Trí huệ Bát nhã là trí huệ hiểu biết, thấu đạt trọn vẹn tánh Không - tánh Như. Trí huệ Bát nhã chính là tánh Không - tánh Như. Các Tu Đà Hoàn, cho đến các Độc Giác Phật và đại Bồ tát đều từ tánh Không - tánh Như mà được thành tựu quả vị.

Trong Trung luận của Bồ tát Long Thọ luận giảng về tánh Không, phần nhiều là những câu phủ định. Có một câu khẳng định đến mức tuyệt đối khiến chúng ta có thể ngạc nhiên. Trong bài này chúng ta sẽ tìm hiểu về câu nói ấy.

Vô sanh là một từ được nói trong kinh điển cả hệ Pali và hệ Sanskrit, và trong mọi tông phái, để chỉ giải thoát và giác ngộ. Chỉ lấy một Kinh Đại Bát Nhã, có riêng một phẩm Vô Sanh, thứ 26, còn suốt cả kinh thì có rất nhiều. Cấp độ giải thoát được gọi là “Vô sanh pháp nhẫn”. Ở đây, chúng ta tìm hiểu vô sanh theo sự thấu hiểu của Lục Tổ Huệ Năng, trong lời giảng dạy của ngài cho quan nội thị Tiết Giản, ở phẩm Hộ Pháp, phẩm thứ chín trong mười phẩm của Pháp Bảo Đàn Kinh.

Không tánh là khái niệm trung tâm trong Phật giáo, thừa nhận rằng chư pháp không, trống rỗng (sự không có tính chất cá biệt hay độc lập), vô thường, và không có tự ngã. Nghĩa là vạn pháp không có tự tính, mà tùy thuộc vào nhân duyên, và thiếu hẳn tự tánh. Vì vậy một con người nói là không có “tự tánh” vì con người ấy được kết hợp bởi nhiều thứ khác nhau, những thứ ấy luôn thay đổi và hoàn toàn tùy thuộc vào nhân duyên

Trong các kinh Bát nhã ba la mật giảng nói nhiều về tánh Không với những phẩm tính như vô tự tánh, vô sở hữu, bất khả đắc, vô sanh, như huyễn… Điều đó khiến người học dễ tưởng rằng tánh Không chỉ hoàn toàn là phủ định.

Tự tánh của các pháp là như huyễn, như mộng, như sóng nắng (mà tưởng là nước), như bóng sáng, như hình bóng trong gương. Đây là những thí dụ về sự không thật của các pháp, tức là những thí dụ về tánh Không. Tánh Không gồm trong ba giải thoát môn: Không, Vô tướng, Vô nguyện.

Thoạt nhìn thì tánh Không và từ bi có vẻ ngược hướng nhau, vì tánh Không nhắm đến một thực tại tuyệt đối còn từ bi thì lại hướng về một thế giới và chúng sanh vô thường, tương đối. Nhưng trong Kinh Đại Bát Nhã, mỗi khi nhắc đến Phật đều có đức tính đại từ đại bi, chẳng hạn ngay phẩm đầu tiên, phẩm Tựa: “Này Xá Lợi Phất! Đại Bồ tát muốn biết khắp cả công đức của Phật như mười trí lực, bốn vô sở uý, bốn trí vô ngại, mười tám pháp bất cộng, đại từ đại bi, thì phải tu tập Bát nhã ba la mật” (Kinh Đại Bát nhã, ngài Cưu Ma La Thập dịch) Trong bài này chúng ta tìm hiểu mối tương quan và hợp nhất của tánh Không và từ bi như thế nào trên con đường Bồ tát.

Trong bài này chúng ta tìm hiểu đại bi và trí huệ tánh Không của Bồ tát trong phẩm Văn Thù Sư Lợi thăm bệnh, phẩm thứ năm của Kinh Duy Ma Cật. Nguyên do của kinh này là Bồ tát cư sĩ Duy Ma Cật thị hiện có bệnh để có cơ hội thuyết pháp cho những vị đến thăm. Khi Bồ tát Văn Thù Sư Lợi đích thân đến thăm, ngài Duy Ma Cật nói như thế này về bệnh của mình:

Phật tánh là thực tại tối hậu của chúng sanh và các bậc giác ngộ. Kinh Đại Bát Niết Bàn đã dùng nhiều từ để chỉ Phật tánh này: Như Lai, Như Lai tánh, Như Lai tạng, Đại Niết bàn, Pháp thân, thân thân kim cương, giải thoát, Ma ha Bát nhã, thường trụ, Thường Lạc Ngã Tịnh… Phật tánh ấy cũng là bản tâm, bản tánh, bản tánh của tâm… của tất cả chúng sanh. Kinh lặp lại nhiều lần: “Tất cả chúng sanh đều có Phật tánh”.

Bát Nhã là âm của thuật ngữ Prajna từ Phạn ngữ có nghĩa là trí tuệ (ý thức hay trí năng). Có ba loại bát nhã: thật tướng, quán chiếu và văn tự. Bát Nhã còn có nghĩa là thực lực nhận thức rõ ràng sự vật và những nguyên tắc căn bản của chúng cũng như xác quyết những gì còn nghi ngờ. Bát Nhã có nghĩa là cái biết siêu việt.