Phật Hiện Ở Mười Phương

PHẬT HIỆN Ở MƯỜI PHƯƠNG
NHỮNG LIÊN HỆ TIẾP NỐI TỪ KINH TĂNG-NHẤT A-HÀM
ĐẾN KINH PHẬT THUYẾT ĐẠI BÁT-NÊ-HOÀN.
Chúc Phú

Vua Ưu-điền và ba hoàng hậu của mình, phù điêu tại
bảo tháp Amaravarti, niên đại 150 tây lịch

Theo kinh Tăng-nhất A-hàm[1], bức tượng Phật đầu tiên xuất hiện trên thế gian này là do vua Ưu Điền (優填, Udayana)[2] thỉnh cầu nghệ nhân chế tác và được làm bằng chất liệu gỗ thơm ngưu-đầu chiên-đàn (牛頭栴檀)[3]. Vừa nghe tin đó, vua Ba-tư-nặc liền tức khắc cho tìm thợ có tay nghề cao đúc tượng đức Phật bằng vàng thuần chất, gọi là Tử ma kim (紫磨金). Theo kinh, bấy giờ trong cõi Diêm-phù mới bắt đầu xuất hiện hai tôn tượng Như Lai này[4].

Mãi đến ngày hôm nay, hai bức tượng quý giá này hiện vẫn chưa được tìm thấy. Tuy nhiên, vào thế kỷ thứ VII, bức tượng của vua Ưu-điền đã được ngài Huyền Trang (602-664) phát hiện, qua những ghi chép thể hiện trong tác phẩm Đại đường tây vức ký (大唐西域記). Theo ghi chép của ngài Huyền Trang, bức tượng này được tôn trí trong một tinh xá thuộc nước Kiêu-thưởng-di (憍賞彌國), đúng như sự ghi nhận ở kinh Tăng-nhất A-hàm:

Trong cung vua xưa ở kinh thành, có một tinh-xá lớn, cao hơn 18 mét[5], có một bức tượng Phật điêu khắc bằng chiên-đàn, phía trên treo tàn lọng với [dây tua bằng] đá. [Bức tượng này] do vua Ô-đà-diễn-na (nhà Đường dịch là Xuất Ái. Cựu dịch vua Ưu-diền là sai vậy) tạo tác[6].

Xét về niên đại lịch sử, từ những thành tựu của các ngành khoa học khảo cổ ngày nay đã xác chứng rằng, những bức tượng Phật có niên đại sớm nhất dao động vào khoảng trước hoặc đầu kỷ nguyên Tây lịch[7]. Tuy nhiên, có rất nhiều tượng Phật và phù điêu đức Phật có niên đại khoảng thế kỷ thứ II, hiện được giữ gìn cũng như trưng bày tại bảo tàng Peshawar (Peshawar Museum), thuộc tỉnh Khyber Pakhtunkhwa, nước Pakistan. Điều đó cho thấy việc tạo tượng Phật đã diễn ra nhiều thế kỷ trước đó, có thể đúng như ghi nhận của kinh Tăng-nhất A-hàm.

Tượng Phật Lợi Mỹ, được phát hiện ở ấp Lợi Mỹ, làng Phong Mỹ, tỉnh Sa-Đéc (Đồng Tháp) vào năm 1937, với chất liệu bằng gỗ mù u, có niên đại khoảng thế kỷ thứ IV đến thế kỷ thứ VI[8] với dáng dấp thanh mảnh như người Á Đông nói chung và người Việt Nam nói riêng

Có thể nói, tùy theo quan điểm về cái đẹp của từng quốc gia, tôn giáo, triết học, dân tộc, xứ sở mà mỗi địa phương đã tạo ra những phong cách nghệ thuật tạo tượng đặc thù. Xét về tượng pháp, một số tượng đức Phật và các bậc Thánh Tăng thuộc trường phái nghệ thuật Gandhara ở Pakistan ngày nay có những ảnh hưởng nhất định đến nghệ thuật tạo hình của văn hóa Hy Lạp, La Mã thời cổ đại. Những bức tượng Phật hiện được trưng bày tại bảo tàng Peshawar là minh chứng cụ thể cho trường hợp này. Bên cạnh đó, có những bộ tượng với tượng thức mập mạp, đầy đặn của Phật giáo Ấn Độ và Trung Quốc ở thời kỳ đầu cũng phần nào chuyên chở quan điểm cái đẹp của thời kỳ ấy. Ngay như ở Việt Nam, cái đẹp của tượng Phật Lợi Mỹ, được phát hiện ở ấp Lợi Mỹ, làng Phong Mỹ, tỉnh Sa-Đéc (Đồng Tháp) vào năm 1937, với chất liệu bằng gỗ mù u, có niên đại khoảng thế kỷ thứ IV đến thế kỷ thứ VI[8] với dáng dấp thanh mảnh như người Á Đông nói chung và người Việt Nam nói riêng, cũng thể hiện cho tinh thần ấy.

Ở đây, tùy thuộc vào mỗi hệ tử tưởng triết học Phật giáo, quan niệm về cái đẹp của các xu hướng nghệ thuật, cảm thụ về mỹ thuật và năng lực của nghệ nhân, quan điểm riêng của thí chủ cúng dường bức tượng…, đã tạo nên sự phong phú, đa dạng trong nghệ thuật tạo tượng nói chung và tượng pháp đức Phật nói riêng. Có thể tượng Phật ở nơi này chưa phải là cái đẹp hoàn hảo đối với nơi kia; có thể hình dạng tôn tượng đức Phật chưa chuyên chở cái đẹp theo tỷ lệ vàng (Golden ratio); có thể màu sắc nơi tôn dung đức Phật chưa phải là sự hài hòa, cân đối từ tông màu (Ton), sáng tối (Valuer), mạnh yếu (Intensity) của màu sắc; thế nhưng giữa các quan điểm tạo hình này đã có sự gặp gỡ và giống nhau rất mực đặc thù, đó chính là lòng kính trọng vô biên đối với những phẩm tính cao cả của đức Phật, của nhiều giai tầng xã hội, của nhiều phẩm loại chúng sanh.

Đây cũng là điều được ghi nhận và lý giải ở bản kinh Phật thuyết Đại Bát-nê hoàn[9]:

Này người thiện nam! Giống như trăng tròn^[10] thì mọi người đều nhìn thấy, ở khắp mọi nơi, thành ấp, làng xóm, núi non, ao hồ, tùy loại vật dụng chứa nước lớn nhỏ đều có trăng hiện ở trong đó. Nếu người đi xa trăm nghìn do tuần vẫn thấy trăng theo, nên những người đó đã suy nghĩ rằng: “Là trăng trước kia theo ta đến đây? Hay là trăng khác?” Người si mê thấy trăng giống như mặt gương; người bậc trung thì thấy mặt trăng giống như bánh xe; người bậc thượng thì thấy mặt trăng tròn rộng năm do tuần, các chúng sanh khác tùy theo năng lực mà thấy khác biệt.

Ánh trăng Như Lai cũng lại như vậy, tất cả đều thấy, nhưng mỗi chúng sanh tự suy nghĩ rằng, chư Phật Thế Tôn vì thương xót con, cho nên trú ngụ trong nhà của con, cho đến súc sanh cũng nghĩ như vậy. Thậm chí những người đui, mù, câm, điếc và cả những người già yếu bệnh tật, họ đều bảo rằng Như Lai giống họ.

Sự khẳng định của câu kinh trên đã góp phần xác tín một chân lý quan trọng trong giáo nghĩa Phật Đà:

Phật hiện ở mười phương.