Những Lời Tiên Tri Của Thiền Giả Yuval Noah Harari

NHỮNG LỜI TIÊN TRI
CỦA THIỀN GIẢ YUVAL NOAH HARARI
(Les prophéties de Yuval Noah Harari)
Thích Vân Phong dịch

Sau những cuốn sách bán chạy nhất trên thế giới như: "Sapiens", "A Brief History of Humankind" và "Homo Deus, A Brief History of Tomorrow". "21 bài học cho thế kỷ XXI" (2018), nhà sử học gốc người Do Thái Israel đã ký hợp đồng cho thế kỷ 21, một câu chuyện hấp dẫn tuyệt vời mới, về tương lai gần của chúng ta. Một suy tư lo lắng về một tương lai bị  xâm chiếm bởi Trí tuệ nhân tạo (AI)có khả năng Hacker (tin tặc) tâm trí con người, thách thức chúng ta tái tạo phát triển giáo dục và công việc. Nhìn xa trông rộng hay giáo điều?

Thiền giả Yuval Noah Harari là một nhân vật khó hiểu. Nhà sử học người gốc Do Thái Israel ngoài tứ tuần này đã tự khẳng định mình là một trong những tác giả được đọc nhiều nhất trên thế giới. Tuy nhiên, tác phẩm đầu tiên của ông, "Sapiens", được xuất bản năm 2011, gần như là kết quả của sự ngẫu nhiên.

Tại Đại học Do thái Jerusalem, nơi ông dạy môn lịch sử chiến tranh thời Trung cổ, ông đã đáp ứng một nhu cầu định kỳ từ các sinh viên, đó là một khóa học về lịch sử của nhân loại (lịch sử thế giới). Nếu trước đây không có giáo sư nào có năng lượng để đáp ứng, ông quyết định nhận lời khẩn thiết thỉnh cầu của sinh viên. Lần đầu tiên được cung cấp trên Internet, bị từ chối bởi nhiều nhà xuất bản, trước khi được xuất bản trong lưu hành giới hạn ở Israel, tài khoản này về cuộc chinh phục Trái đất của Homo Sapiens, nhờ vào khả năng hợp tác với đồng nghiệp và phát minh ra những hư cấu tập thể, như Nhà nước, các vị thần hay tiền bạc, đã đạt được thành công về hành tinh. Đây “Lịch sử ngắn gọn về quá khứ” (“brève histoire du passé”) đã được theo sau vào năm 2015 bởi Homo Deus. “Một lịch sử ngắn gọn về tương lai” (“Une brève histoire de l’avenir”) tập trung vào tình trạng con người biến thái dưới sự ảnh hưởng của các công nghệ mới.

Bây giờ nó là một khối lượng thứ ba xuất hiện (toujours chez Albin Michel): "21 bài học cho thế kỷ XXI", tác giả đã khắc phục những thách thức của tương lai gần. “Nhân loại đang phải đối mặt với các cuộc cách mạng chưa từng có”, ông viết, “tất cả các câu chuyện cũ của chúng ta đều sụp đổ, và cho đến nay không có câu chuyện mới nào xuất hiện để thay thế chúng”.(“L’humanité est confrontée à des révolutions sans precedent”, écrit-il, “tous nos vieux récits s’émiettent, et aucun nouveau récit n’est jusqu’ici apparu pour les remplacer”). Những cuộc cách mạng là gì? Đầu tiên, sự hợp nhất của công nghệ sinh học và công nghệ thông tin sẽ giúp thay đổi con người bằng cách can thiệp vào cơ thể và bộ não của anh ta – “Chúng ta đã bước vào kỷ nguyên hack của con người” (“nous sommes entrés dans l’ère du hacking des êtres humains”). Nhờ khả năng tính toán và học tập của họ, chúng ta sẽ quyết định tốt hơn các thuật toán, mang lại những gì tốt nhất cho chúng ta, khẳng định này phải luôn luôn hỗ trợ Thiền giả Yuval Noah Harari mà không cần phải tiên lượng. Và họ sẽ sớm hoàn thành, và chúng ta luôn luôn tốt hơn, hầu hết các nhiệm vụ được giao cho chúng ta, chẳng hạn như lái xe ô tô. Chúng sẽ được tăng cường với phần mềm đạo đức “và cùng nhau thí điểm bởi Michael Schumacher và Emmanuel Kant réunis” (“pilotées par Michael Schumacher et Emmanuel Kant réunis”). Điều này rất đúng với y học và cho sáng tác âm nhạc. Dường như chỉ có một tương lai đối với những nhà triết học, những người sẽ được yêu cầu giải quyết những xung đột giữa con người và máy móc. Và tác giả lo ngại một bộ phận xã hội mới chống lại một đẳng cấp nhỏ của siêu nhân với sức mạnh sinh học được nhân rộng cho một khối người vô dụng.” Karl Marx là một trong hướng dẫn tốt hơn trong thế giới ngày mai so với Steven Spielberg” (“Karl Marx est un meilleur guide dans le monde de demain que Steven Spielberg”). Cuộc khủng hoảng sắp tới là bại trận. Đặc biệt là vào thời điểm mà mọi người không còn tin vào câu chuyện tự do vĩ đại của việc mở cửa thị trường, biên giới và lịch sử để đắm chìm trong Chủ nghĩa dân tộc độc đoán, và tôn giáo độc thần. Mặc dù sẽ là một câu hỏi về việc hoàn thành mô hình tự do để đảm bảo các quyền tự do của chúng ta để trong tương lai chống lại “các chế độ độc tài kỹ thuật số” (“dictatures digitales”), mọi thứ xảy ra như thể chúng ta không còn tin vào nó nữa. Các biện pháp khắc phục là gì? Đối với các nhà sử học, tất cả các công cụ cần phải được tái Phát minh lại. Đầu tiên, chính trị và giáo dục. Nhưng trong đó tác giả cũng là một Thiền giả, một Phật tử trung kiên thuần khiết, nhìn phong thái rất than thản hồn nhiên. Nhưng có một trường hợp khẩn cấp. Thiền giả Yuval Noah Harari đã kết luận “Chúng ta vẫn có một sự lựa chọn trong một vài thập kỷ. Nếu chúng ta nỗ lực, chúng ta vẫn có thể nghiên cứu xem thực sự chúng ta là ai” (“Nous avons encore le choix pour quelques décennies. Si nous faisons l’effort, nous pouvons encore étudier qui nous sommes vraiment”).

Câu chuyện bao trùm rộng khắp và hấp dẫn tuyệt vời của ông ấy, nhưng nó thấm nhuần một hình thức giáo điều dẫn đến việc ông ấy mô tả một nhân loại đang trên bờ vực từ bỏ sự tự do của nó – trong thực tế sự tự do bình đẳng mà Đạo Phật đã thể hiện, nó không chỉ là một ảo ảnh. Cuộc phỏng vấn của chúng tôi công bố là kết quả của một cuộc trao đổi qua email. Renommée yêu cầu: Chúng tôi xin phép đưa ra năm câu hỏi. Trong không gian thu hẹp này, chúng tôi đã cố gắng đưa ra một số vấn đề trong phạm vi tiếp cận của anh ta trong khi đối mặt với những mâu thuẩn, cho dù đó là chức năng mà nó đưa ra cho câu chuyện hay quan điểm chánh kiến, chánh tín của một Phật tử.

Cuốn sách mới nhất của bạn trình bày, chính nó như là một khám phá về những thách thức của tương lai gần. Nhờ những tiến bộ trong giáo dục và y tế, nhân loại chưa bao giờ trông tốt đến thế, nhưng chúng ta bất lực trước những khủng hoảng về sinh thái, công nghệ, chính trị và ở phía trước đang di cư. Bạn có nghĩ rằng chúng ta đang làm quá tốt để đối phó với những gì đang xảy ra hay không?

Thiền giả Yuval Noah Harari: Luôn luôn là như thế. Đấng mày râu phải đối mặt với các vấn đề, họ tìm giải pháp, nhưng những giải pháp này tạo ra những vấn đề mới, thường nghiêm trọng hơn những vấn đề trước đây. Các công nghệ được phát triển trong thời hiện đại đã cho phép chúng ta giảm thiểu sự xuất hiện của nạn đói kém, dịch bệnh và chiến tranh, nhưng chính những công nghệ này hiện đang đe dọa gây tai họa cho môi trường của chúng ta, để hạn chế các quyền tự do của chúng ta, thậm chí khôi phục loài người thừa thãi. Theo quan điểm của tôi, loài người có khả năng khắc phục những vấn đề mới này. Nhưng điều được dự đoán là các giải pháp sẽ là phát sinh những vấn đề nghiêm trọng hơn và vẫn không thể tưởng tưởng được.

“Tại một số khu vực, sự sáng tạo hiện nay là một đặc trưng của máy tính hơn là con người” (“Dans certains domaines, la créativité est désormais un signe distinctif des ordinateurs plutôt que des humains”).

Bạn đang xem xét sự hình thành của một đấng mày râu mới thông qua sự hợp nhất của công nghệ sinh học và công nghệ thông tin, cũng như sự phát triển của các thuật toán có khả năng xác định các nghiên cứu phù hợp với chúng ta, nơi chúng ta phải làm việc. Vì vậy chúng ta sẽ kết duyên với ai, cuộc sống của con người sẽ dừng là “một bộ phim của quyết định” (“un drame de la décision”). Bạn có nghĩ rằng sẽ không có gì chống lại sức mạnh mới này, thậm chí không phải là sự sáng tạo của con người?

Trong quá khứ, kiến thức sinh học và không có đủ khả năng tính toán để chúng ta “hacker” (pirater) con người. Ngay khi cả ngày lẫn đêm các nhân viên Ủy ban An ninh Quốc gia Xô Viết (KGB) luôn theo dõi quý bạn, họ cũng không tiếp cận được với cảm xúc, suy nghĩ của quý bạn. Trong tương lai, những tiến bộ trong sinh học và phát triển nhân tạo (AI) sẽ cho phép các hệ thống bên ngoài biết chúng ta tốt hơn chúng ta biết chính mình. Sau đó, những hệ thống này sẽ có thể kiểm soát và thao túng chúng ta với hiệu quả chưa từng có, và thậm chí chúng có thể đến để thay thế đấng mày râu. Điều cần thiết là phải hiểu rằng cuộc cách mạng trí tuệ nhân tạo (AI) không chỉ là tạo ra những máy tính nhanh hơn, thông minh hơn. Nó cũng dựa trên những khám phá trong khoa học đời sống và trong khoa học xã hội. Những tiến bộ trong hiểu biết của chúng ta về các cơ chế xã hội và làm cơ sở cho sinh hóa cảm xúc, mong muốn và lựa chọn của con người làm tăng khả năng máy tính phân tích hành vi của chúng ta, dự đoán quyết định của chúng ta và thay thế lái xe, nhân viên ngân hàng và thậm chí là nghệ sĩ. “Nhận dạng mẫu” (reconnaissance de formes). Do đó, có thể hình dung rằng trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ vượt qua con người ngay cả trong các hoạt động được cho là đòi hỏi “trực giác” (intuition) và “sáng tạo” (créativité). Chắc chắn, khi nói đến trực giác thần bí, trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ gặp khó khăn trong việc thay thế linh hồn con người. Nhưng đối với việc cạnh tranh với các mạng lưới thần kinh để nhận ra các hình thức, em ấy hoàn toàn có khả năng. Trong một số lĩnh vực, chẳng hạn như cờ vua, các chương trình máy tính đã vượt trội hơn con người không chỉ về mặt tính toán thô mà còn về mặt sáng tạo. Các trọng tài của các giải đấu cờ vua tìm cách xác định những người chơi gian lận bằng cách có sự giúp đỡ từ máy tính. Để làm điều này, họ đánh giá mức độ độc đáo của người chơi. Một con cờ sáng tạo đặc biệt thường sẽ bị nghi ngờ là không được tạo ra bởi một con người, mà từ một máy tính. Trong cờ vua, sự sáng tạo là một đặc trưng của máy tính hơn là con người! Cho đến khi máy tính có được sự sáng tạo trong các lĩnh vực như thơ ca hay chính trị, con đường còn dài, nhưng những trở ngại tiếp nối nó là kỹ thuật chứ không phải siêu hình.

Theo bạn, công việc chính trong lĩnh vực, cuộc cách mạng công nghệ sẽ mang lại những thay đổi lớn nhất. Làm thế nào để tránh cho phần lớn đấng mày râu trở nên vô dụng? 

Cuộc cách mạng lập tức tự động hóa sẽ không xảy ra ngay. Thay vào đó, nó sẽ biểu hiện như một tầng của sự gián đoạn thậm chí còn lớn hơn. Các giao dịch đến lượt nó, sẽ được thay thế bởi các giao dịch mới, sẽ sớm được chuyển đổi và biến mất. Do đó công nhân sẽ bị buộc phải đào tạo lại cứ sau 10 hoặc 20 năm. Nhưng nếu một người tuổi bốn mươi mất việc, và phải dành một năm đào tạo trong một nghề mới, ai sẽ đảm bảo sinh hoạt trong thời gian này? Tùy thuộc vào Nhà nước để tiếp quản, cung cấp trợ cấp thất nghiệp và đào tạo mới. Thậm chí, vấn đề khác còn lớn hơn là tâm lý. Ngay cả khi quý bạn có sự hỗ trợ tài chính mà quý bạn cần để tái tạo lại chính mình ở tuổi 40, liệu quý bạn có đủ kiên cường để vượt qua nó không? Thay đổi là căng thẳng, và đào tạo lại ở tuổi 40, đối với nhiều người dường như có lẽ như không thể vượt qua. Và ngay cả khi quý bạn làm, quý bạn sẽ sẳn sàng làm lại ở tuổi 50 chứ? Và vẫn ở tuổi 60? Chúng ta không nên quên rằng, sự gia tăng rủi ro tuổi thọ làm tăng tuổi nghỉ hưu lên đến thất thập cổ lai hy 70 thậm chí đến tuổi 80. Hầu hết các hệ thống giáo dục ngày nay không chuẩn bị cho chúng ta một sự trôi chảy tồn tại và căng thẳng như vậy. Điều cần thiết là trẻ em của chúng ta học cách hình thành tính cách và bản sắc của chúng để chúng có thể thích nghi với những thay đổi sắp tới. Về giáo dục từng là việc xây dựng bản sắc của chúng ta, giống như một tòa nhà bằng đá, với nền móng sâu và những bức tường vững chắc. Ngày nay, đó là về việc xây dựng bản sắc của chúng ta giống như một cái lều, dễ dàng tháo dỡ và di chuyển rất nhanh.

Trên toàn thế giới bạn đã có thành công trong việc kể những câu chuyện tuyệt vời đầy hấp dẫn. Và bạn nhấn mạnh rất nhiều về tầm quan trọng dưới hình thức kể chuyện; có tính chất “tường thuật” (narratives),  những câu chuyện có ý nghĩa với số phận con người, nhưng đồng thời, bạn khuyến khích chúng ta dừng lại niềm tin vào câu chuyện trong một xã hội nơi mọi người kể chuyện về phương tiện truyền thông xã hội. Vì vậy, cuối cùng, chức năng của câu chuyện là gì: đánh lừa chúng ta hay định hướng chúng ta?

Câu chuyện là công cụ. Chúng ta có thể hữu ích trong việc đoàn kết mọi người, và thúc đẩy hợp tác trên đại quy mô. Đó là bắt đầu khi chúng ta lấy những câu chuyện này cho thực tế rằng chúng trở nên nguy hiểm. Thay vì đặt câu chuyện phục vụ mọi người, chúng tôi với mọi người nhân danh câu chuyện đầy tính hy sinh. Ngay bây giờ, tình trạng cấp bách khó xử nhất của tôi liên quan  đến lịch sử “tự do” (libérale). Tôi cho rằng câu chuyện này thiên vị và để tồn tại và thịnh vương trong thế kỷ 21, chúng ta phải tiến bước xa hơn nữa. Nhưng mặt khác, câu chuyện này vẫn là nền tảng cho hoạt động thế giới, và nó hiện đang bị tấn công bởi những kẻ cuồng tín  bởi chủ nghĩa tôn giáo độc thần và chủ nghĩa dân tộc độc đoán. Những kẻ cuồng tín này tin vào những tưởng tượng hoài cổ có hại hơn nhiều so với lịch sử tự do. Vì vậy, tôi thấy mình dành phần lớn năng lượng của mình để bảo vệ lịch sử tự do chống lại những tưởng tượng hoài cổ. Đây là những chi phí lớn của sóng hiện tại của nỗi nhớ: nó buộc chúng ta phải lấy lại những trận chiến cũ của thế kỷ 18 và 20, thay vì tập trung vào những thách thức quan trọng hơn của thế kỷ 21.

Bạn giới thiệu mình là một Phật tử thuần thành. Cuốn sách của bạn đã kết thúc bằng một lời khuyên nên suy ngẫm giáo lý của Đức Phật về sự vô thường của thế giới và ý chí tự do là một ảo tưởng. Tầm nhìn này liên quan đến sức mạnh công nghệ mới như thế nào? Điều này dường như hoàn toàn là bài học của Phật giáo khi bạn khẳng định rằng cuộc cách mạng công nghệ khiến chúng ta nghĩ rằng “ơn gọi vũ trụ của loài người là tạo ra một hệ thống xử lý dữ liệu, bao gồm mọi thứ và hợp nhất với nó” (“la vocation cosmique de l’humanité est de créer un système de traitement des données qui englobe tout et fusionne avec elle”). Hay ngược lại, tu tập thiền định Phật giáo là một  cách chống lại sự kiểm soát của các thuật toán trong cuộc sống của chúng ta?

Không, tôi không nghĩ rằng nhân loại có một ơn gọi vũ trụ để tạo ra một hệ thống xử lý dữ liệu khổng lồ. Từ lâu tôi đã phân tích viễn cảnh này, được chấp nhận bởi một số người ở Thung lũng Silicon không biết kỹ thuật số, nhưng tôi không chia sẻ nó. Mặt khác, tôi không nghĩ rằng việc tu tập thiền định Phật giáo có thể cung cấp một giải pháp cụ thể cho cuộc khủng hoảng kinh tế và chính trị mà chúng ta đang phải đối mặt. Bởi vì tôi thực nghiệm thiền định Phật giáo, tôi biết nó khó khăn như thế nào. Rất khó có khả năng 8 tỷ người bắt đầu tham gia vào nó một cách thường xuyên, và ngay cả khi họ đã thực hành, nhiều người trong số họ sẽ không chuyển hướng trải nghiệm này, họ chỉ thuận nghiệp để mặc cho tham, sân, si (ba độc) cứ tung hoành. Kinh nghiệm cho ta biết bất cứ ở đâu hay lúc nào, nếu tham sân si có mặt và ngự trị thì cuộc sống riêng hay chung đều trở nên xấu xa đau khổ. Tham sân si là sản phẩm của con người và xã hội và chính chúng là nguyên nhân làm hư hại cuộc sống an lành của loài người giống như bông tre nở từ cây tre và là biểu tượng suy tàn của cây tre, nghĩa là khi tre trổ bông là lúc tre tàn lụi.

Thiền định Phật giáo có thể giúp chúng ta khám phá sự thật của thế giới, giúp con người khám phá bản thể thật sự của mình đang mỗi lúc hiện diện, nhưng nó sẽ không đủ để cung cấp cho chúng ta sức mạnh để biến đổi thế giới. Bản thể chân thật và sức mạnh có thể đi đôi với nhau đến một điểm. Sớm hay muộn, họ rẽ nhánh và mỗi người đi theo con đường riêng của họ. Nếu quý bạn muốn quyền lực, sẽ đến lúc quý bạn phải truyền bá tiểu thuyết. Nếu quý bạn muốn bản thể chân thật, sẽ đến lúc quý bạn sẽ phải từ bỏ quyền lực.

(Cuộc phỏng vấn vào mùa thu năm 2018 của nhà báo Martin Legros, triết học gia, Tổng biên tập Tạp chí Triết học Đông - Tây (Philosophy East and West) và được phiên dịch từ Anh ngữ bởi Myriam Dennehy)

Thích Vân Phong dịch

(Nguồn: Philosophie magazine)