LÀM SAO CÓ THỂ CÓ SỰ LIÊN TỤC CÁ NHÂN
QUA MỘT HOẶC NHIỀU KIẾP SỐNG?
Bài giảng thứ tư trong loạt bài giảng được trình bày tại Đại học Leiden
bởi Richard Hayes vào mùa thu năm 2009
Vô Minh dịch
1. Lời mở đầu
2. John Locke
3. Derek Parfit (1942- )*
3.1. Phát biểu vấn đề
3.2. Thảo luận về niềm tin đầu tiên
3.3. Thảo luận về niềm tin thứ hai
3.4 Kết luận của Parfit
4. Ứng dụng vào quan điểm Phật giáo
5.Vậy điều gì sẽ tồn tại sau khi cơ thể vật chất chết đi?
1. Lời mở đầu
Câu hỏi hôm nay là: Làm sao có thể chuyển được bản sắc cá nhân qua một hoặc nhiều kiếp sống? Khi đặt câu hỏi theo cách này, tôi đang mở ra một hộp giun đất. Phần lớn bài giảng này sẽ xem xét từng con giun một. Rốt cuộc, triết học có nhiều điểm chung với oligochaetology, một nhánh của sinh học liên quan đến việc nghiên cứu giun đất.
Trong phần giới thiệu của một tập hợp các bài báo về vấn đề bản sắc cá nhân, Amélie Oksenberg Rorty đã phác thảo những vấn đề chính được các nhà triết học khác nhau khám phá khi giải quyết vấn đề bản sắc cá nhân.[1] Trong số những vấn đề đó có:
• Điều gì khiến con người khác biệt với những sinh vật khác vốn có những đặc điểm chung với con người? Ví dụ, con người khác với tinh tinh, rô-bốt, xác người, tập đoàn kinh doanh và người Hobbit như thế nào?
• Với việc con người có rất nhiều đặc điểm chung, vậy tiêu chí nào giúp chúng ta phân biệt cá nhân này với cá nhân khác?
• Tiêu chí nào dùng để xác định một cá nhân là cùng một cá nhân trong các bối cảnh khác nhau, theo các mô tả khác nhau hoặc tại các thời điểm khác nhau?
• Những đặc điểm nào mà một người phải có để tiếp tục là chính xác con người ấy về mặt tâm lý? Có một tính cách thiết yếu có nghĩa là gì? Những đặc điểm nào, nếu mất đi, sẽ đòi hỏi người ấy phải nghĩ rằng người ấy không còn là người như trước nữa? Những yếu tố thông thường cho các đặc điểm thiết yếu là những thứ như giá trị cốt lõi, sở thích, thị hiếu, kế hoạch, hy vọng và nỗi sợ hãi. Ví dụ, một cá nhân sinh học có thể giữ nguyên DNA và dấu vân tay, và có quyền truy cập vào những ký ức về cuộc sống trước đây của mình nhưng vẫn cảm thấy rằng sau một trải nghiệm đau thương sâu sắc hoặc một cuộc cải đạo tôn giáo, người ấy sẽ không bao giờ còn là chính mình nữa.
Khái niệm về việc có một bản ngã thiết yếu này đặt ra câu hỏi thú vị về việc liệu con người có thể thay đổi các đặc điểm thiết yếu của mình hay không. Thông thường, các nhà triết học nghĩ về bản chất như những đặc tính không thể mất đi mà không có sự tồn tại như một vật cụ thể hoặc bản thân một loại vật cụ thể bị mất đi. Tuy nhiên, nhiều người đã lập luận rằng bản chất của con người là chúng ta, với tư cách là những cá nhân, có thể lựa chọn thay đổi các đặc tính thiết yếu của mình. Charles Taylor, dựa trên những quan sát của Martin Heidegger và Jean-Paul Sartre và Harry Frankfurter, cho biết một người có thể được định nghĩa là "người có thể đặt ra câu hỏi: Tôi có thực sự muốn trở thành con người hiện tại không?"[2]
Trong cuốn sách Selfless Persons của mình,[3] Steven Collins đã sử dụng rộng rãi tư tưởng của triết gia Derek Parfit như một phương tiện để thảo luận về các vấn đề trong học thuyết Phật giáo về vô ngã (anātman). Kể từ khi tác phẩm của Collins xuất hiện, việc thảo luận về các tuyên bố Phật giáo cổ điển về bản sắc cá nhân trong khuôn khổ tác phẩm của Parfit đã trở thành một thông lệ chuẩn mực. Chúng ta sẽ xem xét các vấn đề mà Parfit nêu ra sau. Nhưng trước khi xem xét Parfit, có thể hữu ích khi xem xét một số ý tưởng của John Locke, vì cách ông nhìn nhận bản sắc cá nhân đã định hình cách vấn đề này được suy nghĩ trong triết học châu Âu.
2. John Locke
Khi John Locke (1632–1704) viết về bản sắc cá nhân, lý luận của ông gần như sau đây:[4]
• Điều tạo nên bản sắc sinh học của một loài động vật là con người, mèo hay vẹt chính là hình dạng cơ thể vật lý của nó, chứ không phải là tâm lý. Vì vậy, ngay cả khi một con mèo có thể lý luận như một người đàn ông, chúng ta vẫn nói rằng đó là một con mèo thông minh, chứ không phải là một người đàn ông trong cơ thể mèo. Tương tự như vậy, ngay cả khi một người đàn ông không có khả năng nói hơn một con mèo, chúng ta vẫn nói rằng anh ta là một người đàn ông đần độn, chứ không phải là một con mèo trong cơ thể người đàn ông.
• Khi chúng ta nói về một bản sắc cá nhân (personal identity), chúng ta không muốn nói đến bản sắc vật lý của một người. Thay vào đó, khi chúng ta nói về một người, chúng ta muốn nói là "một sinh vật thông minh biết suy nghĩ có lý trí và sự phản tỉnh và có thể coi mình là chính mình".
• Cái mang lại cho một người cảm giác về bản ngã chính là ý thức của người đó; chính điều này phân biệt một người với những người khác, và chính điều này bằng cách nào đó vẫn giữ nguyên. Vì vậy, chính ý thức mang lại cho một người bản sắc của người ấy.
• Cần phải có thêm một cái gì đó nữa để một thực thể tư duy được coi là cùng một thực thể từ khoảnh khắc này sang khoảnh khắc khác. Rõ ràng là cái gì đó xa hơn nữa không thể là một bản sắc của nội dung ý thức, vì những gì một người nhận thức được tại một thời điểm không hoàn toàn giống với những gì anh ta nhận thức được tại thời điểm trước đó. Chúng ta có thể bị cám dỗ nghĩ rằng trí nhớ là chìa khóa để nhận dạng, nhưng tại bất kỳ thời điểm nào, trí nhớ của chúng ta không thể tiếp cận mọi trải nghiệm trong quá khứ. Trí nhớ liên tục bị gián đoạn—lúc này chúng ta nhớ một điều, lúc khác lại nhớ một điều khác—vì vậy tại bất kỳ thời điểm nào, chúng ta chỉ có thể tiếp cận một cách không đầy đủ với bản thân trong quá khứ của mình. Vì vậy, điều này làm nảy sinh sự nghi ngờ về việc liệu chúng ta có phải là cùng một bản thân như chúng ta đã từng trong quá khứ hay không.
• Vấn đề liệu một thực thể tư duy có giống nhau từ khoảnh khắc này sang khoảnh khắc khác không liên quan đến vấn đề bản sắc cá nhân. Các thực thể tư duy khác nhau đều thống nhất trong một người duy nhất.
• Tiêu chuẩn của một bản ngã cá nhân là khả năng “lặp lại ý tưởng về bất kỳ hành động nào trong quá khứ với cùng ý thức mà nó có lúc đầu, và với cùng ý thức mà nó có về bất kỳ hành động nào ở hiện tại”.
• Một người có thể mất đi một phần cơ thể vật lý của mình mà không trải qua bất kỳ thay đổi nào trong nhận thức về bản sắc cá nhân. Điều này cho thấy bản sắc cá nhân không dựa trên thành phần cơ thể của một người.
• Nếu ai đó theo chủ nghĩa duy vật, thì người đó phải có quan điểm rằng bản sắc cá nhân của người đó hoàn toàn nằm trong cơ thể vật chất, vì điều này vẫn giữ nguyên ngay cả khi những suy nghĩ chứa đựng trong đó có thay đổi.
• Nếu ai đó cam kết với lập trường nhị nguyên tâm-thân, thì anh ta có thể thấy khả năng rằng một và cùng một linh hồn có thể chiếm giữ nhiều hơn một cơ thể. Và nếu một người theo thuyết nhị nguyên chấp nhận điều này, thì anh ta có thể nói rằng một người có thể giữ nguyên bản sắc của mình mặc dù trải qua sự thay đổi cơ thể. Locke nói rằng ông ta không thấy lý do gì khiến điều này không thể xảy ra.
• Thậm chí có thể một nhà nhị nguyên học về thân-tâm có thể cho rằng một linh hồn có ý thức có thể đầu tiên chiếm một thân thể rồi chiếm một thân thể thứ hai nhưng mất hết ký ức về hành động của mình trong thân thể thứ nhất. Vì vậy, ở đây linh hồn có thể vẫn như vậy mặc dù không có sự tiếp nối của việc truy cập thông qua ký ức đến các trạng thái trước đó của nó. Plato và các nhà triết học khác tin vào sự đầu thai có quan điểm theo hướng này.
• Nếu ai đó suy nghĩ về vấn đề này, họ sẽ thấy rằng “anh ta có trong mình một tinh thần phi vật chất, đó là thứ suy nghĩ trong anh ta và trong sự thay đổi liên tục của cơ thể anh ta giữ anh ta giống như thứ mà anh ta tự gọi mình….” Bây giờ, nếu không có quyền truy cập vào ký ức của một người đã tồn tại trước đó, thì không có cơ sở nào để nói rằng một người có cùng danh tính cá nhân với người trước đó, ngay cả khi hóa ra là người đó có cùng một linh hồn. Nói cách khác, linh hồn có thể chuyển sinh, nhưng khi làm như vậy, nó sẽ thay đổi danh tính cá nhân.
• Mặt khác, nếu linh hồn vẫn giữ lại ký ức về hành động của mình trong một cơ thể trước đó, thì chúng ta có thể nói rằng cùng một người có một loạt các cơ thể. Khả năng này có tác dụng duy trì khả năng phục sinh về mặt thể chất trong đó cơ thể phục sinh không chứa bất kỳ nguyên tử nào giống như cơ thể ban đầu chứa linh hồn.
• “Bản ngã là thứ suy nghĩ có ý thức… có ý thức hoặc có ý thức về niềm vui và nỗi đau, có khả năng mang lại hạnh phúc hoặc đau khổ, và do đó quan tâm đến chính nó, trong phạm vi mà ý thức đó mở rộng.”
• Bản sắc cá nhân là một vấn đề quan trọng, vì nó là nền tảng của mọi khái niệm về quyền, công lý, phần thưởng và hình phạt. Không phải cơ thể vật lý quyết định bản sắc cá nhân của một người, và do đó cơ thể vật lý không phải là nền tảng của quyền, công lý, v.v.
• Tương tự như vậy, không phải linh hồn quyết định danh tính cá nhân của một người. Ví dụ, nếu linh hồn chuyển từ cơ thể này sang cơ thể khác, nhưng không có ký ức nào khi ở cơ thể thứ hai về những gì nó đã làm ở cơ thể trước đó, thì sẽ không có công lý khi trừng phạt cơ thể thứ hai vì những việc làm của cơ thể thứ nhất.
• Nếu một người đàn ông hoàn toàn mất hết ký ức về những hành động đã thực hiện trong giai đoạn trước của cuộc đời, thì sẽ không có công lý khi trừng phạt người đàn ông sau này vì những gì anh ta đã làm trước đó trong cuộc đời. Trong trường hợp này, chúng ta sẽ nói rằng người đàn ông vẫn như vậy, nhưng anh ta đã trải qua sự thay đổi về con người. Vì vậy, nếu một người hoàn toàn phát điên, sẽ không công bằng khi trừng phạt anh ta vì những hành động mà anh ta đã làm khi còn tỉnh táo, hoặc ngược lại.
Locke tóm tắt quan điểm của mình bằng những lời sau:
Theo tôi hiểu, con người là tên gọi cho bản ngã này. Bất cứ nơi nào một người tìm thấy cái mà anh ta gọi là chính mình, thì ở đó, tôi nghĩ, người khác có thể nói là cùng một con người. Đó là một thuật ngữ pháp y, chiếm đoạt các hành động và công lao của chúng, và do đó chỉ thuộc về các tác nhân thông minh, có khả năng lập luật, và bất hạnh và đau khổ.
Joseph Butler (1692–1752) đã nói về Locke rằng việc ông xác định con người là thứ gì đó phụ thuộc vào ký ức là không thỏa đáng, vì nó đặt mọi sự nhấn mạnh vào quá khứ và không xem xét đến mọi khát vọng của chúng ta cho tương lai. Butler là một giám mục Cơ đốc giáo quan tâm đến thế giới bên kia, nhưng ông nói rằng ngay cả khi người ta chỉ nghĩ về cuộc sống này, thì việc mọi người lên kế hoạch cho tuổi già và có khát vọng khi còn nhỏ cho cuộc sống trưởng thành là điều rất phổ biến. Lý thuyết về nhân cách của Locke không tính đến điều này một cách đầy đủ. Khi ông mô tả nhân cách, người mà một người trẻ tuổi đang tiết kiệm tiền để nghỉ hưu sẽ xa vời và trừu tượng hơn cha mẹ hoặc anh chị em ruột của mình. Nói cách khác, Locke không đưa ra cho bạn bất kỳ cơ sở hợp lý nào để đưa ra quyết định ngày hôm nay có thể ảnh hưởng đến sức khỏe và hạnh phúc của bạn ngay cả ngày mai, chứ đừng nói đến vài thập kỷ sau.
Bất chấp những lời chỉ trích Locke, tiêu chuẩn về nhân cách hay bản ngã của ông đã chứng tỏ là ứng cử viên bền bỉ nhất. Mặc dù không nhiều triết gia chấp nhận chính xác như Locke đã nêu, nhưng hầu hết các triết gia đều sử dụng quan điểm của ông làm cơ sở và sau đó tinh chỉnh nó theo nhiều cách khác nhau, thường là bằng cách đưa ra một số phiên bản của khái niệm về tính liên tục nhân quả. Những quyết định bạn đưa ra bây giờ là khởi đầu của một chuỗi nhân quả, những tác động của chuỗi này sẽ được một người lớn tuổi trải nghiệm theo cách mà chúng sẽ không được trải nghiệm bởi, chẳng hạn như anh họ hoặc bạn cùng phòng của bạn. Người tương lai sẽ trải nghiệm những tác động của những gì bạn quyết định làm bây giờ sẽ là phiên bản cũ hơn của chính bạn; nghĩa là, người đó (vẫn) có bản sắc cá nhân của bạn.
3. Derek Parfit (1942-2017)
Parfit giảng dạy tại All Souls College, Đại học Oxford. Ông đã có những đóng góp quan trọng cho lĩnh vực đạo đức và siêu hình học. Trong cuốn sách Reasons and Persons, Parfit nghiên cứu một loạt các vấn đề liên quan đến đạo đức, thời gian và sức chịu đựng qua thời gian và bản sắc cá nhân.[5] Phần đầu của cuốn sách đề cập đến các lập trường đạo đức tự hủy hoại bản thân trực tiếp hoặc gián tiếp. Phần hai đề cập đến các vấn đề về lý trí và thời gian. Phần ba khám phá bản sắc cá nhân và Phần bốn nghiên cứu việc xem xét hành động của chúng ta đối với các thế hệ tương lai. Một kết luận mà ông lập luận là, nói chung, lý luận đạo đức của chúng ta sẽ hợp lý hơn nếu chúng ta có thể học cách ít coi mình là cá nhân hơn. Cuốn sách đó được xuất bản vào năm 1984, hai năm sau cuốn sách của Collins. Cả Collins (1982) và Parfit (1984) đều xây dựng dựa trên những ý tưởng được nêu trong bài báo năm 1971 của Parfit có tên là “Bản sắc cá nhân”.[6]
3.1. Phát biểu vấn đề
Trong phần mở đầu của bài viết, Parfit nêu rõ mục tiêu của mình là: “Mục tiêu của tôi là hai niềm tin: một là về bản chất của bản sắc cá nhân, và thứ hai là về tầm quan trọng của nó.”[7]
Đầu tiên, về bản sắc cá nhân, có niềm tin rằng câu hỏi về bản sắc phải có câu trả lời. Nghĩa là, niềm tin đó là không nên có trường hợp không thể quyết định được liệu hai trạng thái ý thức có thuộc về cùng một người hay không.
Niềm tin này có thể được diễn đạt như sau: “Bất cứ điều gì xảy ra giữa hiện tại và bất kỳ thời điểm nào trong tương lai, hoặc là tôi vẫn tồn tại, hoặc là tôi sẽ không tồn tại. Bất kỳ trải nghiệm nào trong tương lai sẽ là trải nghiệm của tôi, hoặc là nó sẽ không phải của tôi.”[8]
Parfit cho rằng hàm ý của niềm tin này là
nó khiến mọi người cho rằng nguyên tắc lợi ích cá nhân có sức thuyết phục hợp lý hơn bất kỳ nguyên tắc đạo đức nào.[9] Và nó khiến họ chán nản hơn khi nghĩ đến tuổi già và cái chết.[10]
Thứ hai, về tầm quan trọng của mối quan tâm này đối với bản sắc, có niềm tin rằng “nếu câu hỏi về bản sắc không có câu trả lời, chúng ta không thể trả lời một số câu hỏi quan trọng (câu hỏi về các vấn đề như sự sống còn, trí nhớ và trách nhiệm.)” Về điều đó, Parfit nói:
Chống lại niềm tin thứ hai này, tuyên bố của tôi sẽ là thế này. Một số câu hỏi quan trọng nhất định giả định một câu hỏi về bản sắc cá nhân. Nhưng chúng có thể được giải thoát khỏi giả định này. Và khi chúng được giải thoát, câu hỏi về bản sắc không còn quan trọng nữa.[11]
Parfit không khẳng định rằng ông có thể chứng minh chắc chắn rằng hai niềm tin này là sai; ông sẽ hài lòng khi chỉ ra rằng chúng đặt ra một số vấn đề thực sự và do đó sẽ không phải là phi lý khi từ bỏ những niềm tin này.
3.2. Thảo luận về niềm tin đầu tiên
Niềm tin cần thảo luận là: “Bất cứ điều gì xảy ra giữa hiện tại và bất kỳ thời điểm nào trong tương lai, hoặc là tôi vẫn tồn tại, hoặc là tôi sẽ không tồn tại. Bất kỳ trải nghiệm nào trong tương lai sẽ là trải nghiệm của tôi, hoặc là nó sẽ không tồn tại.” Để chứng minh rằng có vấn đề với niềm tin này, Parfit đề cập đến một thí nghiệm tư duy trong đó một kịch bản được đưa ra trong đó rất khó để quyết định liệu một số trải nghiệm trong tương lai có thuộc về một người đã tồn tại trước đó hay không. Thí nghiệm tư duy, ban đầu được David Wiggins nghĩ ra, diễn ra như sau:
Bộ não của tôi bị chia đôi, và mỗi nửa được chứa trong một cơ thể mới. Cả hai người được sinh ra đều có tính cách và ký ức rõ ràng về cuộc đời tôi.
Điều gì sẽ xảy ra với tôi? Có vẻ như chỉ có ba khả năng: (1) Tôi không sống sót; (2) Tôi sống sót như một trong hai người; (3) Tôi sống sót như cả hai.
Các phương án 1 và 2 ngay lập tức bị bác bỏ vì rất khó xảy ra. Nếu suy nghĩ, ký ức, tính cách, v.v. của tôi vẫn tiếp tục, thì tại sao lại nói rằng tôi không sống sót? Và nếu chúng tiếp tục như nhau trong hai cơ thể khác nhau, làm sao tôi có thể thích phương án này hơn phương án kia? Điều này khiến phương án thứ ba trở thành phương án có khả năng xảy ra nhất.
Chắc chắn sẽ có sự phản kháng ban đầu đối với phương án thứ ba, vì chúng ta đã quen với suy nghĩ rằng một người chỉ có một ý thức, chứ không phải hai ý thức cùng một lúc. Tuy nhiên, đã có những trường hợp mà các liên kết giữa hai bán cầu não bị cắt đứt, và những người đã phẫu thuật báo cáo rằng những gì họ trải nghiệm là hai chuỗi suy nghĩ và trải nghiệm đồng thời. Các thí nghiệm về tâm lý học thần kinh cho thấy rằng mỗi bán cầu não hỗ trợ một luồng ý thức và cả hai đều được trải nghiệm cùng một lúc. Nếu tình huống này là không thể đảo ngược, thì chúng ta bắt đầu cảm thấy bị cám dỗ khi nói rằng hiện tại có hai người tồn tại đồng thời. Khi đó, chúng ta sẽ nói rằng người đã từng hợp nhất vẫn tiếp tục tồn tại như hai người. Vì vậy, không có lý do gì để loại trừ khả năng này.
Có một giải pháp thay thế khác mà Parfit cuối cùng lại thích hơn:
Giải pháp thay thế, mà tôi sẽ tranh luận, là từ bỏ ngôn ngữ của bản sắc. Chúng ta có thể gợi ý rằng tôi tồn tại như hai người khác nhau mà không ngụ ý rằng tôi là hai người này.[12]
Lý do chính mà Parfit đưa ra để ưu tiên phương án thay thế mới này là sự bối rối do thí nghiệm tư duy của Wiggins đặt ra giờ đây đã biến mất. Thay vì có một câu hỏi có ba câu trả lời khả thi, mỗi câu trả lời có vẻ trái ngược với lý trí, chúng ta có thể bác bỏ câu hỏi đó như một câu hỏi không cần trả lời, vì nó dựa trên một giả định sai lầm.
Parfit nhận thấy rằng có nhiều trường hợp mà chúng ta không cảm thấy cần phải trả lời câu hỏi liệu A và B có giống hệt nhau không. Chúng ta không cảm thấy cần phải quyết định xem nước Anh trước năm 1066 có phải là nước Anh giống với nước Anh sau năm 1066 không; chúng ta không cảm thấy cần phải nói liệu một cỗ máy có phải là cùng một cỗ máy khi nó trải qua những thay đổi về bộ phận hay không.
3.3. Thảo luận về niềm tin thứ hai
Niềm tin cần được thảo luận là: “nếu câu hỏi về bản sắc không có câu trả lời, chúng ta không thể trả lời một số câu hỏi quan trọng (câu hỏi về các vấn đề như sự sống còn, trí nhớ và trách nhiệm). Chiến lược của Parfit là chỉ ra rằng chúng ta có thể nói một cách có ý nghĩa về sự sống còn, trí nhớ và trách nhiệm mà không cần nhắc đến khái niệm bản sắc.
Parfit bắt đầu bằng một cuộc thảo luận về các loại quan hệ. Đồng nhất luôn là một quan hệ một-một. Nghĩa là, đó là một quan hệ nhị phân trong đó chính xác một điều khoản thỏa mãn quan hệ khi một điều khoản khác được chỉ định. Ví dụ, x = y + 1 là một-một, bởi vì đối với mọi giá trị của x sẽ có chính xác một giá trị của y làm cho câu lệnh đúng. Nhưng x>y là một-nhiều, bởi vì đối với mọi giá trị của x có vô số giá trị của y có giá trị nhỏ hơn x.
Bản sắc là mối quan hệ một-một. Đối với bất kỳ thuật ngữ nào, sẽ có chính xác một thuật ngữ giống hệt với nó. Nhưng sự sống còn, như thí nghiệm tư duy của Wiggins cho thấy, có thể là một-nhiều. Một người có bộ não mà bán cầu não chưa bị cắt đứt vẫn sống sót như hai người khi bán cầu não đã bị cắt đứt.
Một cách khác để nêu ra tất cả những điều này là bản sắc cá nhân là tất cả hoặc không có gì, trong khi sự sống còn của cá nhân có thể là vấn đề về mức độ. Vì vậy, khi một người, chẳng hạn, 80 tuổi, chúng ta có thể hỏi liệu cô gái 15 tuổi mà cô ấy từng là có sống sót không. Và chúng ta không cảm thấy bị lừa khi câu trả lời là "Chà, ở một mức độ nào đó, cô ấy đã sống sót, vẫn còn đó. Nhiều đặc điểm tính cách mà cô ấy có ở tuổi 15 không còn nữa, nhưng theo những cách khác, cô ấy vẫn là cô gái như trước đây, dù có già hơn". Chúng ta không thể có câu trả lời này khi chúng ta cứ khăng khăng hỏi "Ở tuổi 80, cô ấy có giống hệt với người mà cô ấy từng là ở tuổi 15 không?"
3.4. Kết luận của Parfit
Parfit tuyên bố rằng nếu lập luận của ông được chấp nhận, nó sẽ dẫn đến hai hậu quả:
1. Khi khái niệm về bản sắc cá nhân không còn tồn tại nữa, thì các vấn đề đạo đức không còn bị thu hẹp lại thành một tình thế tiến thoái lưỡng nan khi quyết định liệu có nên hành động vì lợi ích cá nhân hay vì lợi ích chung hay không. Mọi vấn đề đạo đức giờ đây chỉ đơn giản là quyết định điều gì là lợi ích chung.
2. Nỗi lo lắng về những gì sẽ xảy ra sau khi chết dường như được tăng cường bởi niềm tin rằng chỉ có một bản ngã, và rằng bản ngã này hoặc sẽ tồn tại hoặc sẽ không tồn tại. Nhưng nỗi lo lắng này, Parfit tuyên bố, không hoàn toàn tự nhiên. Thay vào đó, nó là nỗi lo lắng phát sinh từ giả định rằng ngay từ đầu đã có một bản ngã duy nhất. Nếu giả định này có thể được coi là ít nhất là đáng ngờ, thì ý tưởng rằng một số khía cạnh của bản thân hiện tại sẽ tồn tại trong khi những khía cạnh khác thì không có khả năng tạo ra nhiều lo lắng.
4. Ứng dụng vào quan điểm Phật giáo
Trong số những học thuyết có khả năng gây nhầm lẫn nhất trong Phật giáo là học thuyết anātman. Thuật ngữ này theo nghĩa đen có nghĩa là "vô ngã". Nhưng chính xác thì Đức Phật muốn nói gì khi nói đến "ngã"? Chính xác thì điều gì đang bị phủ nhận? Các học giả và giáo thọ Phật giáo đã nói về học thuyết này bằng tiếng Anh đã đưa ra nhiều bản dịch khác nhau cho "ātman", chẳng hạn như "cái tôi", "linh hồn", "con người", "bản sắc" và "bản ngã". Vì vậy, phủ định "anātman" đã được giải thích là "vô ngã", "vô hồn", "vô nhân cách", "vô bản sắc" và "không có cái tôi". Một tác giả đã gợi ý rằng lời dạy anātman của Đức Phật là lời mời gọi ngừng tự luyến (narcissistic, tự thương chính mình) , vì vậy có lẽ bản dịch "anātman" khi đó sẽ là "sự không tự luyến" (narcissismlessness). Mỗi bản dịch này đều gây hiểu lầm theo một cách nào đó. Để hiểu lý do tại sao, có thể hữu ích khi xem xét những gì được cho là một trong những cuộc thảo luận đầu tiên của Đức Phật với năm nhà khổ hạnh mà sau đó đã trở thành đệ tử đầu tiên của Ngài.
Trong cuộc thảo luận đó, Đức Phật chỉ nói đơn giản rằng thân thể không phải là ātman hay tài sản của một người. Nếu nó là, ngài nói, thì người ta sẽ có nhiều quyền kiểm soát hoặc làm chủ (svāmitā) hơn đối với nó. Ví dụ, người ta có thể ngăn không cho nó bị bệnh, khỏi già, khỏi chết, v.v. Những quan sát tương tự được thực hiện, với những thay đổi phù hợp, về ý thức và các yếu tố liên quan của nó. Nếu người ta diễn giải lại tất cả những gì Đức Phật nói theo thuật ngữ đương đại, ngài sẽ nói rằng ātman của một người không phải là thân thể hay tâm trí. Nó không phải là tính cách hay tính khí hay tính cách của một người. Nó không phải là bất kỳ thứ nào trong số những thứ này, bởi vì tất cả những thứ này có thể và sẽ thay đổi. Sự thay đổi đó là một cân nhắc quan trọng được phản ánh trong đoạn trích này từ Kinh Tương Ưng (Saṃyutta-nikāya):
Tốt hơn là nên xem thân thể như là ātman hơn là tâm trí. Và tại sao? Bởi vì thân thể này có thể tồn tại trong 10, 20, 30, 40 hoặc 50 năm, thậm chí là 100 năm hoặc hơn. Nhưng cái được gọi là “tâm trí”, “ý thức”, “suy nghĩ”, liên tục phát sinh, trong ngày và đêm, như một thứ, và lại như một thứ khác, nó biến mất. (SN 12.61)[13]
Trong nhiều cuộc thảo luận về ātman (atta) trong các tác phẩm kinh điển ban đầu, người ta nói rằng thay vì nói về một ātman, Đức Phật nói về nguyên lý duyên khởi (pratītyasamutpāda). Ví dụ, trong đoạn văn vừa trích dẫn, Đức Phật tiếp tục nói điều này:
Bây giờ, ở đây, vị đệ tử uyên bác và cao quý xem xét kỹ lưỡng Duyên khởi: Nếu cái này có, thì cái kia trở thành. Thông qua sự phát sinh của cái này, cái kia trở thành phát sinh; thông qua sự diệt vong của cái này, cái kia trở thành bị dập tắt, cụ thể là: Thông qua vô minh có điều kiện phát sinh các nghiệp; thông qua các nghiệp, thức (ở kiếp sau); thông qua thức, thân thể và tâm trí;... thông qua sự diệt vong của vô minh, các nghiệp trở thành bị dập tắt; thông qua sự diệt vong của các nghiệp, thức... v.v.
Điều này gợi ý rằng thay vì nói về một thứ gì đó có bản chất cố định, như người ta mong đợi có một ātman, người ta nên nói về một quá trình. Cần nhớ lại rằng một trong những vấn đề mà Amélie Rorty nói rằng các triết gia phương Tây đã thảo luận là câu hỏi "Tiêu chí nào để xác định rằng một cá nhân là cùng một cá nhân trong các bối cảnh khác nhau, hoặc dưới các mô tả khác nhau hoặc tại các thời điểm khác nhau?" Nói cách khác, câu hỏi này có thể được diễn đạt lại là "Điều gì vẫn ổn định trong một người khi các khía cạnh khác của người đó đang thay đổi?" Câu trả lời của Phật giáo cho câu hỏi đó là: không có gì. Không có gì vẫn ổn định tuyệt đối, vì mọi thứ đều liên quan đến quá trình này. Tất cả những gì chúng ta có thể nói là một số thứ thay đổi nhanh hơn những thứ khác; thứ ổn định nhất trong số nhiều thứ mà chúng ta có thể nghĩ là bản ngã là cơ thể, vì nó thay đổi ít nhanh nhất.
Bây giờ chúng ta hãy cùng khám phá một số mối nguy hiểm liên quan đến việc dịch “ātman” theo nhiều cách khác nhau. Một bản dịch chuẩn là “self”. Bản dịch này có ý nghĩa khá lớn, vì “ātman” giống như “self” là một từ phản xạ và có thể được sử dụng như một từ tương đương với các đại từ phản xạ tiếng Anh như “myself”, “himself” v.v. Tuy nhiên, chúng ta phải thận trọng để phân biệt giữa loại self này và loại mà John Locke đã nói đến khi ông viết.
Bản ngã là thứ suy nghĩ có ý thức… có khả năng cảm nhận hoặc ý thức được niềm vui và nỗi đau, có khả năng hạnh phúc hoặc đau khổ, và do đó quan tâm đến chính nó, trong phạm vi mà ý thức đó mở rộng.
Rõ ràng, Đức Phật muốn nói rằng chúng ta có loại bản ngã đó, mặc dù có thể phủ nhận rằng cái ý thức suy nghĩ quan tâm đến hạnh phúc và đau khổ của chính nó là một thực thể đơn giản chứ không phải là một số chức năng được kết hợp lại với nhau và được coi là một thứ duy nhất.
Một số người đã diễn giải “ātman” là “con người”, điều này có lợi thế là có ý nghĩa khi nó bị phủ nhận là “phi cá nhân”. Có vẻ như quan điểm của giáo lý Phật giáo là sự bất mãn nảy sinh khi chúng ta coi những trải nghiệm của mình quá cá nhân. Ở đây, chúng ta cũng nên biết Locke và những người chịu ảnh hưởng của ông nghĩ về con người như thế nào. Hãy nhớ rằng Locke đã viết:
Theo tôi hiểu, con người là tên gọi cho bản ngã này. Bất cứ nơi nào một người tìm thấy cái mà anh ta gọi là chính mình, thì ở đó, tôi nghĩ, người khác có thể nói là cùng một con người. Đó là một thuật ngữ pháp y, chiếm đoạt các hành động và công lao của chúng, và do đó chỉ thuộc về các tác nhân thông minh, có khả năng lập luật, và bất hạnh và đau khổ.
Điều mà truyền thống Phật giáo muốn thêm vào là có một quá trình hành động được theo sau bởi những hậu quả tự nhiên, nhưng không có gì thực hiện hành động hoặc trải nghiệm phần thưởng. Đức Phật được báo cáo là đã trả lời câu hỏi "Nhưng, thưa Đức Thế Tôn, ai là người cảm thấy?" như sau:
“Câu hỏi này không đúng,” Đức Thế Tôn nói. “Ta không dạy rằng có một người cảm giác. Tuy nhiên, nếu câu hỏi được đặt ra như thế này: ‘Do cái gì tạo nên, cảm giác phát sinh?’ thì câu trả lời sẽ là: ‘Do ấn tượng giác quan tạo nên cảm giác… do cảm giác, ham muốn; do ham muốn, bám víu…’”
Tuy nhiên, có nhiều điều cần nói về nhận xét của Locke rằng “con người” là một thuật ngữ pháp y. Giá trị cụ thể của nó là việc sử dụng nó trong các bối cảnh pháp lý, nơi mà điều quan trọng là xác định xem một con người có đủ điều kiện là chủ sở hữu của một tài sản, hay thủ phạm của một tội ác, hay một người đã tham gia vào một thỏa thuận hợp đồng hay không. Miễn là từ “con người” chỉ được coi là một hư cấu pháp lý và xã hội không thể thiếu, thì truyền thống Phật giáo sẽ không muốn phủ nhận tính hữu ích của nó. Trong mọi trường hợp, rõ ràng không phải là ý nghĩa về một con người mà Phật tử muốn phủ nhận bằng cách sử dụng thuật ngữ “anātman”.
Do tính trung tâm của câu hỏi về điều gì vẫn giữ nguyên ở một người khi các khía cạnh khác thay đổi, một số người thích dịch “ātman” là “bản sắc” (identity), vì gốc tiếng Latin của từ tiếng Anh có nghĩa là “sự giống nhau”. Ở đây một lần nữa, người ta phải nhận thức được việc Locke sử dụng bản sắc cá nhân khi ông nói rằng bản sắc cá nhân là nền tảng của mọi khái niệm về quyền, công lý, phần thưởng và hình phạt. Ở đây một lần nữa, vấn đề là nó là một hư cấu pháp lý nhưng xã hội không thể dễ dàng hoạt động mà không có nó. Không phải loại bản sắc cá nhân này mà Phật tử tìm cách phủ nhận bằng cách sử dụng thuật ngữ “anātman”. Hơn nữa, nếu câu hỏi của bài nói chuyện tối nay được đặt ra là “Làm sao có thể có bản sắc cá nhân qua một hoặc nhiều kiếp sống?”, thì cả Lock và Đức Phật có lẽ sẽ nói rằng “Trong hầu hết các hệ thống luật pháp, bản sắc cá nhân không phải là thứ tồn tại qua nhiều kiếp sống. Nó ngừng tồn tại khi chết, và ngay cả khi có một số loại tính liên tục của một thứ gì đó từ cuộc sống của một người đến tương lai, thì tính liên tục đó không có cùng các quyền và trách nhiệm pháp lý như người còn sống”.
5. Vậy điều gì sẽ tồn tại sau khi cơ thể vật chất chết đi?
Bây giờ chúng ta hãy quay lại câu hỏi mà chúng ta đã bắt đầu: Làm sao có thể có bản sắc cá nhân thông qua một hoặc nhiều kiếp sống? Suy cho cùng, truyền thuyết Phật giáo chứa đầy những câu chuyện về những tính cách sống sót sau khi một cơ thể chết và ít nhiều được chuyển từ cơ thể này sang cơ thể khác, thường là không có bất kỳ ký ức nào về những trải nghiệm của cơ thể trước đó. Nói cách khác, truyền thuyết phổ biến nói về sự tái sinh như một thứ liên quan đến việc duy trì bản sắc cá nhân như Parfit mô tả về bản sắc. Hãy nhớ lại rằng Parfit đã tuyên bố, tôi nghĩ là đúng, rằng bản sắc là một mối quan hệ một-một. Vì vậy, nếu ngôi sao nhạc pop Madonna là sự tiếp nối thông qua sự tái sinh của bản sắc cá nhân của nữ hoàng Ai Cập Cleopatra, thì chỉ có thể có một lần xuất hiện của bản sắc cá nhân đó tại một thời điểm. Không thể có trường hợp cả Madonna và Derek Parfit đều là sự tiếp nối của bản sắc cá nhân của Cleopatra. Nếu cả hai đều tin rằng họ là sự tiếp nối của bản sắc cá nhân của Cleopatra, thì ít nhất một trong số họ đang nuôi dưỡng một niềm tin sai lầm.
Vì tên của Derek Parfit một lần nữa lại được nêu ra, tôi xin nói rằng tôi muốn đề xuất rằng ông cũng đã đưa ra cách tiếp cận đầy hứa hẹn nhất cho câu hỏi là chủ đề của bài nói chuyện hôm nay. Cách tiếp cận của ông là loại bỏ hoàn toàn ý tưởng về bản sắc cá nhân và thay thế bằng ý tưởng về sự sống còn của cá nhân. Hãy nhớ rằng đối với Parfit, sự sống còn không phải là mối quan hệ một-một mà là mối quan hệ một-nhiều. Có thể nói mà không có sự mâu thuẫn rằng một người tồn tại theo nhiều cách và những cách này có thể xảy ra cùng một lúc. Và tôi nghĩ rằng, đây là điều rất gần với trọng tâm của mục đích giảng dạy học thuyết về nghiệp.
Giáo lý về nghiệp của Phật giáo là mọi hành động đều có hậu quả. Nhưng không có hành động nào chỉ có một hậu quả. Ví dụ, hãy nghĩ đến hành động thuyết trình này của tôi. Hành động đó (hoặc một loạt hành động) có vô số hậu quả. Nó khiến một số người ngủ quên, trong khi nó khiến những người khác rất tỉnh táo trong trạng thái mất kiên nhẫn hoặc khó chịu. Hơn nữa, hành động này hoặc bất kỳ hành động nào khác đều khởi động một chuỗi hậu quả sẽ tiếp tục trong một thời gian rất dài. Bất kỳ ai bị ảnh hưởng theo bất kỳ cách nào bởi những hậu quả đó đều có thể được coi là người tham gia vào sự sống còn của người đã thực hiện hành động đó. Một học sinh tham gia vào sự sống còn của tất cả các giáo viên của mình. Mỗi người trong chúng ta đều tham gia vào sự sống còn của tất cả mọi người đã từng tồn tại trong lịch sử, vì tất cả chúng ta đều bị ảnh hưởng theo một cách nào đó, dù chỉ là một cách nhỏ, bởi hành động của tất cả những người đã đi trước chúng ta.
Chính nhận thức rằng mọi hành động của chúng ta đều tồn tại, có khả năng là mãi mãi, thông qua hậu quả của chúng là điểm chính trong mọi cuộc thảo luận của Phật giáo về nghiệp. Bản sắc cá nhân không liên quan gì đến nó ngoại trừ việc cản trở việc nắm bắt điểm chính đó.
Các tác phẩm được trích dẫn
Collins, Steven. Những người vị tha (vô ngã): Hình ảnh và tư tưởng trong Phật giáo Nguyên thủy. Selfless Persons: Imagery and Thought in Theravāda Buddhism.
Locke, John. Một bài luận về sự hiểu biết của con người. An Essay Concerning Human Understanding. biên tập bởi Alexander Campbell Fraser. New York: Dover, 1959.
Parfit, Derek. “Bản sắc cá nhân.” Personal Identity. Philosophical Review 80, số 1 (1971):
________. Lý do và Con Người. Reasons and Persons. Oxford: Clarendon Press, 1984.
________. “Bản sắc cá nhân.” Personal Identity, Trong Metaphysics: Contemporary Readings, biên tập bởi Michael J Loux, 374‒394. London; New York: Routledge, 2001.
Rorty, Amélie Oksenberg, biên tập. Bản sắc của con người. The Identities of Persons. Berkeley: Los Angeles: London: Nhà xuất bản Đại học California, 1976.
Taylor, Charles. “Trách nhiệm đối với bản thân.” Responsibility for Self, biên tập bởi Amélie Oksenberg Rorty, 281–299. Berkeley; Los Angeles; London: Nhà xuất bản Đại học California, 1976.
Ghi chú:
[1]. Amélie Oksenberg Rorty, Bản sắc của con người The Identities of Persons (BerkeleyL os Angeles London: Nhà xuất bản Đại học California, 1976).
[2].Charles Taylor, “Trách nhiệm đối với bản thân”, “Responsibility for Self,” biên tập bởi Amélie Oksenberg Rorty, The Identities of Persons (Berkeley; Los Angeles; London: Nhà xuất bản Đại học California, 1976).
[3]. Steven Collins, Những người vị tha: Hình ảnh và tư tưởng trong Phật giáo Nguyên thủy, Selfless Persons: Imagery and Thought in Theravāda Buddhism (Cambridge: Nhà xuất bản Đại học Cambridge, 1982).
[4]. John Locke, Một bài luận về sự hiểu biết của con người, An Essay Concerning Human Understanding, biên tập bởi Alexander Campbell Fraser, (New York: Dover, 1959).
[5]. Derek Parfit, Lý do và Con người, Reasons and Persons (Oxford: Clarendon Press, 1984).
[6]. Derek Parfit, “Personal Identity,” Philosophical Review 80, số 1 (1971):. Trong bài giảng này, tôi sẽ tham khảo cách phân trang của bản in lại bài viết trong Derek Parfit, “Personal Identity,” trong Metaphysics: Contemporary Readings, biên tập bởi Michael J Loux, (London: New York: Routledge, 2001).
[7]. Ibid., tr. 374.
[8]. Ibid., tr. 374.
[9]. Một số nhà triết học đạo đức, chẳng hạn như mục sư Cơ đốc giáo thế kỷ XVIII Joseph Butler (1692‒1752), đã lập luận rằng hình thức đạo đức hợp lý nhất là theo đuổi những gì người ta nhận ra, trong khoảnh khắc “lợi ích cá nhân mát mẻ” để có lợi cho mình. Điểm mấu chốt ở đây đối với những nhà triết học này là khi một người nhìn nhận một cách khách quan về lợi ích thực sự của mình, người đó sẽ biết rằng việc quan tâm đến nhu cầu của người khác là vì lợi ích của mình. Nhưng người ta không chăm sóc người khác vì lợi ích của họ, mà vì lợi ích của chính mình.
[10]. Ibid., tr. 374.
[11]. Ibid., tr. 375.
[12]. Ibid., tr. 377.
[13]. Bản dịch là của Nyanatiloka, ngoại trừ việc tôi đã thay thế từ “ātman” thay cho bản dịch của ông là “ego”. Bản dịch của ông có thể được tìm thấy trực tuyến tại http://www.accesstoinsight.org/lib/authors/various/wheel202.html#extracts
Ghi chú của người dịch
* Derek Parfit mất ngày 2-Jan-2017
