23. Sân Hận

Thưa quý thính giả,

Hôm nay chúng tôi xin kính gửi tới quý vị bài nói về đề tài "Sân", nghĩa là giận dữ. Sân là một trong Tam Độc mà nhà Phật dạy người Phật tử phải luôn luôn cảnh giác, là Tham, Sân và Si. Ba sự độc hại này đưa con người vào đường khổ ải, cần phải hóa giải chúng bằng Ba môn học là Giới học, Định học và Tuệ học: trì giới thi` hóa giải tham lam; tu thiền, trì chú hoặc niệm Phật thì hóa giải sân hận giận dữ, để cho tâm hồn được luôn luôn an tịnh, từ đó phát sinh trí tuệ, hóa giải ngu si.

Trong kinh Pháp Cú, đức Phật có lời dạy như sau :

Khi cơn giận dữ bùng ra
Ai mà ngăn được mới là người hay
Giỏi như hãm lại được ngay
Chiếc xe đang chạy chở đầy, phóng nhanh,
Nếu không thì bản thân mình
Cầm cương hờ hững tài tình gì đâu.

* 
Lấy từ bi, lấy ôn hòa
Thắng cơn nóng giận bùng ra thét gầm
Lấy hiền lành, lấy thiện tâm
Thắng lòng hung ác bất nhân khó lường
Lấy tâm bố thí cúng dường
Thắng hàng keo kiệt, thắng phường tham lam
Lấy chân thật để đập tan
Những trò hư ngụy, dối gian ở đời.
* 
Nói lời chân thật luôn luôn,
Dẹp cơn nóng giận dỗi hờn khó coi,
Dù ta có ít của thôi
Cũng chia bố thí cho người đến xin,
Nhờ ba việc tốt lành trên
Đưa ta đến cõi chư thiên, cõi trời.
* 
Bậc hiền lương chẳng hại ai
Thân tâm lo chế ngự hoài trước sau
Đến nơi bất tử thật mau
Niết Bàn chốn ấy hết sầu, hết bi.
* 
Giữ gìn kiểm soát Thân người
Đừng vì nóng giận để rồi làm sai
Thân đừng làm ác, hại ai
Làm lành, làm thiện miệt mài tu thân.
* 
Giữ gìn kiểm soát Lời người
Đừng vì nóng giận để rồi nói sai
Lời đừng nói ác, hại ai
Nói lành, nói thiện miệt mài tu thân.
* 
Giữ gìn kiểm soát Ý người
Đừng vì nóng giận để rồi nghĩ sai
Ý đừng nghĩ ác, hại ai
Nghĩ lành, nghĩ thiện miệt mài tu thân.

Có thể nói rằng tất cả các loại hình chiến tranh trên thế giới đều bắt nguồn từ Tham, Sân và Si.

Về những cuộc tranh chấp nho nhỏ, thì khởi đầu cũng là có một phía vì Tham, muốn lấn lướt phía bên kia. Phía đối phương nổi niềm Sân hận, giận dữ bừng bừng, tìm đủ mọi biện pháp có thể để chống lại. Do giận dữ nên sự suy nghĩ bị lửa giận chi phối, trở thành hạn hẹp, mất sáng suốt và khách quan, không nhìn rõ được thực tế nữa. Đã không nhìn rõ được sự việc thì cũng không nhìn thấy những điểm tốt của người mình đã ghét, vì thế, khả năng hòa giải cũng bị chận đường, sự ghét bỏ ngày càng tăng trưởng, dần dần biến thành thù hận, có khi đi đến chỗ không đội trời chung.

Đây là nói về sự sân hận giữa những cá nhân cho nên hậu quả cũng chỉ nho nhỏ, sự tác hại thường chỉ xảy ra giữa những cá nhân hoặc gia đình. Nhưng khi lòng Tham Sân Si vươn tới bình diện quốc gia, núp dưới chiêu bài "vì tổ quốc, vì nhân dân, vì muốn mở mang bờ cõi cho con cháu", vân vân, -- tựu chung cũng chỉ là những lớp vỏ hào nhoáng để che đậy dã tâm tham lam, muốn có thuộc địa, muốn có dân nô lệ để bóc lột, như đầy dẫy những cuộc chiến tranh trong quá khứ, -- thì hậu quả lại không thể lường trước được. Bởi vì phía đối phương dĩ nhiên là phải chống trả, phải mở bộ máy tuyên truyền để kích thích lòng dân sao cho họ nổi cơn cuồng nộ, sẵn sàng hy sinh thân mạng ngoài chốn sa trường để chống xâm lăng, đôi khi vì nhu cầu gây căm thù, họ ngụy tạo những chuyện tàn nhẫn ghê gớm như vu cáo cho đối phương là "ăn thịt người", "ăn gan, ăn mật người", "thiêu sống trẻ em", vân vân, mục tiêu là để tạo nên làn sóng công phẫn, sẵn sàng xả thân theo lệnh của "phù thủy chính trị".

Hoặc trong những cuộc chiến tranh ý thức hệ, hai bên đều bảo vệ lý tưởng của phe phái mình, bảo vệ quan điểm chính trị mà mình cho là đúng, là sẽ mang lại tự do no ấm cho đất nước, cho nhân loại, tự khoác cho mình lá cờ chính nghĩa, coi như chân lý đứng về phe phái mình. Trên con đường tranh đấu để bảo vệ lý tưởng của mình và truyền bá nó qua những dân tộc khác, những nhà chính trị cũng lại dùng thủ đoạn gây căm thù giai cấp để cho người ta ghét bỏ lẫn nhau. Và để cho đủ sức mạnh khích động, người ta phóng đại, thậm chí bịa đặt ra những tội ác của những người thuộc giai cấp khác để kích thích lòng người cùng phe phái cho họ nổi giận lên, trở thành mù quáng, nhìn đối phương qua lăng kính không đội trời chung, nên dễ dàng tàn sát không thương tiếc những kẻ thù giai cấp.

Đó là những hình thái cuồng tín. Nếu người lãnh đạo lại là một nhà tôn giáo thì sự tác hại còn lớn lao hơn. Bởi vì sức mạnh của cuồng tín cộng với sức mạnh của mê tín, sẽ dễ dàng chuyển hóa một người hiền lành trở thành một âm binh, cho phù thủy chính trị sai khiến.

Đứa bé nhỏ xíu cũng biết nổi Sân, muốn điều gì mà không được thì nó khóc lóc, dẫy lên đành đạch. Nhưng đứa nhỏ chỉ giận dỗi thôi, không thù hận. Tiếc rằng nhiều khi người lớn lại vô tình làm cho thói giận dữ của các cháu nhỏ nẩy nở và trở thành tật xấu kinh niên.

Chúng ta thường cảm thấy vui khi nhìn các cháu bé thích thú với món đồ mà nó đang chơi, thế là chúng ta bèn đùa giỡn, trêu chọc nó bằng cách giằng lấy món đồ, giấu ra sau lưng bắt nó phải đi tìm. Đứa bé bị mất món đồ bèn òa lên khóc và chúng ta thích thú bật cười, đưa món đồ ra trả. Đôi khi đứa bé nổi cơn hờn, không thèm nhận lại mà càng gào lên khóc to hơn, thì chúng ta lại càng cười ầm lên, cho là nó "dỗi", thế rồi chúng ta xuống nước năn nỉ, dỗ dành, đôi khi bằng cách giả bộ đánh một người nào đó cho nó hả giận. Đây là một trò đùa vô ý thức, nó tập cho các cháu bé thói quen giận dữ và phải có phản ứng mạnh với người lớn. Các cháu bé cần được đối xử ôn hòa nhưng cương quyết, các cháu không phải món đồ giải trí của mình, cũng không vì mình có chuyện buồn mà quát mắng oan uổng các cháu. Bị đối xử như thế, các cháu sẽ tập nhiễm thói quen lỗ mãng và ứng xử bất công.

Phần lớn những tội phạm trong xã hội đều là những người lớn lên từ những gia đình có thói quen đối xử tàn bạo với nhau, nhất là với các con còn nhỏ. Các thiếu niên đó vì bất lực phải nhịn nhục qua ngày, nhưng trong lòng đã nuôi sẵn mối căm thù với gia đình, và mang theo mối thù đó cho đến khi lớn lên, ra khỏi gia đình, các thanh niên đó sẽ trả thù lại xã hội khi có dịp.

Nhà Phật có nhiều pháp môn để trị bệnh Sân. Ngoài ra, tùy theo hoàn cảnh, các Sư trong đạo Phật cũng có những phương tiện thiện xảo để đối trị với bệnh sân hận.

Trong công cuộc chinh phục gận dữ và sân hận. Đức Đạt Lai Lạt Ma bắt đầu bằng cách điều tra bản chất của các xúc cảm phá hoại ấy. Ngài giải thích:

"Nói chung, có nhiều loại cảm xúc tiêu cực hay khổ sở khác nhau, như tự phụ, cao ngạo, ganh ghét, tham dục, tham lam, hẹp hòi vân vân... Nhưng ngoài những loại ấy ra, giận dữ và sân hận được coi là tai họa lớn nhất vì chúng là những chướng ngại lớn nhất cho việc phát triển từ bi và vị tha, và chúng phá hoại đức hạnh và sự tĩnh lặng của tâm. 
"Giận dữ dẫn đến cảm nghĩ xấu và sân hận. Và trong chừng mực liên quan đến, nó chẳng bao giờ là tích cực cả. Nó không có lợi ích gì cả. Nó bao giờ cũng hoàn toàn là tiêu cực. 

"Chúng ta không thể khắc phục giận dữ và sân hận chỉ bằng cách nén chúng xuống. Chúng ta cần tích cực trau giồi những thứ giải độc cho sân hận như nhẫn nại và khoan dung. Để có thể trau giồi thành công nhẫn nại và khoan dung, bạn cần phải tạo ra lòng nhiệt tình, một sự ham muốn mạnh mẽ tìm kiếm nó. Lòng nhiệt tình của bạn càng mạnh thì khả năng chịu đựng những khó khăn gặp phải trong quá trình này càng lớn. Khi bạn dấn thân vào tu tập nhẫn nại và khoan dung, trong thực tế, cái đang xẩy ra là bạn dấn thân vào cuộc chiến với giận dữ và sân hận. Vì là trong tình trạng chiến đấu, bạn tìm chiến thắng, nhưng bạn cũng phải chuẩn bị khả năng bị thua trận. Cho nên khi bạn lâm trận, bạn không nên bỏ qua thực tế là trong tiến trình này bạn sẽ đương đầu với nhiều vấn đề. Bạn phải có khả năng chịu đựng gian khổ. Người chiến thắng được giận dữ và sân hận qua tiến trình cam go như vậy là một anh hùng thực sự. 

"Chính bằng điều này trong tâm, chúng ta phát sinh lòng nhiệt tình mạnh mẽ. Nhiệt tình do học tập và suy ngẫm về những tác dụng của khoan dung, nhẫn nại, và sự tác hại hay hậu quả tiêu cực của giận dữ và sân hận. Và chính trong cái söï nhaän thöùc ñöôïc sẽ tạo được sự lôi cuốn hướng về cảm nghĩ khoan dung và nhẫn nại, bạn cảm thấy thận trọng hơn và đề phòng những ý nghĩ giận hờn và thù ghét. Thường thường, chúng ta không mấy bận tâm về giận dữ hay sân hận, cho nên nó đến bất chợt. Nhưng khi chúng ta phát triển một thái độ thận trọng đối với những cảm xúc này, tự nó sẽ hoạt động nhự một biện pháp phòng ngừa chống lại giận dữ và sân hận. 

"Những tai hại của sân hận rất dễ thấy rõ ràng và trực tiếp. Thí dụ, khi một ý nghĩ sân hận mạnh mẽ phát sinh trong con người bạn, chính vào lúc ấy nó hoàn toàn tràn ngập và phá hoại sự an tĩnh trong tâm bạn, sự nhanh trí của bạn hoàn toàn mất hẳn. Khi giận dữ và sân hận nổi lên, nó tàn phá phần tốt nhất trong bộ não của bạn, phần này chính là khả năng phán xét giữa đúng và sai, và hậu quả trước mắt hay dài hạn về những hành động của bạn. Sức phán xét của bạn trở nên hoàn toàn bế tắc, nó không còn hoạt động được. Hầu như bạn trở thành mất trí. Cho nên giận dữ và sân hận có khuynh hướng ném bạn vào tình trạng bối rối làm cho những vấn đề khó khăn của bạn tệ hại hơn. 

"Ngay cả về mặt thể chất, sân hận dẫn đến sự biến đổi rất xấu và đáng ghét cho một cá nhân. Chính vào lúc cảm giác giận dữ và sân hận phát sinh, dù người ấy cố gắng giả cách hay làm điệu bộ thế nào đi nữa, nhưng rõ ràng mặt người đó trông nhăn nhó và xấu xí. Có một giáng vẻ thật khó chịu, người ấy toát ra sự rung cảm đầy thù nghịch, những người chung quanh cũng có thể cảm thấy điều đó. Sự cảm nhận này như là toát ra từ thân thể người đang giận dữ, rõ ràng đến nỗi không những chỉ có người chung quanh cảm thấy mà ngay cả đến thú vật, chó mèo cũng cố tránh người đang giận dữ.

 "Hơn nữa khi một người chất chứa những ý nghĩ sân hận, những tư tưởng này có khuynh hướng phát triển trong tâm người ấy, và có thể gây ra những vấn đề như ăn mất ngon, mất ngủ, và chắc chắn làm cho người ấy cảm thấy căng thẳng và bực dọc hơn. 

""Vì những lý do như trên đây, sân hận được so sánh như một kẻ thù. Kẻ thù trong nội tâm này không có chức năng nào khác ngoài việc gây tổn hại. Nó thật sự là kẻ thù của chúng ta, kẻ thù đích thật. Nó không có nhiệm vụ nào khác hơn ngoài việc chỉ để phá hoại chúng ta, cả trước mắt lẫn lâu dài. Nó rất khác với một kẻ thù bình thường. Một kẻ thù bình thường dù có muốn làm hại chúng ta thì hắn cũng không thể ở cạnh chúng ta mỗi ngày 24 giờ đồng hồ như kẻ thù trong tâm chúng ta là thói sân hận. Sân hận thì khác, nó tiềm ẩn trong con người chúng ta, không làm việc gì khác hơn là chờ khi có dịp là bật ngọn lửa giận dữ để đốt cháy tâm hồn chúng ta.

Không những lòng sân hận tàn phá sự an vui của chúng ta, nó còn đưa chúng ta tới những hoàn cảnh gây nên những việc độc ác, bản thân sau này có hối hận thì cũng quá muộn, nạn nhân thì mất mạng, người trả thù thì để tiếng xấu lại muôn đời như câu chuyện của hai danh sĩ thời Tây Sơn là Ngô Thời Nhậm và Đặng Trần Thường.

Sử chép rằng:

"Ngô Thì Nhậm xuất thân gia đình vọng tộc chốn Bắc Hà, con trai Ngô Thì Sĩ. Ông thông minh, học giỏi, sớm có những công trình về lịch sử. Năm 1775, ông đỗ tiến sĩ tam giáp, được bổ làm quan ở bộ Hộ. Năm 1778 làm Đốc đồng Kinh Bắc và Thái Nguyên. Khi đó cha ông làm Đốc đồng Lạng Sơn. Cha con đồng triều, nổi tiếng văn chương trong thiên hạ. Năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc lần hai, xuống lệnh "cầu hiền" tìm kiếm quan lại của triều cũ. Ngô Thì Nhậm mang tài năng mình đến với Tây Sơn, góp công lớn trong chiến công đại phá quân Thanh và sau đó duy trì hòa bình với triều đình Càn Long. Quang Trung mất, ông không còn được tin dùng, quay về nghiên cứu Phật học.

Ngô Thì Nhậm là một trí thức đa tài: chính trị, quân sự, ngoại giao... Trịnh Sâm khen ông:" Tài học không ở dưới người". Quang Trung ca ngợi ông: "Thuộc dòng văn học Bắc Hà, thông thạo việc đời". Riêng về thơ văn trước tác, ông viết đủ loại: nghiên cứu sử địa, bình luận văn hóa xã hội, thơ phú, vân vân... Thơ Ngô Thì Nhậm ẩn chứa những suy nghĩ và cách ứng xử của kẻ sĩ lấy lợi ích dân nước làm trọng. Trong lúc làm quan, ông nổi tiếng liêm khiết. Tâm hồn ông học sự trong sạch của thiên nhiên. Nghe tiếng chim hót trong trẻo trên cành cao sau mưa, ông thấy thẹn cho cõi lòng còn gợn hư danh. Lên núi cao nhìn vào xa rộng ông giác ngộ: " Lên chơi bừng giấc Nam Kha mộng". Giấc Nam Kha là ý thơ được dùng nhiều trong thơ cổ điển, nhưng Ngô Thì Nhậm không dùng theo mốt văn chương mà theo kinh nghiệm đời ông. Kẻ sĩ trong thời nhiễu nhương nhiều nông nỗi buồn phiền ghê gớm, phải có cách nghĩ cao hơn để vượt trở ngại của thực tế. Cách nghĩ của Ngô Thì Nhậm là tìm sự thanh thản trong quy luật của thiên nhiên, của lịch sử.
Năm 1908, sau trận đòn thù ở Văn Miếu, ông tạ thế."

Thưa quý thính giả,

Về trận đòn thù này, theo cuốn Nhà Tây Sơn của hai soạn giả Quách Tấn và Quách Giao viết, thì chuyện xảy ra như sau:

" . . . Ngô Thời Nhậm và Phan Huy Ích bị giải về Thăng Long và đánh đòn tại Văn Miếu. Phan Huy Ích còn sống trở về nhà. Ngô Thời Nhâm bị Đặng Trần Thường đánh chết.

Đặng Trần Thường là một danh sĩ Bắc Hà. Lúc Ngô Thời Nhậm được vua Quang Trung trọng dụng thì Đặng Trần Thường đến xin Nhậm tiến cử. Trông thấy vẻ khúm núm làm mất phong độ của kẻ sĩ, Nhậm thét bảo Thường:

- Ở đây cần dùng người vừa có tài vừa có hạnh, giúp vua cai trị nước. Còn muốn vào luồn ra cúi thì đi nơi khác.

Đặng Trần Thường hổ thẹn ra về, rồi mang khăn gói vào Nam, phụng sự Nguyễn Phúc Ánh".

Thưa quý vị,

Có tài liệu ghi rằng sau khi Chúa Nguyễn Phúc Ánh dẹp xong nhà Tây Sơn, ngoài những chuyện trả thù con cháu Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ và các võ tướng, một số quan văn bị giải về Hà Nội để bị xử phạt đánh bằng roi ở Văn Miếu, trong số đó có Phan Huy Ích và Ngô Thời Nhậm. Chủ trì cuộc phạt đánh đòn đó là Đặng Trần Thường.

Vốn có thù riêng, Đặng Trần Thường kiêu hãnh ra vế câu đối cho Ngô Thời Nhậm:
- Ai công hầu, ai khanh tướng, trong trần ai, ai dễ biết ai.

Ngô Thời Nhậm đáp :
- Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế thời phải thế.

Đặng Trần Thường sai tẩm thuốc độc vào roi để đánh Ngô Thời Nhậm. Sau trận đòn về nhà, thuốc độc ngấm vào tạng phủ, Ngô Thời Nhậm qua đời.

Trong câu chuyện, có hai cơn giận. Ngô Thời Nhậm vì giận thái độ khúm núm của Đặng Trần Thường, có thể làm mất mặt danh sĩ Bắc hà trước con mắt người Tây Sơn, nên nặng lời mắng Đặng Trần Thường. Đặng Trần Thường bị câu mắng, từ giận thành thù, khi có quyền thế bèn giết Ngô Thời Nhậm. Tuy chỉ có Ngô Thời Nhậm chết, nhưng hai cơn giận đã giết hai danh sĩ, một người mất mạng, còn một người tiêu tan danh tiếng, để lại vết nhơ trong văn học sử, là một người hẹp hòi, tàn ác và sát nhân. 

Cho nên Đức Phật đã dạy rằng: “Một ngọn lửa sân đốt cháy cả rừng công đức”