ uẩn lại giai không”?

Theo Kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa Tâm Kinh, ngũ uẩn bao gồm sắc, thọ, tưởng, hành, thức. Nói chung, ngũ uẩn có nghĩa là con người và thế giới sự vật hiện tượng. Muốn thoát ly khổ ách, Phật tử nên luôn hành thâm bát nhã và chiếu kiến ngũ uẩn giai không. Đức Phật đã nhắc nhở Xá Lợi Phất: “Này Xá Lợi Phất, Sắc chẳng khác Không, Không chẳng khác Sắc. Sắc là Không, Không là Sắc. Thọ, Tưởng, Hành, Thức lại cũng như vậy.”

Quyển sách nhỏ có tựa đề “Ngũ Uẩn” này không phải là một nghiên cứu thâm sâu về giáo lý nhà Phật, mà nó chỉ đơn thuần vạch ra những lời Phật dạy về Ngũ Uẩn. Phật tử thuần thành nên luôn nhớ rằng mục đích của người tu Phật là tự giác, nghĩa là tự mình thấy được bản chất thật của Ngũ Uẩn. Tự giác còn có nghĩa là tự quán sát bằng cái trí của chính mình chứ không dựa vào kẻ khác; giác tha (sau khi tự mình đã giác ngộ lại thuyết pháp để giác ngộ cho người khác, khiến họ được khai ngộ và giúp họ rời bỏ mọi mê lầm và khổ não trong vòng luân hồi) rồi cuối cùng mới đi đến giác hạnh viên mãn, thoát ra khỏi vòng luân hồi sanh tử, đó chính là Niết Bàn đạt được ngay trong kiếp này.

Trong khóa cấm túc an cư 10 ngày tại Học viện Phật giáo TP.HCM, tôi có đôi lời nhắc nhở Hội đồng Điều hành, Ban Giảng huấn và tất cả Tăng Ni sinh viên. Đức Phật là bậc Toàn giác. Chúng ta chưa đạt được Sơ quả Dự lưu là thuộc hạng bất giác, vì thế phước báu của chúng ta chỉ là phàm tăng thì dù có nói hay cỡ nào cũng vẫn ở trong sáu đường sanh tử. Và khi chúng ta bắt đầu tu trong giáo pháp Phật, nếu chứng được Sơ quả, Nhị quả, Tam quả, chúng ta đã vượt qua tầng thấp của sanh tử và lên đến tầng cao của trời Sắc Cứu cánh, đến đây chuẩn bị tiến lên Thánh quả A-la-hán.

Uẩn, thuật ngữ Pāli là khandha (Skt: skandha) thường được dịch sang tiếng Anh là ‘aggregates’ uẩn. Trước thời Phật, thuật ngữ khandha có ý nghĩa hết sức bình thường, đó là một đống, một bó, một cụm, một khối, một đống thô trọng (ghana) có vẻ rắn chắc bên ngoài, được phân thành năm ‘nhóm’ (rāśi, tụ, đống, hay bó, một thứ kết tụ các mảnh vụn cộng thêm danh hiệu, một khối được hình thành từ năm phần tử khác biệt nhau). Nó cũng được dịch là Ấm với ý nghĩa che đậy, uẩn với nghĩa nghĩa tập hợp, và cũng dịch là trọng đởm với ý nghĩa gắnh nặng. Năm uẩn được gọi như vậy vì chúng là sự cấu thành của năm thành phần tạo nên một tập hợp được gọi là con người đầy đủ hai thành phần danh và sắc (nama-rupa).

Tu tập ở hang động, rừng hoang có lắm nỗi hiểm nguy, dễ lâm nạn thú dữ, trùng độc. Kinh văn cho biết Tỳ-kheo Ưu-ba-tiên-na đã đắc Thánh quả, thấp nhất là Bất lai A-na-hàm (thậm chí có thể đã là Vô sinh A-la-hán) nhưng dư tàn của nghiệp còn vương nên vẫn bị rắn độc cắn chết như thường.

Năm uẩn là mảnh đất tốt cho tuệ tăng trưởng, hay nói cách khác chỉ có trí tuệ mới thấy rõ bản chất như thật về năm uẩn. Nhờ có tuệ mới thắng tri, liễu tri được năm uẩn và năm thủ uẩn. Nhờ có tuệ mới cắt đứt được vô minh và tham ái khởi lên chấp thủ uẩn. Nhờ có tuệ mới thấy năm uẩn là vô thường, khổ, vô ngã.