Khẩu Truyền Sao

[1] Chấp Trì Sao là sự trình bày yếu nghĩa của tín tâm vào tha lực, cũng như tín thọ và chấp trì danh hiệu của Đức Phật A Di Đà.

[2] https://tsaisj3919.pixnet.net/blog/post/30087559. Bản Hán ngữ có thêm phân khoa của người biên soạn, nhưng không hiểu vì sao thiếu sót hai điều mục (8) và (9).    

[3] https://tsaisj3919.pixnet.net/blog/post/30061990.

[4] Giác Như Tông Chiêu đã trứ tác Chấp Trì Sao, Khẩu Truyền Sao, Bản Nguyện Tự Thánh Nhân Thân Loan Truyền Hội (本願寺聖人親鸞傳繪) [bằng Nhật ngữ], Báo Ân Giảng Thức (報恩講式) [bằng Hán ngữ]. Có thể ba tác phẩm trước đã được chuyển dịch, còn tác phẩm cuối thì không dịch. Đây chỉ là giả thiết.

[5] Nguyên tác có nhan đề là “Thân Loan và những lời dạy của Ngài”.

[6] Tịnh Độ Cao Tăng Hòa Tán (淨土高僧和讃), No. 2651, Thân Loan tác, tr. 661c11.

[7] Thời thời vật ngữ (時時物語): Những câu chuyện (vật ngữ) theo thời gian (thời thời). Vật ngữ (物語, Monogatari) là một dạng văn học trong văn học Nhật Bản truyền thống, một câu chuyện tường thuật dạng văn xuôi kéo dài, có thể so sánh với sử thi, được gắn chặt với các khía cạnh của truyền thống truyền miệng, và hầu hết luôn đề cập đến một câu chuyện hư cấu hoặc được tiểu thuyết hoá, kể cả khi kể lại một sự kiện lịch sử.

[8] Như Tín (如信, Nyoshin, 1239-1300): vị Tăng của Chơn Tông Nhật Bản, sống vào khoảng giữa và cuối thời Liêm Thương, vị Tổ kế thế đời thứ 2 của Bổn Nguyện Tự (本願寺, Hongan-ji), vị Tổ thứ 2 của Cẩm Chức Tự (錦織寺, Kinshoku-ji), húy Như Tín (如信) cháu của Thân Loan (親鸞, Shinran), con của Thiện Loan (善鸞, Zenran). Tương truyền lúc ông còn nhỏ tuổi thì đã được Thân Loan truyền thọ cho giáo nghĩa của Chân Tông. Ông chủ yếu sống và giáo hóa ở vùng Lục Áo (陸奥, Michinoku), rồi sáng lập ra Nguyện Nhập Tự (願入寺). Vào năm 1287, ông truyền trao tông nghĩa cho Giác Như (覺如, Kakunyo) ở Kyoto. Đến năm 1299, nhận lời thỉnh cầu của người môn đệ Thừa Thiện (乘善), ông chuyển đến sống tại một thảo am ở vùng Kim Trạch (金澤, Kanazawa) thuộc Thường Lục (常陸, Hitachi) và qua đời ở nơi đó. Vì Giác Như chủ trương Bản Nguyện Tự thuộc dòng chánh thống, nên Như Tín được xem như là đời thứ 2 của Bản Nguyện Tự.

[9] Nguyên Không (源空, 1133-1212) còn gọi là Pháp Nhiên (法然), hay Hắc Cốc Thượng nhân (黑谷上人), là khai tổ Tịnh độ tông Nhật Bản. Sư chủ yếu dựa theo thuyết của Đại sư Thiện Đạo, tuân thủ phương pháp An tâm, Khởi hành, Tác nghiệp. Đặc biệt là, Sư tự đề xướng ý nghĩa của Tuyển trạch Bản nguyện Niệm Phật, các công hạnh khác đều không phải là sự hành trì Tịnh Độ trong Bản nguyện của Đức Phật A Di Đà. An Tâm chính là Tam tâm như Chí thành tâm, Thâm tâm, Hồi hướng phát nguyện tâm, được nói trong Kinh Quán Vô Lượng Thọ. Khởi Hành, là do An tâm mà phát khởi tu hành ba nghiệp thân, khẩu, ý, tức là thực hành Ngũ niệm môn như Lễ bái, Tán thán, Tác nguyện, Quán sát, Hồi hướng, và thực hành năm Chánh hạnh như Đọc tụng, Quán sát, Lễ bái, Xưng danh, Tán thán cúng dường. Tác Nghiệp có nghĩa là Tạo tác, Nghiệp tác, tức là chi cho việc khuyến khích tu tập Ngũ niệm môn, Tam tâm, Tứ tu. “Căn cứ vào tác phẩm căn bản của Nguyên Tín và Thiện Đạo, Pháp Nhiên đã đến với niềm tin niệm danh hiệu A Di Đà là cách duy nhất và là con đường chắc chắn để được vãng sanh. Sự thực tập phức tạp và những quy định đạo đức cứng nhắc đối với Ngài sẽ làm chướng ngại; bởi vì những tư tưởng nầy sẽ làm cho con người tin rằng điều ấy là họ có thể là tự lực để được chứng ngộ. Thế nhưng theo Ngài, thời mạt pháp đã bắt đầu; nên không thể thực hiện được. Cho nên Ngài đã dạy về “tuyển trạch niệm Phật”, tin tưởng vào sự nhiệt thành niệm Phật A Di Đà là sự định để sau cùng cho tất cả những lễ nghi và sự thực hành khác.” (Christian Steineck, Những Văn Bản Căn Bản Của Phật Giáo Tịnh Độ Nhật Bản, Thích Như Điển dịch)

[10] Nghịch tu (逆修): Cũng gọi Dự tu. Tức là lúc còn sống tu các Phật sự trước để cầu phúc cho mình sau khi chết, hoặc lúc sống tu các công đức thiện căn trước để làm tư lương bồ đề cho việc vãng sinh sau khi chết, gọi là Nghịch tu. Kinh Quán đảnh quyển 11 nói: Nếu người khéo hiểu giới pháp, biết rõ thân này vô thường, siêng năng tu tập, hành đạo Bồ đề; khi chưa lâm chung dự tu 21 ngày, đèn hương liên tục, treo cờ phan phướn, cầu thỉnh chư tăng chuyển đọc tôn kinh, thì được phúc vô lượng, như lòng mong muốn. Còn kinh Địa Tạng Bồ Tát Bản Nguyện, quyển hạ, thì nói: Những người lúc còn sống không chịu tu thiện, tạo nhiều tội ác, sau khi chết, tuy thân thích bạn bè làm phúc cho mình, nhưng trong bảy phần công đức, minh chỉ được một. Chi bằng lúc còn sinh tiền, tự mình dự tu, thì hoàn toàn được cả bảy phần công đức. Tại Trung Quốc vào đời Tống, phong tục Nghịch tu rất thịnh hành, còn ở Nhật Bản, thì hiện nay vẫn được phổ biến. 

[11] Thiên hoàng Tsuchimikado (土御門天皇, Thổ Ngự Môn Thiên hoàng, 3 tháng 1 năm 1196 – 6 tháng 11 năm 1231) là Thiên hoàng thứ 83 của Nhật Bản theo danh sách kế thừa truyền thống. Triều Tsuchimikado kéo dài từ năm 1198 đến năm 1210.

[12] Thánh Giác (聖覺,1167-1235): Vị tăng của Thiên Thai Tông sống vào thời đại Bình An và Liêm Thương, là pháp huynh của Thân Loan Thánh nhân, cháu của Đằng Nguyên Thông Hiến, cha là Trừng Hiến Pháp Ấn. Sư cùng thân phụ mở dòng An Cư Viện để truyền giáo, cũng được gọi là Pháp Ấn An Cư Viện. Sư xuất gia ở Tỷ Duệ Sơn, theo học với Tĩnh Nghiêm Trúc Lâm Phòng ở Đông Tháp Bắc Cốc, kế thừa hai dòng Huệ Tâm và Đàn Na về sau.  Sư trụ ở An Cư Viện thuộc Trúc Lâm Viện, dốc sức thuyết kinh giảng đạo. Và sau, Sư thờ Pháp Nhiên làm thầy, quay về với Tịnh độ giáo. Sư soạn Duy Tín Sao để khuyên Niệm Phật Tha Lực. Sư tịch năm Gia Chân (1235), thọ 69 tuổi.

[13] Xướng đạo sư (唱導師): Ở Nhật Bản, vị thầy xướng thuyết Phật pháp, để chỉ dẫn hướng đạo nhân tâm, gọi là Xướng đạo sư. Còn gọi Xướng đạo sư (唱道師). Về sau, còn sử dụng kỹ xảo thuyết giáo, phụ thêm giọng điệu cao thấp, hoặc thậm chí bằng nước mắt để người cảm nhận. Cuối cùng, việc này trở nên biến chất.

[14] Thân Loan (鸞親,1173-1262) Cao tăng người Nhật, sống vào đầu thời kỳ Liêm Thương, vị tổ sư sáng lập Tịnh Độ Chân Tông của Phật giáo Nhật Bản. Sư là con đầu của Hoàng Thái Hậu Cung Đại Tấn Nhật Dã Hữu Phạm, thường được gọi là Xước Không, Thiện Tín, Thiện Tín Phòng (. Ban đầu Sư đầu sư với Từ Viên, sau trở thành đệ tử của Pháp Nhiên. Sư là học trò của Pháp Nhiên nhưng có quan điểm khác thầy. Giáo pháp của tông này không còn giống Phật pháp nguyên thủy là bao nhiêu. Ba ngôi báu được đơn giản hóa thành lời thệ nguyện của đức Phật A Di Đà - nói chính xác hơn là lời nguyện thứ 18 trong 48 lời nguyện của Ngài. Ngôi báu thứ ba của Tam bảo là Tăng-già bị bác bỏ, các đệ tử của Sư hoàn toàn là những Cư sĩ, chính Sư lập gia đình. Theo Thân Loan thì sự tu tập thuần túy theo Tự lực vô bổ. Sư quan niệm rằng, mọi người đều cần sự giúp đỡ từ bên ngoài (Tha lực) của đức Phật A Di Đà và giải thoát chỉ có thể đạt được với sự giúp đỡ của Ngài. Sư qui tất cả các phương pháp tu hành về một: là Niệm Phật, tức niệm danh hiệu của đức Phật A Di Đà, và cho rằng, đó chính là sự báo ân đối với Phật và ngay cả cách niệm Phật này cũng trở thành dư thừa nếu niềm tin của người niệm danh hiệu Phật đủ mạnh, vững chắc. Thân Loan quan niệm rằng, người tu hành Phật đạo có thể sống tại gia. Sư bị Tăng-già tại Kinh Đô trục xuất và bị đày đi đến một tỉnh miền Bắc bởi vì sống chung với một phụ nữ. Theo yêu cầu của thầy, Sư cưới vợ để chứng minh rằng, Giới luật dành cho Tăng chúng không phải là điều kiện chính yếu để đạt giải thoát. Việc này gây sự bất hòa và chia rẽ trong giới đệ tử của Pháp Nhiên vì đa số tăng sĩ muốn giữ giới độc thân. Sau đó Thân Loan sống bên lề xã hội, cùng với những kẻ mà theo Sư là không biết phân biệt thiện ác. Thân Loan cho rằng Phật A Di Đà là vị sẵn sàng hơn cả cứu độ những người kém cỏi vì những người này không có gì khác hơn là lòng tin nơi A Di Đà. Còn những người giỏi giang hơn thì hay bị rơi vào ý nghĩ - theo Sư là mê lầm - là nhờ thiện nghiệp hay công đức tự tạo mà có thể đạt giải thoát. Sư chỉ biết đến thệ nguyện thứ 18 của Phật A Di Đà và vì vậy có nhiều khác biệt với Tịnh độ tông và Pháp Nhiên. Các tác phẩm của Sư: Giáo Hạnh Tín Chứng, Duy Tín Sao Văn Ý, Tịnh Độ Văn Loại Tụ Sao, Ngu Ngốc Sao, v.v.  Sư được ban thụy hiệu là Kiến Chân Đại Sư.

[15] Tây Ý (西意): Khoảng thế kỷ thứ hai hoặc thứ ba, ngày sinh và ngày mất không rõ. Còn được gọi là Thiện Xước Phòng (善綽房) và Thiện Tịch Phòng (善寂房). Sư đã đồng hành với Thân Loan và là đệ tử của Pháp Nhiên. Năm 1204, Sư là người thứ 17 ký vào văn bản "Bảy điều chế giới” (Thất cá điều chế giới 七箇條製誡) của Pháp Nhiên (còn gọi là Thất cá điều khởi thỉnh văn 七箇條起請文). Sư là một trong những tử tội nhân vào thời điểm diễn ra Pháp Nạn Kiến Vĩnh (建永, 1207), cùng với Tánh Nguyện, Trú Liên, An Lạc. Sư bị hành quyết ở tỉnh Settsu (摂津国) dưới lệnh của quan tòa Sasaki Takauji.

[16] Thượng túc (上足): chỉ cho hàng đệ tử thượng thủ, tức hàng đệ tử ưu tú trong các môn phái, pháp hội.

[17] Khí dụng (器用): đồ dùng, chỉ người có tài năng, độ lượng.

[18] Chuyện kể rằng khi Đức Phật Thích Ca Mâu Ni giảng kinh Pháp Hoa, từ trong lòng đất xuất hiện một ngôi tháp báu, và Đức Phật Đa Bảo trong tháp đã chứng minh rằng những lời dạy của Đức Phật Thích Ca là chân thực. Kinh Diệu Pháp Liên Hoa: “Khi còn đi trên đường đi của Bồ-tát, đức Đa Bảo Phật-đà có phát lời nguyện trọng đại, nguyện rằng nếu được trở thành Phật-đà thì sau khi nhập diệt, trong mười phương quốc-độ, chỗ nào có Phật nói kinh Pháp-hoa, bảo tháp của Như-lai cũng sẽ xuất hiện trước chỗ ấy để nghe kinh ấy, và làm chứng cho kinh ấy bằng cách tán dương rằng tốt lắm." (H.T Thích Trí Quang dịch)

[19] Bất tịnh thuyết pháp (不淨說法): Bất tịnh nói pháp. Cũng gọi Tà mạng thuyết pháp (nói pháp để mưu sinh). Người nói pháp tâm còn ô nhiễm, nhưng vì danh lợi mà nói, hoặc nói mà không hiểu rõ nghĩa lý của giáo pháp, gọi là Bất tịnh thuyết pháp. Kinh Phật Tạng, No. 653, quyển trung, phẩm Tịnh pháp, nêu ra năm lỗi của người bất tịnh nói pháp: (1) Tự nói mình biết hết Phật giáo. (2) Khi giảng nói kinh, chỉ trích những lỗi trái ngược nhau trong các kinh. (3) Đối với các pháp ngờ vực không tin. (4) Tự đem chỗ hiểu biết của mình để phê phán kinh pháp. (5) Vì danh lợi mà nói pháp. Kinh trên còn nêu ra năm nhược điểm của người bất tịnh nói pháp: (1) Khi nói pháp trong lòng hồi hộp, sợ người khác hỏi vặn. (2) Trong lòng lo sợ mình không nói được, nhưng vẫn gượng nói pháp cho người khác nghe. (3) Mình là phàm phu, không có trí tuệ chân thực. (4) Pháp nói ra bất tịnh, chỉ là lời nói suông mà thôi. (5) Bài nói pháp không có thứ tự trước sau, chắp vá lộn xộn, nên trong lòng hồi hộp lo sợ. [X. kinh Ưu bà tắc giới Q.2 phẩm Tự lợi lợi tha; kinh Quán vô lượng thọ; Quán vô lượng thọ kinh sớ Q.4; Quán vô lượng thọ kinh nghĩa sớ Q.hạ; Quán vô lượng thọ Phật kinh sớ diệu tông sao Q.6].

[20] Đại Kinh không có đoạn văn này.

[21] Kinh Tâm Địa Quán: “Muốn biết nhân quá khứ, hãy xem quả hiện tại. Muốn biết quả tương lai, hãy xem nhân hiện tại.” (Dục tri quá khứ nhân, kiến kỳ hiện tại quả; dục tri vị lai quả, kiến kỳ hiện tại nhân. 欲知過去因，見其現在果；欲知未來果，見其現在因).

[22] Nguyện thứ 11: “Giả sử khi tôi thành Phật, hàng thiên nhơn ở nước tôi, chẳng an trụ chánh định tụ, quyết đến diệt độ, thì tôi chẳng lấy ngôi Chánh giác.” Chánh định tụ, là A-bệ-bạt-trí (Bất thối chuyển).

[23] Kinh Quán Vô Lượng Thọ Phật: “Quang minh biến chiếu thập phương thế giới, niệm Phật chúng sanh nhiếp thủ bất xả.” (光明遍照十方世界，念佛衆生攝取不捨.)

[24] Vãng Sanh Lễ Tán Kệ, No. 1980, tr. 439b12.

[25] Hiển Tịnh Độ Chân Thực Giáo Hành Tín Chứng Văn Loại (顯淨土真實教行證文類), No. 2646,  Đại sư Thân Loan trước, quyển 2, Chánh tín niệm Phật kệ, tr. 600b29: “Người ác cực trọng chỉ niệm Phật, Phật đã nhiếp lấy người ấy rồi, Phiền não chướng mắt dù không thấy, Đại bi không mệt chiếu thân ta.”

[26] Tịnh Độ Văn Loại Tụ Sao (淨土文類聚鈔), No. 2647, Đại sư Thân Loan tác, tr. 645b11: “Di Đà Phật nhựt soi chiếu khắp, Dù đã phá được vô minh ám, Tham ái sân nghi làm mây mù, Thường che trời tín tâm trong sáng.”

[27] Ác cơ (惡機): Ác, là nghĩa tổn hại; Cơ, chỉ căn cơ. Tức là những căn cơ của các hành vi trái lý gây tổn hại. Trong Ngu Thốc Sao (愚禿鈔), quyển thượng, Tỵ tổ của Tịnh độ Chân tông Nhật Bản là ngài Thân Loan, đã nêu ra bảy loại ác cơ: (1) Mười điều ác, tức giết hại, trộm cướp, gian dâm, nói dối, nói thêu dệt, nói lời ác, nói hai lưỡi, tham muốn, giận tức, ngu si. (2) Bốn tội nặng, tức Tăng chúng phạm bốn giới cấm nặng: giết hại, trộm cướp, dâm dục, nói dối. (3) Phá kiến, tức phá hoại lý chánh đạo. (4) Phá giới, tức phá hủy giới cấm. (5) Năm tội nghịch, tức giết cha, giết mẹ, giết A-la-hán, phá hòa hợp Tăng, làm cho thân Phật chảy máu. (6) Báng Pháp, tức chê bai chánh pháp. (7) Xiển đề, tức không có lòng tin và dứt hết thiện căn. Người ác cơ trên đây, trong khoảng một niệm, nếu được nghe và tin vào bản nguyện của Phật A Di Đà mà niệm danh hiệu của Ngài, thì cũng được Ngài cứu vớt.

[28] Khi Đức Phật A Di Đà là Bồ-tát Pháp Tạng ở nhân vị, để cứu độ tất cả chúng sanh một cách bình đẳng, Ngài đã cân nhắc trong một thời gian dài năm kiếp rồi mới phát nguyện.

[29] Công đức bất khả tư nghị, Y báo và Chánh báo trang nghiêm là do Đức Phật A Di Đà tu nhân cảm quả. Biệt nguyện là Những lời nguyện của chư Phật và Bồ-tát từ quan điểm độc đáo của riêng họ, như 48 lời nguyện của Đức Phật A Di Đà, 12 lời nguyện của Đức Phật Dược Sư, hay “tứ hoằng thệ nguyện” là nguyện chung cho tất cả chư Phật.

[30] Chánh nhân là Phật trí, biểu hiện bằng danh hiệu và bản nguyện, và hành giả chỉ vin vào Phật trí thì được vãng sanh.

[31] Đại nguyện nghiệp lực: Đại nguyện, đại nghiệp, đại lực. Bản nguyện ‘năm kiếp tư duy’ nơi nhân địa của Đức Phật A Di Đà, gọi là đại nguyện. Tu hành trải qua ‘triệu năm kiếp lâu xa’ nơi nhân địa của Đức Phật A Di Đà, gọi là đại nghiệp. Năng lực có ánh sáng vô lượng và đời sống vô lượng ở mặt quả của Đức Phật A Di Đà, gọi là đại lực. Từ phát nguyện, đến tu hành, rồi thành Phật, gọi chung là “Đại nguyện nghiệp lực”, nói một cách đơn giản chính là danh hiệu sáu chữ “Nam mô A Di Đà Phật”.

[32] Tăng thượng duyên: Bất cứ cái gì tác động đến sự tác thành một cái khác đều là tăng thượng duyên, điều kiện chi phối. Ảnh hưởng chi phối tích cực hay tiêu cực, tức sự hiện diện của thuận duyên và sự vắng mặt của nghịch duyên, cả hai đều có tính tăng thượng duyên. Ở đây, thuận duyên là đại nguyện nghiệp lực của Đức Phật A Di Đà.

[33] Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ, No. 1753, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển 1, tr. 246b09.

[34] Chư Phật hộ niệm ích (諸佛護念益):  Do tông Tịnh độ Nhật Bản lập ra. Là một trong mười thứ lợi ích mà người có kim cương tín tâm đạt được ngay trong đời hiện tại. Tức là người xưng niệm danh hiệu của Đức Phật A Di Đà có thể được mười phương hằng sa chư Phật hộ niệm. Hiển Tịnh Độ Chân Thật Giáo Hành Chứng Văn Loại, quyển 3, ngài Thân Loan nói hành giả niệm Phật sẽ được 10 điều lợi ích ngay trong đời hiện tại: (1) Minh chúng hộ trì, (2) Chí đức đầy đủ, (3) Chuyển ác thành thiện, (4) Chư Phật hộ niệm, (5) Chư Phật xưng tán, (6) Tâm quang thường hộ, (7) Tâm nhiều hoan hỷ, (8) Tri ân báo đức, (9) Thường hành đại bi, (1) Nhập chánh định tụ.

[35] Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ (觀無量壽佛經疏), No. 1753, quyển 2, tr. 260b10: “Nói ‘Bị giặc phiền não hại’: Đây là nói phàm phu chướng nặng, vọng ái, mê sâu, không khác gì một hầm lửa ba ác nằm ngầm dưới chân người. Tùy duyên khởi hành, nghĩ làm tư lương tiến đạo, làm sao sáu giặc nghe biết, tranh nhau xâm đoạt? Nay đã đánh mất pháp tài này, làm sao không buồn khổ ư?” Kinh Quán Vô Lượng Thọ Phật: “Đức Phật bảo A Nan và Vi Đề Hy rằng: Lắng nghe, lắng nghe, khéo suy nghĩ nhớ kỹ. Nay Như Lai vì tất cả chúng sanh đời vị lai, những kẻ bị giặc phiền não nhiễu hại mà nói nghiệp thanh tịnh. Lành thay cho Vi Đề Hy khéo hỏi được việc ấy. Nầy A Nan ! Ông nên thọ trì rộng vì đại chúng mà tuyên nói lời Phật.” (H.T Thích Trí Tịnh dịch)

[36] Thán Dị Sao (歎異抄), No.2661, điều 6: “Giữa những người chuyên niệm Phật đã xảy ra tranh chấp ‘đệ tử của tôi và đệ tử của ai’, điều này thật là vô lý. Thân Loan không có đệ tử nào. Vì duyên ấy, dùng trí tuệ của mình dạy người niệm Phật, có thể gọi là đệ tử của mình. Nếu bạn được Đức Phật A Di Đà cứu độ qua lời dạy của tôi, thì bạn có thể được gọi là đệ tử của tôi. Tuy nhiên, vì nhờ năng lực của Đức Phật A Di Đà mà quý vị bắt đầu nghe pháp, tìm cầu pháp, và được Đức Phật A Di Đà cứu độ, nên gọi một người như vậy là “đệ tử của tôi” sẽ là một điều kiêu ngạo vô lý. Có duyên hội ngộ tự nhiên sẽ đi cùng, có duyên chia ly tự nhiên sẽ rời đi. Nếu không vâng lời thầy mà đi theo người khác để được Đức Phật A Di Đà cứu độ, thì không thể nói là người ấy không được vãng sanh. Bạn đang muốn lấy lại niềm tin chân chánh mà Đức Phật A Di Đà đã ban cho bạn? Một lần nữa, tôi phải nhắc bạn rằng đây là điều không được xảy ra. Nếu bạn thực sự được Đức Phật A Di Đà cứu độ, bạn sẽ biết ơn Phật, và bạn cũng sẽ biết ơn Thầy đã truyền đạt cho bạn.”

[37] Thánh nhân Thân Loan có nhiều đệ tử, trong số đó, Tín Lạc Phòng (信樂房) vốn là một võ sĩ, tên là Tương Mã Tam Lang Nghĩa Thanh (相馬三郎義清), người khai sơn Hoằng Đức tự (弘徳寺) ở vùng núi Tân Đề. Khi ông giữ chức Thái thủ tỉnh Shimōsa (下総國, Hạ Tổng Quốc), tình cờ ghé thăm Thân Loan nơi Tiểu Đảo thảo am (小島草庵), ông đã có một cuộc thảo luận với Thân Loan, và trở thành đệ tử của Thân Loan, được ban pháp hiệu là Tín Lạc.

[38] Tân Đề (新堤): Nay là vùng Tân Địa (新地, Shinchi), Bát Thiên Đại Đinh (八千代町, Yachiyo).

[39] Thường Lục Quốc (常陸國, Hitachi): Một trong Lệnh chế quốc (令制國) của Cổ đại Nhật Bản, thuộc Đông Hải Đạo (東海道), cũng gọi là Thường châu, nay là Từ Thành huyện (茨城縣, Ibaraki), một tỉnh của Nhật Bản, thuộc vùng Kantō trên đảo Honshū, thủ phủ là thành phố Mito.

[40] Vào mùa xuân năm Kiến Trường (建長) thứ tám (1256), Thượng nhân Thân Loan đã 84 tuổi, thân mang nhiều bệnh. Liên Vị Phòng (蓮位房) và Hiển Trí Phòng (顕智房) là hai đệ tử thân cận chăm sóc Thân Loan.

Một hôm, Liên Vị Phòng hỏi, "Hiển Trí Phòng, ông nghĩ Thánh nhân của chúng ta là người như thế nào?” "Tôi thực sự tin rằng Ngài là một hóa thân của Đức Phật." Hiển Trí Phòng trả lời chắc chắn, nhưng Liên Vị Phòng dường như không thể đồng ý ngay lập tức, "Đôi khi tôi cảm thấy như vậy, nhưng những lần khác tôi không nghĩ như vậy." Hiển Trí Phòng mỉm cười và thì thầm một cách tự trước lời thú nhận thành thật đó, "Ông có thể nghĩ như vậy, nhưng tôi chắc chắn rằng ông sẽ tìm ra nó trong thời gian."

Sau đó, vào đêm ngày 9 tháng 2, Liên Vị Phòng có một giấc mơ rõ ràng. Thánh Đức Thái tử (聖徳太子, 574-622) lễ bái Thánh nhân Thân Loan, rồi ngưỡng bạch: “Con kính lễ Đức Đại từ Đại bi A Di Đà Phật. Ngài là bậc cao cả được sinh ra để hoằng dương pháp môn vi diệu trong thế giới đầy cả năm thứ vẩn đục, để tất cả chúng sanh đều đạt được Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác.”

Tỉnh dậy từ giấc mơ của mình, Liên Vị Phòng vô cùng kinh ngạc. Thì ra Thánh nhân của tôi là một hóa thân của Đức Phật A Di Đà, và tôi đã cảm động rơi nước mắt vì tôi chưa bao giờ cảm thấy sự quý giá của Ngài ấy cho đến bây giờ.

Mặc dù vậy, Hiển Trí Phòng là một người đàn ông nói ra những sự bất tư nghị. Người ta nói rằng Hiển Trí Phòng cũng rất ngạc nhiên, nói rằng ông ta dường như không phải là một người bình thường.

Liên quan đến những linh mộng và sự khác biệt giữa ‘Quán Âm hóa thân’ và 'Di Đà hóa thân', Thượng nhân Giác Như nói: "Tổ sư Thánh nhân hoặc hiện hóa thùy tích Quán Âm, hoặc biểu hiện Bổn sư Di Đà, sự thể rất rõ ràng. Di Đà và Quán Âm, nhất thể dị danh, không trái nghịch nhau.” (Khẩu Truyền Sao, điều 13) Rõ ràng Thánh nhân Thân Loan là hóa thân của Bồ-tát Quán Âm và Đức Phật A Di Đà. Không có gì khác biệt khi nói rằng Ngài ấy là Bồ-tát Quán Âm, bởi vì Ngài ấy là biểu tượng cho lòng từ bi của Đức Phật A Di Đà.

[41] Thân Loan Thánh nhân khẳng định rằng Ngài không có đệ tử. Điều này dựa trên niềm tin mạnh mẽ của Thân Loan rằng, tất cả chúng sanh đều là bạn đồng hành của Ngài trước sự hiện diện của Đức Phật A Di Đà.

[42] Phòng hiệu 房號: Pháp danh, tên được đặt khi thế độ ngoài tên thật.

[43] Báo thân, cũng gọi là Thọ dụng thân, là thân Phật được kết quả bởi các pháp ba-la-mật. Thế giới của thân ấy cũng vô lượng trang nghiêm, là báo độ (cũng gọi là Trang nghiêm độ, Thọ dụng độ). Thường nói Tịnh độ là chỉ Báo độ này.

[44] Chỉ cho giáo lý Tự lực của Thánh đạo môn. Thánh đạo môn (聖道門): Tịnh độ giáo chia Phật đạo làm hai môn là Thánh đạo môn và Tịnh độ môn. (1) Thánh đạo môn: Người ở thế giới này nhờ vào tự lực tu hành mà ngộ đạo thành Thánh, gọi là Thử độ nhập Thánh (此土入聖), đó là Thánh đạo môn. (2) Tịnh độ môn: Người nương nhờ nguyện lực của Đức Phật A Di Đà, sinh về Tịnh độ mà ngộ đạo, gọi là Bỉ độ nhập chứng (彼土入證), đó là Tịnh độ môn. Sự phân chia này là căn cứ vào thuyết của ngài Đạo Xước đời Đường được nói trong An Lạc Tập.

[45] Tánh tướng (性相) Chỉ cho thể tánh và tướng trạng. Tánh là bản thể chân thực tuyệt đối bất biến, hoặc là tự thể của sự vật. Tướng là tướng trạng của các hiện tượng tương đối biến hóa sai biệt. Luận Đại trí độ, quyển 31, có nêu hai thuyết phân biệt về tánh tướng như sau: (1) Tánh tướng không khác: chỉ khác về tên gọi, nói tánh tức nói tướng, nói tướng tức nói tánh; như nói tánh lửa tức nói tướng nóng, nói tướng nóng tức nói tánh lửa. Bởi thế, tánh và tướng có khi được dùng lẫn cho nhau, như nói thực tướng các pháp, tức là nói thực tánh các pháp. (2) Tánh tướng khác nhau: Tánh là thể, tướng là hình tướng có thể nhận biết, như ngũ giới là Tánh, nhuộm áo, cạo tóc là Tướng; Tánh và tướng có trong ngoài, xa gần, trước sau khác nhau.

[46] Du Tâm An Lạc Đạo (遊心安樂道), No. 1965, Thích Nguyên Hiểu soạn: “Hỏi: Tịnh độ thù thắng vi diệu, là chỗ ở của Pháp Vương, là Liên Hoa Tạng, chẳng phải hành xứ của phàm phu, lẽ ra phàm phu phải đi trên đất phàm phu, Thánh nhân bước trên cõi Thánh, đâu để cho hạng phàm phu thấp kém được sanh về cõi thắng diệu này?

Đáp: Hễ là phàm phu thì không được dạo chơi nơi Tịnh độ, đã là Pháp Vương sao lại bước vào Ngũ trược? Dù là Pháp Vương, nhưng vì muốn giáo hóa chúng sanh nên bước vào Ngũ trược, tuy là phàm phu nhưng vì muốn cúng dường Phật mà sanh về Tịnh độ. Lại nữa, Đức Phật A Di Đà phát 48 lời nguyện lớn, trước hết vì tất cả phàm phu, sau gồm cả Thánh nhân của Tam thừa. Nên biết, tông chỉ của Tịnh độ vốn vì phàm phu, kiêm vì Thánh nhân. Lại nữa, hàng Bồ-tát Thập giải trở lên, không lo sợ sanh ác đạo, cho nên có thể không nguyện sanh về Tịnh độ. Nên biết, ý thú sâu xa của Tịnh độ vốn vì phàm phu, chẳng vì Bồ-tát vậy.”

[47] Thuận thứ vãng sanh (順次往生): Vãng sanh vào đời kế tiếp đời này, tức là sau khi đời này mệnh chung thì vãng sanh ngay về Tịnh độ Cực lạc. Trong 3 nghiệp quyết định (tức Thuận hiện pháp thọ nghiệp, Thuận thứ sinh thọ nghiệp và Thuận hậu thứ thọ nghiệp) nói trong luận Câu xá, quyển 15, thì Thuận thứ vãng sanh tức thuộc Thuận thứ sanh thọ nghiệp. Tức nghiệp tạo tác ở đời này thì vào đời kế tiếp chịu quả dị thục, chứ không phải đợi đến đời khác mới chịu quả báo. Tông Tịnh độ của Phật giáo Nhật Bản phần nhiều cho rằng nguyện thứ 18 trong 48 nguyện của đức Phật A Di Đà là nguyện thuộc Thuận thứ vãng sanh, còn nguyện thứ 20 là nguyện thuộc Thuận hậu vãng sinh.

[48] Tất định (必定, sa. Avaivartikā): Dịch là Bất thối chuyển, cũng dịch là Tất định. Không thoái chuyển Vô thượng Bồ-đề thì nhất định nhập giai vị Tất định. Luận Đại Trí Độ, quyển 93, tr. 713b15: “A-bệ-bạt-trí tức là Tất định.” (阿鞞跋致即是畢定). Luận Thập Trụ Tỳ-bà-sa, phẩm Dị Hành, tr. 43a19: "Ai có thể niệm vô lượng [nguyện] lực và công đức của Đức Phật A Di Đà thì ngay lập tức nhập Tất định.”

[49] Thượng nhân Pháp Nhiên nói: “Tâm quyết định thì vãng sanh quyết định; tâm bất định thì vãng sanh bất định.”

[50] Tuyển Trạch Bản Nguyện Niệp Phật Tập, No. 2608, Thượng nhân Pháp Nhiên soạn, Văn Ánh sáng của Đức Phật A Di Đà không chiếu hành giả khác mà chỉ nhiếp thủ hành giả Niệm Phật, tr. 9b15-c02: “Quán Niệm Pháp Môn nói: Như phần trước nói về ánh sáng của thân, tướng, v.v.., mỗi một tia sáng chiếu khắp mười phương thế giới, thế nhưng tâm quang của Đức Phật A Di Đà thường soi chiếu những chúng sanh chuyên niệm danh hiệu của Ngài, nhiếp hộ không rời, mà hoàn toàn không nói đến sự soi chiếu nhiếp hộ các chúng sanh tu các tạp hạnh khác.

Hỏi: Ánh sáng của Phật chỉ chiếu người niệm Phật mà không chiếu người tu hạnh khác là có ý gì?

Đáp: Có hai nghĩa, (1) Ba duyên: duyên thân thiết, duyên gần, duyên tăng thượng, vừa đề cập ở trên, (2) Bổn nguyện: Các công hạnh khác không phải là bổn nguyện, cho nên không soi chiếu nhiếp hộ, Niệm Phật là bổn nguyện, cho nên soi chiếu nhiếp hộ. Bởi thế, Hòa thượng Thiện Đạo trong Lục Thời Lễ Tán có nói: “Thân sắc Di Đà như kim sơn, Tướng hảo quang minh chiếu mười phương, Riêng người Niệm Phật được soi nhiếp, Nên biết bản nguyện rất kiên cường.” Lại nữa, trong đoạn kinh đã dẫn nói: “Các hạnh lành khác, tuy gọi là thiện, nếu so với Niệm Phật thì hoàn toàn không so sánh được.” Ý nghĩa ở đây là muốn so sánh các công hạnh của môn Tịnh Độ. Niệm Phật là diệu hạnh được chọn, còn các hạnh khác là thô hạnh bị bỏ, cho nên nói“ hoàn toàn không thể so sánh. Hơn nữa, Niệm Phật là hạnh bổn nguyện, còn các hạnh khác không phải, cho nên nói hoàn toàn không thể so sánh.”

[51] Thánh nhân Thân Loan nói: “Có thể khảo xét lời nguyện ‘năm kiếp tư duy’ của Đức Di Đà, toàn vì Thân Loan một người.” (Năng án Di Đà ngũ kiếp tư duy chi nguyện, tận vị Thân Loan nhất nhân. 能案彌陀五劫思惟之願，盡為親鸞一人.) Như vậy, ai trong chúng ta cũng có thể phát biểu như Ngài Thân Loan, đều được Đức Phật A Di Đà chiếu cố và cứu độ, chỉ e tự khinh mình mà sanh tâm thoái lui, tự nghĩ không có phần.

[52] Giác Như (覺如, Kakunyo, 1270-1351): vị Tăng của Chân tông sống vào khoảng cuối thời kỳ Liêm Thương và đầu thời Nam Bắc Triều, vị Tổ đời thứ 3 của Bản Nguyện Tự (本願寺, Hongan-ji), húy là Tông Chiêu (宗昭), tên lúc nhỏ là Quang Tiên (光仙); thông xưng là Trung Nạp Ngôn (中納言); hiệu là Giác Như (覺如), Hào Nhiếp (毫攝); xuất thân vùng Kyoto, con trai đầu của Giác Huệ (覺惠) ở Bản Nguyện Tự. Ông vốn tu học ở Viên Thành Tự (園城寺, Onjō-ji) thuộc vùng Cận Giang (近江, Ōmi) cũng như Hưng Phước Tự (興福寺, Kōfuku-ji), rồi đến năm 1287 thì thọ lãnh giáo học với người cháu của Thân Loan (親鸞, Shinran) là Như Tín (如信). Năm 1290, ông tham bái những di tích của Thân Loan ở vùng Quan Đông (關東, Kantō). Vào năm 1310, ông làm chức Lưu Thủ canh giữ ngôi nhà mộ của Thân Loan, rồi từ đó đặt tên nơi đây là Bản Nguyện Tự. Ông chủ trương mình là người kế thừa giáo lý chính thống của Thân Loan, và có phương hướng làm cho phát triển giáo đoàn Chân tông ở ngôi chùa này. Trước tác của ông có Thân Loan Thánh Nhân Hội Truyện (親鸞聖人繪傳) 2 quyển, Khẩu Truyền Sao (口傳鈔) 3 quyển, Thập Di Cổ Đức Truyện (拾遺古德傳) 9 quyển, Chấp Trì Sao (執持鈔) 1 quyển, Giáo Hành Tín Chứng Đại Ý (敎行信証大意) 1 quyển, Cải Tà Sao (改邪鈔) 1 quyển, Báo Ân Giảng Thức (報恩講式) 1 quyển, Nguyện Nguyện Sao (願願鈔) 1 quyển, v.v. [Phật Học Tinh Tuyển – Thích Nguyên Tâm biên soạn]

[53] Bỉ Phật kim hiện tại thành Phật (彼佛今現在成佛). Vãng Sanh Lễ Tán Kệ (往生禮讃偈), No. 1980, Đại sư Thiện Đạo tập ký, tr. 447c25:  Bỉ Phật kim hiện tại thế thành Phật (彼佛今現在世成佛.)

[54] Kinh Đại Thừa Đồng Tánh (大乘同性經), No. 673, Tam Tạng Pháp Sư Xà-na-da-xá (闍那耶舍) dịch, Quyển hạ, tr. 651c05: “Bồ-tát Hải Diệu Thâm Trì Tự Tại Trí Thông lại hỏi: –Bạch Thế Tôn! Thế nào gọi là Báo thân Như Lai?

Phật đáp: –Thiện trượng phu! Nếu muốn thân Phật kia là Báo, ông nên biết: Như hôm nay, ông thấy, ta hiện ra những vị hiện đang đắc đạo, những vị sẽ đắc đạo, ở các cõi Phật thanh tịnh của các Như Lai, tất cả những vị này đều là Báo thân. Bồ-tát Hải Diệu Thâm Trì Tự Tại Trí Thông lại hỏi Phật: –Bạch Thế Tôn! Thế nào gọi là Ứng thân của Như Lai. Phật đáp: –Thiện trượng phu! Giống như hôm nay, có tất cả những vị Phật Như Lai như Dũng Bộ Kiền Như Lai, Ma Khủng Bố Như Lai, Đại Từ Ý Như Lai hiện đang thành Phật, sẽ thành Phật ở trong đời uế trược. Như Lai hiện ra từ trời Đâu-suất xuống, cho đến nắm giữ tất cả chánh pháp, tất cả tượng pháp và tất cả mạt pháp. Thiện trượng phu! Ông nên biết, những việc hóa ra như vậy, đều là Ứng thân. Bồ-tát Hải Diệu Thâm Trì Tự Tại Trí Thông lại hỏi:

– Bạch Thế Tôn! Thế nào gọi là Pháp thân của Như Lai? Phật đáp: –Thiện trượng phu! Chân Pháp thân của Như Lai không hình thể, không hiện, không dính mắc, không thể thấy, không lời nói, không nơi trụ, không tướng, không báo, không sinh, không diệt, không thí dụ. Như vậy, Thiện trượng phu! Thân không thể nói của Như Lai gọi là Pháp thân, là trí thân, là thân không gì bằng, là thân không gì có thể so sánh được, là thân Tỳ-lô-giá-na, là thân hư không, là thân không dứt, là thân không hoại, là thân vô biên, là thân chí chân, là thân chẳng phải rỗng hư, là thân không thí dụ, đó gọi là chân thân.” (Linh Sơn Pháp Bảo dịch)

Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ, No. 1753, Đại sư Thiện Đạo tập ký, tr. 250b13: “Như Kinh Đại Thừa Đồng Tánh nói: Tây phương An Lạc và A Di Đà Phật là Báo độ và Báo Phật.”

[55] Với người Nhật xưa, giải pháp là sử dụng “Huấn độc Hán văn” (漢文訓読, Kanbun Kundoku), tức là sử dụng nguyên vẹn một văn bản Hán văn, nhưng đọc theo âm tiếng Nhật (chứ không phải tiếng Hán), có bổ sung một số ký hiệu “huấn điểm” và chữ cái (Katakana, Hiragana) ghi các trợ từ tiếng Nhật vào bên cạnh cột chữ Hán để hướng dẫn cách đọc và hiểu văn bản. Trong trường hợp đó, người Nhật không cần phải thay đổi trật tự từ trong văn bản Hán văn để phù hợp với trật tự từ trong tiếng Nhật. Về bản chất, huấn độc Hán văn là một phương pháp bổ sung các ký hiệu văn tự học bản địa vào một văn bản ngoại ngữ để điều chỉnh cách đọc và hiểu văn bản ngoại ngữ ấy thành một văn bản tiếng mẹ đẻ dựa trên một sự hiểu biết khá cao của người đọc văn bản ấy về ngoại ngữ ấy. Phương pháp huấn độc có mấy điều lợi sau: 1) Không làm đảo lộn trật tự nguyên bản Hán văn. 2) Chỉ cần bổ sung một số lượng hữu hạn các ký hiệu huấn điểm và trợ từ bằng chữ Katakana. Như vậy là với phương pháp huấn độc Hán văn, người Nhật xưa chưa cần “dịch” (translate) một văn bản Hán văn ra tiếng Nhật thì cũng đã có thể đọc hiểu được văn bản ấy.

[56] Nhất vãng tái vãng (一往再往): Tìm cầu nghĩa lí lý lần nữa. Nhất vãng (一往) là tìm cầu lần thứ nhất, mới chỉ hiểu một cách hời hợt trên mặt chữ. Tái vãng (再往) là suy tìm lần nữa, tiến xa hơn mà phát huy được nghĩa lý sâu kín, nhờ đó có thể thấu suốt huyền chỉ ở ngoài ngôn ngữ, văn tự, tức là cái mà Trang Tử gọi là “Ý tại ngôn ngoại” vậy. Nhị Đế Nghĩa, quyển thượng (Đại 45, 87 hạ) nói: “Các pháp thế gian chỉ có chữ mà không có nghĩa, nhất vãng đã thế rồi, tái vãng lại càng không. Vì sao? Vì chữ vốn để giải thích nghĩa, mà đã không có nghĩa thì chữ giải thích cái gì?”

[57] Luận Câu-xá, No. 1558, Phẩm Phân Biệt Thế, tr. 57a08:  An lập khí thế gian, Phong luân tối cư hạ (安立器世間, 風輪最居下).

[58] Vô Lượng Thọ Kinh Ưu-bà-đề-xá, No. 1524, Bồ-tát Thế Thân tạo, tr. 230c21: Quán bỉ thế giới tướng, Thắng quá tam giới đạo. (觀彼世界相, 勝過三界道)

[59] Hai Thầy là Bồ-tát Thế Thân và Đại sư Thiện Đạo.

[60] Bát tông (八宗): Tám tông gồm có: Câu-xá tông, Thành thật tông, Luật tông, Pháp tướng tông, Tam luận tông, Thiên thai tông, Hoa Nghiêm tông và Chân ngôn tông.

[61] Liệu giản (料簡): Cũng gọi Liễu giản (了簡), Lượng giản (量簡), Lượng kiến (量見), Liệu kiến (料見). Khéo phân biệt, lựa chọn chánh pháp. (1) Tiếng dùng của Thiên thai tông Nhật Bản. Vì trong văn kinh có những chỗ mâu thuẫn trái ngược nhau, nên phải đặt phương pháp để điều hòa và giải thích rõ ràng những mâu thuẫn ấy, gọi là Liệu giản. (2) Thông thường chỉ cho sự lý giải một cách rộng rãi, sâu xa.

[62] Vãng Sanh Lễ Tán Kệ, tr. 442a06: Tự tín giáo nhân tín, Nan trung chuyển cánh nan. (自信教人信，難中轉更難)

[63] Từ ngữ “Nhất hướng chuyên niệm Vô Lượng Thọ Phật” (一向專念無量壽佛)trong Kinh Vô Lượng Thọ. Nhất hướng chuyên niệm, tương tợ nghĩa “niệm niệm tương tục” (念念相續): Chỉ cho hành giả niệm Phật tâm không tán loạn, tức là niệm sau tiếp theo niệm trước, niệm niệm nối nhau không dứt, không xen lẫn niệm nào khác. Vãng Sanh Yếu Tập, quyển trung (Đại 48, 56 trung) nói: “Hoặc cúi đầu, giơ tay, hoặc lễ bái xưng danh, dung nghi bề ngoài tuy khác, nhưng tâm niệm thường còn, niệm niệm nối nhau, thức ngủ không quên.”

[64] Diêm Cốc Quận (塩谷郡, Shioya District).

[65] Hạ Dã Quốc下野國: Nay là huyện Lệ Mộc (栃木県, Tochigi).

[66] Bài lâu (牌樓), còn gọi là Bài Phường (牌坊), hay còn gọi là Khuyết (阙) vào đời Hán, hay Phiệt Duyệt (阀阅) dưới đời Tống. Đây là một thứ kiến trúc tương tự như cửa Tam Quan, nhưng khác với cửa Tam Quan là số lượng ô cửa có thể nhiều hơn, nhưng luôn phải là con số lẻ. Cửa tam quan luôn luôn có cánh cổng, còn Bài lâu không có cánh cửa. Đây là một kiến trúc được đặt trước lối dẫn vào các điện đường, đại viện, đình tạ v.v… như một thứ nghi môn, gồm hai tầng có mái che, đôi khi là nhiều tầng mái. Dưới mỗi tầng mái có hoành phi ghi rõ danh xưng của bài lâu. Phía dưới để trống, chia tối thiểu thành ba ô cửa. Cửa chính giữa lớn hơn hai bên, hoặc có khi các ô cửa đều lớn bằng nhau, nhưng mái của các ô phụ phải ít tầng hơn, thấp hơn, nhỏ hơn ô chính giữa. Một điểm đặc trưng khác nữa là cửa Tam quan luôn có câu đối trên cột, trong khi Bài lâu không bắt buộc phải có câu đối.

[67] Tiêu tức 消息, là những lá thư viết tay của Thân Loan, như Thân Loan Thánh Nhân Ngư Tiêu Tức (親鸞聖人御消息), gồm 43 hạng mục.

[68] Việt Hậu Quốc (越後國, Etsugo): nay là huyện Tân Tích (新潟縣, Niigata), thành phố Thượng Việt (上越市, Jōetsu).

[69] Hoằng Trường tam niên 弘長三年 (1263).

[70] Giác Tín Ni là một Ni cô của Tịnh độ Chân tông, vào thời Kiêm Thương (鎌倉, Kamakura), con gái của Thân Loan, thân mẫu là Huệ Tín Ni (惠信尼, Eishinni). Bà kết hôn với Nhật Dã Quảng Cương (日野廣綱, Hino Hirokazu) và sinh ra Giác Huệ (覺惠, Kakuei). Sau khi Quảng Cương qua đời, bà kết hôn với Tiểu Dã Cung Thiền Niệm (小野宮禪念, Onomiya Zenen) và sinh ra Duy Thiện (唯善, Vaishen). Sau cái chết của Thân Loan, một ngôi đền được xây dựng tại Đại Cốc Miếu ở Kyoto để lưu giữ chân dung của Thân Loan, và ngôi đền dần dần trở thành cơ sở của giáo đoàn Bản Nguyện Tự (本願寺).

[71] Tương thừa khẩu quyết 相承口決: Khẩu quyết nối nhau. Giáo pháp mà sư phụ truyền cho học trò bằng lời, gọi là khẩu quyết. 

[72] Kiến Trường bát tuế 建長八歲 (1256).

[73] Lý Thú Thích Trọng Thích Ký (理趣釋重釋記), No. 2240, Tam tạng Sa-môn Bất Không phụng chiếu dịch, Giải thích Bát-nhã Lý Thú Kinh (般若理趣經), tr. 648a20: “Bấy giờ Đức Bạt-già-phạm đắc Tự Tánh Thanh Tịnh Pháp Tánh Như Lai. Giải thích: đắc Tự Tánh Thanh Tịnh Pháp Tánh Như Lai, đó là tên khác của Quán Tự Tại Vương Như Lai. Danh hiệu của Đức Phật này là Vô Lượng Thọ. Nếu ở quốc độ Phật tịnh diệu thì hiện thân Phật [A Di Đà], còn qua thế giới tạp nhiễm ngũ trược thì làm Bồ-tát Quán Tự Tại.” (時薄伽梵得自性清淨法性如來 釋云。得自性清淨法性如來者。是觀自在王如來異名也。則此佛名無量壽。若於淨妙佛國土。現或佛身。若住雜染五濁世界。則爲觀自在菩薩。)

[74] Mạt lưu 末流 = Mạt thế 末世.

[75] Thành ngữ: Bàng nhược vô nhân (旁若無人) Bên cạnh không có người, như mục hạ vô nhân (目下無人) Dưới mắt không có người. 

[76] Vô sở cố nạn 無所顧難: Cố, là cố kỵ (顧忌) Kiêng tránh, e dè. Nạn, là lo buồn, hoạn nạn về sau. Vô sở cố nạn, là không sợ đắc tội với ai, không kiêng dè, không quan tâm hậu quả.

[77] Bất thể thất vãng sanh (不體失往生) Tiếng dùng của Phật giáo Nhật bản. Đối lại với Thể thất vãng sanh (體失往生). Thể, chỉ cái thân thể nhớp nhúa do năm uẩn hợp thành. Những người tu hành được vãng sanh, khi hấp hối, cái thân thể nhớp nhúa của họ mất đi, thì mới vãng sanh được, gọi là thể thất vãng sanh. Đối lại, lúc đang sống, nghe và tin (nghe danh hiệu Nam mô A Di Đà Phật rồi sanh lòng tin) là đã thành tựu sự nghiệp vãng sanh rồi, không cần đợi đến khi mất thân phàm phu nhớp nhúa mới quyết định vãng sanh, gọi là Bất thể thất vãng sanh.

[78] Chứng Không (証空, Shōkū, 1177-1247): vị Tăng của Tịnh Độ Tông sống vào khoảng đầu và giữa thời Liêm Thương, Tổ của Dòng Tây Sơn (西山流), húy là Chứng Không (証空), thường được gọi là Tây Sơn Thượng Nhân (西山上人), Tây Sơn Quốc Sư (西山國師), hiệu là Giải Thoát Phòng (解脫房), Thiện Huệ Phòng (善慧房), thụy hiệu là Giám Trí Quốc Sư (鑑智國師); xuất thân vùng Kyoto, con trai trưởng của vị Quyền Trưởng Quan Kami vùng Gia Hạ (加賀, Kaga) là Nguyên Thân Quý (源親季). Lúc nhỏ, ông được vị Nội Đại Thần Cửu Ngã Thông Thân (久我通親) nuôi dưỡng, rồi đến năm 1190 thì theo hầu Nguyên Không (源空, Genkū, tức Pháp Nhiên) mà học Tịnh Độ Giáo. Năm 1204 ông ký tên vào bản Bảy Điều Răn Dạy (七箇条制誡) để đối phó với sự đàn áp của đồ chúng Thiên Thai Tông. Ông đã từng theo hầu hạ Nguyên Không trong suốt 23 năm trường, và kế thừa Viên Đốn Giới. Sau khi thầy qua đời, ông đến sống ở Vãng Sanh Viện (徃生院), tức Tam Cô Tự (三鈷寺), ngôi chùa do Từ Viên (慈圓) phó chúc lại, và giảng thuyết về giáo lý của Thiện Đạo (善導). Những người thuộc tầng lớp quý tộc quy y theo ông rất nhiều, nên trong vụ đàn áp mãnh liệt của Tỷ Duệ Sơn vào năm 1227, ông được miễn tội. Đến năm 1229, ông đến tham bái Đương Ma Tự (當麻寺) ở vùng Đại Hòa (大和, Yamato), từ đó về sau, ông chuyên tâm làm cho phổ cập hóa pháp tu Đương Ma Mạn Trà La (當麻曼荼羅). Dòng phái của ông được gọi là Dòng Tây Sơn. Trước tác của ông để lại có Quán Môn Yếu Nghĩa Sao (觀門要義鈔) 41 quyển, Quán Kinh Sớ Tha Bút Sao (觀經疏他筆鈔) 14 quyển, Quán Kinh Bí Quyết Tập (觀經秘決集) 20 quyển, Đương Ma Mạn Trà La Chú Ký (當麻曼荼羅註記) 10 quyển, v.v. [Tự điển Phật Học Tinh Tuyển – Thích Nguyên Tâm]

[79] Tiểu Phản (小阪, Kosaka).

[80] Chư hành vãng sanh (諸行往生): Do tông Tịnh độ lập ra. Có nghĩa là ngoài việc niệm Phật, tu chư thiện muôn hạnh khác cũng có thể được vãng sanh Tịnh độ Cực lạc. Các đại sư thuộc tông Tịnh độ Trung Quốc ở đời Đường, đối với Chư thiện vạn hạnh có lập các danh mục khác nhau, như trong Quán Kinh Sớ, phần Tán Thiện Nghĩa, Đại sư Thiện Đạo gọi là Tạp hành; trong An Lạc Tập, quyển hạ, Đại sư Đạo Xước gọi là Vạn hạnh, vì thế mà có tên gọi Vạn hạnh vãng sanh. Tổ Pháp Nhiên của tông Tịnh độ Nhật bản, lấy Xưng niệm danh hiệu Phật A Di Đà trong năm chánh hành làm phương pháp vãng sanh Tịnh độ, nhưng đệ tử của Pháp Nhiên là Trường Tây thì nói Chư hành và Niệm Phật nên phải được coi ngang nhau. [X. luận Thích tịnh độ quần nghi Q.5].

[81] Chuyển Kinh Hành Đạo Nguyện Vãng Sanh Tịnh Độ Pháp Sự Tán (轉經行道願往生淨土法事讃), No. 1979, Đại sư Thiện Đạo tập ký, tr. 431a13.

[82] Nguyện thứ mười tám: “Giả sử khi tôi thành Phật, chúng sanh ở mười phương ‘chí tâm tin ưa’ muốn sanh về nước tôi, nhẫn đến mười niệm, nếu không được sanh thì tôi chẳng lấy ngôi Chánh giác”, được gọi là “Chí tâm tín lạc nguyện”, là “Niệm Phật vãng sanh nguyện”, cũng là “Thập niệm tất sanh nguyện”.

[83] Nguyện thứ 19: “Giả sử khi tôi thành Phật, chúng sanh ở mười phương phát tâm Bồ đề tâm, tu các công đức, chí tâm phát nguyện muốn sanh về nước tôi. Lúc họ mạng chung, tôi và đại chúng vây quanh hiện ra trước mặt họ. Nếu không như vậy thì tôi chẳng lấy ngôi Chánh giác.”

[84] Định tán nhị thiện (定散二善): Định thiện và Tán thiện, gọi tắt là Định tán. Định thiện là lắng tâm dứt trừ các ý niệm tạp nhạp, Tán thiện là đoạn diệt điều ác tu các hạnh lành. Đây là hai loại thiện do ngài Thiện Đạo chủ trương để cầu vãng sanh Tịnh độ. Trong 16 pháp quán như Thủy quán, Bảo thọ quán, Tượng quán, Phổ quán, Tạp tưởng quán v.v... nói trong kinh Quán Vô Lượng Thọ, thì ngài Thiện Đạo cho rằng 13 pháp quán trước là dùng định tâm quán tưởng về y báo, chánh báo của cõi Tịnh độ, cho nên gọi là Định thiện. Còn ba pháp quán sau là dùng tán tâm tu tập các hạnh 3 phúc, 9 phẩm, cho nên gọi là Tán thiện. Định thiện và Tán thiện là nhân của sự vãng sanh, thệ nguyện của đức Phật A Di Đà là thắng duyên của sự vãng sanh; khi nhân và duyên hòa hợp thì được quả vãng sanh. Ngoài ra, căn cơ có thể tu định thiện gọi là Định cơ; căn cơ không có khả năng tu định thiện mà chỉ có thể tu tập các hạnh tán thiện, thì gọi là Tán cơ. Định cơ, Tán cơ bao nhiếp hết thảy chúng sanh. [X. Quán Kinh, Huyền nghĩa phần].

[85] Thông đồ (通途): Đối lại là Biệt đồ (別途). Con đường chung. Nghĩa là phổ thông, cộng thông. Nói chung, nghĩa lý, giáo thuyết cộng thông của Phật giáo, gọi là Thông đồ giáo nghĩa; nếu giáo nghĩa chỉ hạn cuộc trong một tông phái đặc biệt, nhất định thì gọi là Biệt đồ giáo nghĩa. Biệt đồ giáo nghĩa là giáo thuyết riêng của một tông, cho nên đặc biệt chú trọng hơn về những điểm khác với diệu tâm của các tông khác. Như chủ trương phàm phu vãng sinh Báo độ chính là giáo thuyết biệt đồ của tông Tịnh độ. Ba thân của Phật, Kinh luận đã nói, hoặc hai thân cho đến mười thân, khai hợp có nhiều con đường, nhưng ba thân là thông đồ, bởi vì sự bất đồng chư thân thì không ngoài ba thân.

[86] Kinh Khê Trạm Nhiên (荊溪湛然, 711-782), là cao tăng đời Đường, là Tổ thứ năm của tông Thiên Thai. Ngài là người xứ Kinh Khê, Thường Châu (nay thuộc tỉnh Giang Tô). Cả nhà theo Nho, mình Ngài học Phật. Năm 17 tuổi học Thiên Thai Chỉ Quán với sư Kim Hoa Phương Nham. Năm 20 tuổi theo học với ngài Tả Khê Huyền Lãng, học giáo nghĩa Thiên Thai. Năm 38 tuổi, xuất gia tại Hưng Tịnh Lạc Tự. Sư lại đến Triệu Châu học Luật với ngài Đàm Nhất. Sau về Ngô Quận, giảng bộ Ma Ha Chỉ Quán. Khi ngài Huyền Lãng tịch, Sư được chúng đề cử lãnh chúng. Sư tự đặt cho mình trách nhiệm trung hưng tông Thiên Thai, đề xướng thuyết “hữu tình lẫn vô tình đều có Phật tánh”. Các đời vua Đường như Huyền Tông, Túc Tông, Đại Tông nhiều lần xuống chiếu thỉnh Sư nhập cung dạy pháp, nhưng Ngài đều cáo bệnh không đến. Sư nhập diệt vào tháng Hai năm Kiến Trung thứ ba, thọ bảy mươi hai tuổi, pháp lạp 43 năm. Do ngài là Tổ trung hưng tông Thiên Thai nên đại chúng kính trọng thường gọi bằng danh xưng Kinh Khê Tôn Giả, chứ không gọi thẳng tên tục. Đời Bắc Tống Sư được phong tặng danh hiệu Viên Thông Tôn Giả. Ngoài bộ Pháp Hoa Văn Cú Ký nổi tiếng ra, Sư còn để lại nhiều tác phẩm giá trị, quan trọng nhất là các bộ Pháp Hoa Kinh Huyền Nghĩa Thích Thiêm, Chỉ Quán Phụ Hành Truyền Hoằng Quyết, Chỉ Quán Sưu Ký, Chỉ Quán Đại Ý, Kim Cang Bề, Pháp Hoa Tam Muội Bổ Trợ Nghi, Thủy Chung Tâm Yếu, Thập Bất Nhị Môn.

[87] Ma-ha Chỉ Quán Phụ Hành Truyền Hoằng Quyết (摩訶止觀輔行傳弘決), quyển 6.

[88] Giác Vận (覺運, Kakuun, 953-1007): học tăng của Thiên Thai Tông Nhật Bản, sống vào khoảng giữa thời Bình An, vị tổ của Dòng Đàn Na (檀那流), húy Giác Vận (覺運), thông xưng là Đàn Na Tăng Chánh (檀那僧正), xuất thân kinh đô Kyōto, con của Đằng Nguyên Trinh Nhã (藤原貞雅). Sau khi xuất gia, ông lên Tỷ Duệ Sơn (比叡山, Hieizan), làm việc cho hội Quảng Học Thụ Nghĩa (廣學竪義, Kōgakuryūgi) với tư cách là người có học thức cao và để lại khá nhiều trước tác. Vì ông trú tại Đàn Na Viện (檀那院) ở Tây Tháp, nên pháp phái của ông được gọi là Dòng Đàn Na; và cùng sánh ngang hàng với Dòng Huệ Tâm (惠心流) của Nguyên Tín (源信, Genshin), cả hai được gọi là Nhị Đại Học Lưu (二大學流, hai dòng phái học thức lớn). Ông đã từng làm Giảng Sư tại các pháp hội như giảng nghĩa về Ma Ha Chỉ Quán (摩訶止觀) cho Tướng Quân Đằng Nguyên Đạo Trưởng (藤原道長) nghe và gần gũi với tầng lớp quý tộc trong cung nội. Trước tác của ông có Chỉ Quán Khám Văn (止觀勘文) 1 quyển, Niệm Phật Bảo Hiệu (念佛寳號) 1 quyển, Thảo Mộc Phát Tâm Tu Hành Thành Phật Ký (草木發心修行) 1 quyển, Thập Nhị Nhân Duyên Nghĩa Tư Ký (十二因緣義私記) 1 quyển, Nhất Tâm Tam Quán Ký (一心三觀記) 1 quyển, v.v. [Phật Học Tinh Tuyển]

[89] Niệm Phật Bảo Hiệu (念佛寶號), Hòa thượng Giác Vận trước tác, thu tàng Đại Nhật Bản Phật Giáo Toàn Thư (大日本佛教全書), Tập 24. Nhất đại giáo chủ Thích Ca tôn, Già da thủy thành phi thật Phật, Cửu viễn thật thành Di Đà Phật, Vĩnh dị chư kinh chi sở thuyết. (一代敎主釋迦尊, 迦耶始成非實佛, 久遠實成彌陀佛, 永異諸經之所說.) Cửu viễn thật thành, là Đức Phật thực đã thành Phật từ lâu xa.

[90] Chuyển Kinh Hành Đạo Nguyện Vãng Sanh Tịnh Độ Pháp Sự Tán (轉經行道願往生淨土法事讃), No. 1979, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển Thượng, tr. 424c07.

[91] Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ (觀無量壽佛經疏), No. 1753, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển 4, tr. 278c25.

[92] Đã biết Tổ sư khai tông thì cũng phải biết kinh điển chánh y, y giáo khai tông. Kinh điển chánh y (正依經)là chỉ giáo lý của một tông, tức kinh điển căn bản để y cứ mà tu học. Kinh điển phụ gọi là Kinh điển bàng y (傍依之經). Tịnh độ tông lấy sự vãng sanh Tịnh độ Di Đà làm tông chỉ, kinh điển chánh y có ba bộ: (1) Phật Thuyết Vô Lượng Thọ Kinh; (2) Phật Thuyết Quán Vô Lượng Thọ Kinh; (3) Phật Thuyết A Di Đà Kinh.

[93] Kinh Đại Thừa Nhập Lăng Già (大乘入楞伽經), No. 672, Ngài Thật-xoa-nan-đà dịch, phẩm Kệ Tụng, tr. 627b04.

[94] Bát-chu Tam-muội Kinh (般舟三昧經) Phạm: Pratyutpanna-buddha-sammukhāvasthita-samādhi-sūtra. Gồm ba quyển. Còn gọi là Thập Phương Hiện Tại Phật Tất Tại Tiền Lập Định Kinh (十方現在佛悉在前立定經十方現在佛悉在前立定經). Thu vào Đại chánh tạng tập 13. Do Chi-lâu-ca-sấm (支婁迦讖) dịch vào năm Quang Hòa thứ 2 (179) đời Linh Đế nhà Đông Hán. Toàn bộ kinh chia làm mười sáu phẩm. Nội dung tường thuật việc Đức Phật thuyết pháp cho Bồ-tát Hiền Hộ nghe. Bản tiếng Phạm của kinh này đã thất lạc. Cứ theo Khai Nguyên Thích Giáo Lục chép, kinh này vốn có bảy bản Hán dịch, nhưng hiện còn thì chỉ có bốn bản, trong số bốn bản, thì Bạt pha Bồ tát kinh (拔陂菩薩經, mất tên người dịch) là bản dịch sớm nhất. Lại theo Đại Tập Kinh (大集經), Hiền Hộ Phần (賢護分), phẩm Giới Hạnh Cụ Túc ghi chép, một trăm năm cuối của năm trăm năm sau Phật nhập diệt, khi chánh pháp gần diệt, các nước công phạt lẫn nhau, thì chính lúc đó, kinh này lưu hành ở cõi Diêm-phù-đề. Nói cách khác, kinh Bát-chu Tam-muội được biên soạn vào khoảng thế kỷ I trước hoặc sau Tây lịch. Bát-chu (Phạm: pratyutpanna) hàm ý là hiện tiền, Phật đứng (佛立), tức nói những người tu Bát-chu tam-muội có thể thấy chư Phật mười phương đứng ngay trước mắt. Trong các kinh điển hiện còn của Đại thừa, kinh này là tác phẩm ở thời kỳ sớm nhất có liên quan đến kinh điển về Di Đà. Ngoài ra, kinh này là tiên khu của các kinh điển Tịnh độ, cho nên được đặc biệt chú ý. Các bản chú sớ của kinh này, tương đối trọng yếu thì có Bát-chu Tam-muội Hành Pháp (Trí Khải) và Bát-chu Tam-muội Kinh Sớ (Nguyên Hiểu).

[95] Thánh đạo nan hành (聖道難行), như Bồ-tát Long Thọ trong Thập Trụ Tỳ-bà-sa, phẩm Dị Hành có nói: “Đường bộ đi bộ vất vả”. Ngược lại, chỉ có kẻ căn cơ thấp kém khiếp nhược, lấy đức tin làm phương tiện, tu pháp môn Tịnh độ dị hành để mau đưa đến A-bệ-bạt-trí (Bồ-tát Bất thối chuyển), như “đường thủy ngồi thuyền an vui”. Hàng phàm phu thật lòng muốn cầu giải thoát, sao lại bỏ dị hành mà lấy nan hành ư?

[96] Niệm Phật Tam-muội (念佛三昧) còn gọi là Bát-chu tam-muội (般舟三昧), hoặc là Nhất hạnh tam-muội (一行三昧). Người niệm Phật khi đi đến chỗ tuyệt đỉnh tận cùng duy có một định thể là Niệm Phật tam-muội. Đây là cảnh hư linh sáng lặng, vọng giác tiêu tan, hành giả duy còn trụ tâm nơi tướng hảo hoặc hồng danh của Phật. Kinh A-di-đà thì nói nếu một ngày hoặc trong bảy ngày liên tục mà chuyên trì niệm danh hiệu Phật A-di-đà đến mức "Nhất tâm bất loạn" (一心不亂) thì lúc lâm chung có thể vãng sanh về nước Cực Lạc Tây phương. Nhất tâm bất loạn là chuyên nhất cho đến đồng nhất tâm trí của mình vào danh hiệu của Phật, buộc sự nhớ nghĩ của mình vào danh hiệu của Phật mà không nhớ nghĩ gì khác, dầu gì khác đó là tốt hay xấu. Trong kinh Di Giáo cũng có nói tới "Chế ngự tâm lại một chỗ thì không việc gì không thành" (Chế tâm nhất xứ, vô sự bất biện. 制心一處，無事不辦). Kinh Quán Vô Lượng Thọ Phật (Đại 12, 343 trung) nói: “Lại quán tưởng thân tướng sáng chói của Phật Vô lượng thọ (...), tướng hảo sáng rỡ của Ngài cùng với hóa Phật không thể nói hết. Chỉ nên nhớ tưởng khiến tâm thấy rõ. Người thấy việc ấy tức thấy hết thảy chư Phật trong mười phương, vì thấy chư Phật nên gọi là Niệm Phật tam-muội.” Luận Đại Trí Độ, quyển 7, cũng nói: “Niệm Phật tam-muội có năng lực diệt trừ hết mọi thứ phiền não và các tội đời trước.” Về tướng trạng và công năng của loại Tam-muội này tuy đều gọi là Niệm Phật tam-muội, nhưng chư Phật có ba đời, mười phương khác nhau và ba thân sai biệt, cho nên niệm Phật, quán Phật và xưng danh hiệu Phật cũng bất đồng. Cứ theo Lược Luận An Lạc Tịnh Độ Nghĩa của ngài Đàm Loan và An Lạc Tập của ngài Đạo Xước, thì chuyên chú và liên tục nhớ nghĩ đến tướng trạng của Niệm Phật tam-muội, hoặc đến thần lực, trí tuệ, hào tướng, tướng hảo, bản nguyện, danh hiệu của Phật đều gọi là Niệm Phật tam-muội.

Niệm Phật tam-muội hay Nhất tâm bất loạn là nan hành đạo đối với hàng phàm phu căn cơ thấp kém khiếp nhược. Vậy thì, sao có thể nói pháp môn Tịnh độ là Dị hành đạo? Bồ-tát Long Thọ nói về Dị hành đạo, tức là đạo rất dễ tu hành. Đó là chỉ cần niệm danh hiệu A Di Đà Phật, tu thiện căn làm duyên, thì có thể sanh về Tây Phương. Pháp môn Tịnh Độ cậy vào tín tâm, nguyện sanh là cậy vào nguyện lực. Đã có tín tâm, đã có nguyện lực, nương theo sức mạnh của 48 đại nguyện của Đức Phật A Di Đà, thì có thể sanh về cõi nước thanh tịnh. Nhờ có sức gia trì của Đức Phật A Di Đà mà được sanh về Tây Phương, nhập Chánh định tụ, chẳng còn thoái chuyển. Giống như chúng ta đi theo đường bộ sẽ rất chậm, nhưng ngồi thuyền theo đường thủy, chẳng tốn sức, đạt tới đích rất nhanh, tức là nương vào chiếc thuyền đại nguyện của Phật sanh về Tây Phương. Ý tưởng Niệm Phật Tam-muội hay Nhất tâm bất loạn được giới thiệu và trao cho nhiều hạng căn cơ khác nhau, nhưng đó là một sai lầm lớn.

[97] Như Tín là cháu của Thân Loan, là Thầy của Giác Như.

[98] Hải Đức (海德): Danh hiệu của vị Phật đã ra đời từ vô số kiếp ở thời quá khứ. Đức Phật này từng là thầy của các vị Phật ra đời sớm nhất. Cứ theo phẩm Dị Hành trong luận Thập Trụ Tỳ-bà-sa, quyển 5, của ngài Long Thọ, thì vô số kiếp ở thời quá khứ có đức Phật hiệu là Hải đức, thọ mạng vô lượng, hào quang chiếu sáng vô cùng, đất nước rất trong sạch, chư Phật ở hiện tại đều phát nguyện từ nơi Ngài, người được nghe danh hiệu của Ngài thì nhất định sẽ thành Phật; đức tướng của Ngài đầy đủ cũng như đức tướng của Phật A Di Đà. Trước nay các học giả đều cho rằng Phật Bảo Sanh nói trong kinh Đại Thừa Bảo Nguyệt Đồng Tử Vấn Pháp là Phật Hải Đức. Còn Tịnh độ Chân tông của Nhật Bản thì cho đức Phật này và bản địa của Phật A Di Đà là một.

[99] Cơ Pháp nhất thể (機法一體) Tiếng dùng của Tịnh độ Chân tông. Đây là căn cứ theo Lục tự thích trong Quán Kinh Sớ, phần Huyền nghĩa của ngài Thiện đạo. Cơ là chúng sanh hoặc lòng tin của chúng sanh đối với Phật - Pháp là Phật A Di Đà, hoặc sức cứu độ chúng sanh của Phật A Di Đà. Ý nói cơ của chúng sanh và giáo pháp của Đức Phật A Di Đà là một thể không hai. Chân tông chủ trương, lòng từ bi của Phật muốn cứu độ chúng sanh, được thể hiện qua danh hiệu Nam mô A Di Đà Phật, chúng sanh đối với danh hiệu của Ngài đã thành tựu lòng tin - nhờ đó, lòng tin và sức Phật trong danh hiệu trở thành một thể, cho nên gọi là Cơ pháp nhất thể. Lại đương khi danh hiệu của Phật chuyển thành lòng tin của chúng sanh, thì cái tâm phàm phu của chúng sanh và tâm Phật thành là một thể, tình huống đặc biệt này được gọi là Phật phàm nhất thể.

[100] Quyền cơ (權機) Đối lại: Thật cơ (實機). Chỉ cho căn cơ quyền giả. Trong khi đức Phật thuyết pháp, nếu đối cơ chính nghe nhận pháp ấy không xuất hiện, thì Phật nói cho căn cơ tạm thời thay thế một cách không chính thức nghe. Nghĩa là khi Phật thuyết pháp mà chúng đương cơ có khả năng lãnh hội chân lý một cách như thực chưa xuất hiện, thì Phật tạm thời dùng chúng đương cơ không chính thức làm đối tượng để thuyết pháp, gọi là Quyền cơ.

[101] Trong kinh Diệu Pháp Liên Hoa, phẩm Đề Bà Đạt Đa, tôn giả Xá Lợi Phất cho rằng thân người nữ có năm điều chướng, đó là chẳng được làm Phạm Thiên Vương, Đế Thích, Ma vương, Chuyển luân Thánh vương và Phật.

[102] Bất khả dĩ thiểu thiện căn phước đức nhân duyên đắc sanh bỉ quốc (不可以少善根, 福德因緣, 得生彼國.)

[103] Chuyên niệm một câu "Nam mô A Di Đà Phật", tức là đã đầy đủ công đức "vô thượng đại lợi". Niệm Phật đã là công đức “vô thượng đại lợi” thì tất cả các thần chú và các hạnh môn đều là công đức “hữu thượng tiểu lợi”. Cho nên, người trí nên bỏ các tạp hạnh “hữu thượng tiểu lợi” mà chuyển niệm sáu chữ hồng danh “vô thượng đại lợi”. Vô thượng đại lợi, nghe liền được lợi, xưng liền được sanh. Cái gọi là “Khiêm kính nghe phụng hành, Vui mừng đại hoan hỷ”. Nguyện thứ 18 thành tựu văn rằng: “Nếu có chúng sanh nào nghe danh hiệu của Ngài mà tín tâm hoan hỷ, dốc lòng hồi hướng dù trong một niệm, nguyện sanh về cõi nước ấy, liền được vãng sanh, trụ vào ngôi Bất thoái chuyển.” Lại nữa, Đại Kinh nói: “Nếu có chúng sanh nào nghe oai thần công đức của quang minh Phật Vô Lượng Thọ, rồi ngày đêm khen nói, chí tâm chẳng ngớt, thì tùy ý họ muốn được sanh về quốc độ của đức Phật ấy.” Tiểu Kinh nói: “Nếu có người nào đã phát nguyện, đang phát nguyện, sẽ phát nguyện, nguyện sanh quốc độ của Đức Phật A Di Đà, thì những người này cùng được sự không thoái chuyển đối với Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác, và đối với quốc độ ấy thì hoặc đã sanh, hoặc đang sanh, hoặc sẽ sanh.”

[104] Chuyển Kinh Hành Đạo Nguyện Vãng Sanh Tịnh Độ Pháp Sự Tán (轉經行道願往生淨土法事讃), No. 1979, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển Hạ, tr. 435b15.

[105] Thánh đạo chư giáo (聖道諸教), ở đây nói đến toàn bộ Phật giáo, tất cả kinh điển mà đức Phật Thích Ca Mâu Ni nói trong suốt 49 năm.

[106] Tất cả chư Phật, kể cả Đức Phật Thích Ca Mâu Ni, đều có mục đích hoằng dương pháp nghĩa của ba kinh Tịnh độ, để cứu độ phàm phu tội lỗi sâu nặng thời mạt pháp trược thế. Giáo lý tự lực của Thánh đạo môn chỉ có ý nghĩa nhập môn để giảng ba kinh Tịnh độ. Trong ‘Tự phần nghĩa’ của Quán Kinh Sớ, Đại sư Thiện Đạo viết: “Đức Giáo Chủ Ta Bà, nhân sự thỉnh cầu của bà Vy-đề-hy, đã rộng bày yếu môn của pháp Tịnh Độ, và Đức Phật A Di Đà cũng nhờ nhân duyên này, mới hiển lộ được những hoằng nguyện kỳ đặc của mình.” Vì vậy, rõ ràng tất cả chư Phật đều có mục đích xuất hiện trên thế gian này là để thuyết pháp về Tịnh độ, và đây được coi là gốc rễ giải thoát sanh tử cho chúng sanh.

[107] Thành Vương Xá (王舍城, Rājagaha) là kinh đô của nước Ma-kiệt-đà (磨竭陀,Magadha), một kinh thành cổ xưa nhất Ấn Độ, rất trù phú, nguy nga nhưng lại hiểm trở vì núi non bao quanh do vua Tần-bà-sa-la (Bimbīsara) trị vì vào thời Đức Phật còn tại thế.

[108] A-xà-thế (阿闍世, sa. Ajātaśatru, pi. Ajātasattu་) là vua nước Ma-kiệt-đà (磨竭陀,Magadha) – một vương quốc cổ ở phía bắc tiểu lục địa Ấn Độ. Ông đã trị vì Ma-kiệt-đà trong 8 năm cuối cùng tại thế của Đức Phật Thích Ca Mâu Ni và 22 năm kế tiếp (khoảng 491 - 461 trước Công nguyên). Ông là người giết hại vua cha Tần-bà-sa-la (Bimbīsara) và cùng Đề-bà-đạt-đa (Devadatta) định ám hại Đức Phật, nhưng không thành. Cuối cùng ông giác ngộ theo Phật và phụng sự Phật pháp.

[109] Bị sự xúi giục sai trái của Đề-bà-đạt-đa, người dốc lòng hại Phật, thái tử A-xà-thế dùng mọi thủ đoạn để hãm hại vua cha Tần-bà-sa-la, bằng cách bắt giam vào đại lao và dùng nhiều cực hình bức tử vua. Những ngày cuối đời trong ngục thất, đức vua hướng về núi Linh Thứu cầu khẩn đức Thế Tôn chỉ dạy phương pháp tu tập để thoát khỏi cuộc đời đầy đau khổ này. Khi được Đức Thế Tôn từ trên đỉnh Linh Thứu sơn phóng quang, xoa đầu và hiển hiện kim thân thuyết pháp, ông liền đắc quả A-na-hàm, rũ sạch mọi đau buồn và an nhiên đi vào cõi chết. Hoàng hậu Vi-đề-hy, vợ vua Tần-bà-sa-la, cũng bị giam lỏng trong ngục thất này, nên bà cầu xin Đức Phật chỉ dạy phương pháp tu thoát khỏi cõi Ta-bà ô trược. Cảm được lời cầu xin của Bà, đức Phật hiện thân thuyết pháp an ủi, giới thiệu thế giới Tây Phương Cực Lạc của Đức  Phật A Di Đà và phương pháp tu vãng sanh về cõi ấy.

[110] Tây Phương Yếu Quyết Thích Nghi Thông Quỹ, No. 1964, tr. 109b09: “Đức Như Lai thuyết giáo, có một thời thêm lợi. Một vạn năm mạt pháp, các kinh khác đều diệt. Một giáo Đức Di Đà, lợi ích khắp muôn loài. Đức Đại Thánh đặc biệt lưu lại một trăm năm.” (如來説教, 潤益有時. 末法萬年, 餘經悉滅. 彌陀一教, 利物偏増. 大聖特留百歳.)

[111] Chân tông Cao Điền phái (真宗高田派):  Trụ sở chính là Chuyên Tu tự (專修寺) tại Y Thế (伊勢). Lúc đầu Ngài Thân Loan đi hóa đạo các nước phía Đông, đã từng dựng một ngôi chùa lợp tranh ở nước Hạ Dã (下野國), gọi là Chuyên Tu tự, sau đó giao cho đệ tử là Chân Phật (真佛) - đó là nguồn gốc của phái này. Khoảng năm Minh Trị đổi Chân tông Chuyên Tu tự phái, làm Cao Điền tự phái có hơn 600 chùa phụ thuộc, còn lập viện Khuyến Học và trường Trung học để dạy các con em trong phái.

[112] An Tâm chính là Tam tâm: Chí thành tâm, Thâm tâm và Hồi hướng phát nguyện tâm, được nói trong Kinh Quán Vô Lượng Thọ. Cho dù chúng ta có học thuộc lòng kinh điển và lời dạy của Thánh hiền, cũng vô nghĩa nếu chúng ta không xác định sự nương tựa vào tha lực của Phật để được An tâm.

[113] Đại sư Thiện đạo giải thích nguyện thứ 18, là “Xưng niệm danh hiệu A Di Đà Phật” (稱念阿彌陀佛之名), là “Nguyện liền được vãng sanh Tịnh độ” (即得往生淨土之願), cũng tức là bất luận kẻ ác nào đều nhờ sức nguyện ấy mà được cứu. Tông Tịnh độ coi nguyện thứ 18 là Vương bản nguyện (王本願, vua các bản nguyện). Vị khai tổ của Chân tông Tịnh độ Nhật Bản là Thân Loan, đem 8 nguyện trọng yếu trong 48 nguyện chia làm Chân nguyện (nguyện chân thực) và Giả nguyện (nguyện giả tạm), tức sáu nguyện 11, 12, 13, 17, 18, 22 là chân, và hai nguyện 19, 20 là giả, gọi là Tám nguyện chân giả (真假八願). Đồng thời, trong nguyện 18, chúng sanh phát nguyện niệm Phật, nếu không được vãng sanh, thì Ngài (Đức Phật A Di Đà) không lấy ngôi Chánh giác (không thành Phật), cho nên, nguyện 18 cũng gọi là Nhược bất sinh giả thệ (若不生者誓, nguyện nếu người chẳng được sanh). Ngoài ra, những mục tiêu, đối tượng mà bản nguyện cứu giúp, gọi là Bản nguyện thật cơ (本願實機), hoặc Bản nguyện chánh cơ (本願正機), tức chỉ chúng sanh trong đời mạt vẩn đục.

[114] Biên địa (邊地): Biên địa của Tịnh độ Cực Lạc, còn gọi là Nghi thành (疑城), Thai cung (胎宮). Tức người tu các công đức với cái tâm nghi hoặc, ứng với cơ cảm của họ, chỗ thọ sanh Tịnh độ sau khi chết là sanh ở biên địa, trong năm trăm năm không được thấy nghe Tam bảo. Kinh Vô Lượng Thọ có ghi: "Các ông tâm nguyện điều gì, đều phải tinh tiến, không nên ngờ vực, kẻo hối không kịp, giữa chừng ăn năn, tự làm tội lỗi, sinh vào cung điện thất bảo nơi biên địa kia, trong năm trăm năm, chịu mọi gian khổ." "Di Lặc nên biết: Bậc hóa sinh, thì có trí tuệ rộng lớn. Còn hạng thai sinh thì trí tuệ thấp kém, trong năm trăm năm chẳng được thấy Phật, chẳng nghe kinh Pháp, chẳng thấy Bồ Tát, các chúng Thanh Văn; không được cúng dường chư Phật, chẳng biết phép tắc Bồ Tát, chẳng được tu tập công đức. Hạng người này, bởi đời trước không có trí tuệ, ngờ vực trong lúc tu nhân, nên hậu quả là như vậy." "Phật bảo Di Lặc: Chúng sinh tu phúc, cũng giống như thế, vì còn ngờ vực, trí tuệ của Phật, nên tuy sinh vào cung điện bảy báu, không có hình phạt, không có khổ sở. Nhưng trong năm trăm năm, chẳng thấy Tam Bảo, chẳng được cúng dường, chẳng được tu các nhân lành, nên lấy đó làm khổ. Tuy vui có thừa, nhưng cũng chẳng vui bằng cõi Phật Vô Lượng Thọ. Nếu chúng sinh ấy, biết được lỗi mình, ăn năn tự trách, cầu lìa khỏi đấy liền được như ý, dần được đến chỗ cõi Phật Vô Lượng Thọ và vô lượng vô số các cõi Phật khác, cung kính cúng dường và tu mọi công đức. Di Lặc nên biết: Hễ có Bồ Tát nào sinh tâm ngờ vực, là mất lợi lớn. Vì thế, nên phải hiểu rõ và tin tưởng vào trí tuệ tuyệt vời của chư Phật."

[115] Giáo Hành Tín Chứng Văn Loại (教行信證文類), No. 2646, gồm 6 quyển, Thân Loan Thánh nhân biên soạn, là giáo điển căn bản để lập giáo khai tông, nhấn mạnh “người ác” cũng có thể vãng sanh. Trích dẫn từ Hành Văn Loại, Chánh Tín Kệ (正信偈）, tr. 600b05.

[116] Chánh định tụ (正定聚, samyaktva-niyata-rāśi) Một rong ba tụ, còn gọi Chánh tánh định tụ (正性定聚), Chánh định (正定), Đẳng tụ (等聚), Thiện tụ (善聚), hoặc gọi Chân kiến tế (直見際), chỉ người nhất định chứng ngộ trong chúng sanh. Y cứ luận Câu-xá, Thánh giả từ địa vị kiến đạo trở về sau, đã đoạn trừ kiến hoặc, ly hệ phược, hoàn toàn không thối lui, nhất định vào Niết-bàn trạch diệt, gọi là chánh tánh hay chánh tánh định tụ.  Nói giản dị, chánh định tụ là nhóm người bước tới địa vị thánh giả, khác với tà định tụ là nhóm phàm phu.  Lại nữa, giai vị Bồ-tát từ Thập tín trở lên cũng gọi là Chánh định tụ.  Trú Chánh định tụ nguyện (住正定聚願) là nguyện thứ 11: “Giả sử khi tôi thành Phật, hàng thiên nhơn ở nước tôi, chẳng trú [chánh] định tụ, quyết đến diệt độ thì tôi chẳng lấy ngôi Chánh giác.” “Nầy A Nan! Có chúng sanh nào, sanh về cõi nước An Lạc ấy thì đều ở bực chánh định tụ cả. Tại sao vậy? Vì nước ấy không có hạng tà [định] tụ và bất định tụ.”

[117] Tương thừa nhãn mục (相承眼目): Tương thừa con mắt. Kinh Viên Giác, No. 842, chương Hiền Thiện Thủ, có ghi: “Kinh này là con mắt trong sáng của mười hai loại khế kinh.” (tr. 921c18) Pháp Hoa Văn Cú Ký, No. 1719, chép: “Lấy nhất thừa diệu hạnh làm con mắt” (tr. 352b23).

[118] Tiên đạt (先達) Người đạt đạo trước, tức bậc tiền bối tu hành đã đạt đạo. Pháp Hoa Văn Cú Ký, quyển 9 thượng (Đại 34, 126 thượng) nói: "Các vị Đại sĩ ấy là những bậc Tiên đạt tiến lên trước, còn Di Lặc là người Mạt học lớp sau cùng." Tại Nhật Bản thì Tiên đạt là chỉ cho người hướng dẫn phong nhập (峰入, lên núi tu đạo) của phái Tu nghiệm đạo (修驗道). Tùy theo số người phong nhập nhiều hay ít mà có Chánh tiên đạt (正先達) và Đại tiên đạt (大先達) khác nhau. Chánh tiên đạt là người xuất gia tu hành được quán đảnh nơi thâm sơn, cũng tức là người đã nhận lãnh pháp Tứ độ gia hạnh (四度加行); còn Đại tiên đạt là người truyền pháp đã thọ giới Cụ túc, có khả năng làm Đại A-xà-lê. Về sau, từ ngữ Tiên đạt được sử dụng để gọi chung những người dẫn đường lên núi.

[119] Khuyên nhủ người như thế nhưng khi ái biệt ly người thương của mình vẫn đau buồn.

[120] Ngay cả những người than khóc cho những người đã chết trước họ, cũng không thể thoát khỏi cái chết sẽ đến với họ sau này. Nên có thơ rằng: “Bên đường xe tang buồn đi qua, Chiều hôm mồ hoang sương trăng tà, Vô thường đời trần thương ôi mau! Người đi rồi lần sang phiên ta.” (H.T Thích Thiền Tâm)

[121] Chánh báo (正報) là thân tâm chúng ta. Y báo (正報) là thế giới của thân tâm ấy.

[122] Pháp môn Tịnh độ lấy hàng phàm phu làm chánh cơ, bản nguyện xưng danh thì vãng sanh về Báo độ. Cũng tức là người cực ngu thấp nhất, nương vào pháp cực thiện cao nhất thì vãng sanh về cõi nước cực cao vi diệu nhất. Chín phẩm đều là phàm phu, Cực Lạc là Báo độ. Phàm phu nhập Báo độ đều nương vào Bản nguyện của Đức Phật A Di Đà.

[123] Bản nguyện chánh cơ (本願正機): Chỉ cho chúng sanh mạt đại trược thế. Mục đích của Bản nguyện là vì chúng sanh mà nói. Bản nguyện của Đức Phật A Di Đà được thiết lập từ tâm đại bi muốn cứu độ chúng sanh tội nghiệp sâu nặng, phiền não lừng lẫy.

[124] Tối hậu thân (最後身):  Phạm, Pàli: Antima-deha. Cũng gọi: Tối hậu sinh, Tối hậu hữu, Tối hậu mạt thân. Chỉ cho thân cuối cùng trong các thân sanh tử.

[125] Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ (觀無量壽佛經疏), No. 1750, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển 3, phần Định thiện nghĩa, tr. 263a22: Duy văn sầu thán thanh. (唯聞愁歎聲.)

[126] Sđd, tr. 263a23: Nhập bỉ niết bàn thành. (入彼涅槃城.)

[127] Vong ưu (忘憂): Quên đi ưu sầu. Sau đây là bài thơ Ẩm Tửu (飲酒) số 7 (có 20 bài) của nhà thơ Đào Uyên Minh (陶淵明, 365-427), đời Tấn, Trung Quốc: “Thu cúc hữu giai sắc, Ấp lộ xuyết kỳ anh. Phiếm thử vong ưu vật, Viễn ngã di thế tình. Nhất trường tuy độc tiến, Bôi tận hồ tự khuynh. Nhật nhập quần động tức, Quy điểu xu lâm minh. Khiếu ngạo đông hiên hạ, Liêu phục đắc thử sanh.” (秋菊有佳色，裛露掇其英。 泛此忘憂物，遠我遺世情。 一觴雖獨進，杯盡壺自傾。 日入群動息，歸鳥趨林鳴。 嘯傲東軒下，聊復得此生。) Dịch nghĩa: Thu sang hoa cúc màu tươi, Đẫm sương lóng lánh giơ tay hái về. Thả trong chén rượu quên đi, Thế gian những chuyện thị phi thường tình. Nâng ly ta uống một mình, Uống cho cạn chén nghiêng bình thì thôi.  Muôn loài lặng lẽ chiều rơi, Về rừng chim chóc cùng bầy kêu sương.  Nghêu ngao hát dưới mái đông, Kiếp này vui hưởng ơn lành trời cho. (Quỳnh Chi phỏng dịch)

[128] Bản Nguyện tự (本願寺): Là Bản sơn của Tịnh độ Chân tông, một tông phái lớn nhất của Phật giáo Nhật Bản. Chia làm hai chùa Đông và Tây.

(1) Chùa Tây Bản Nguyện: Vị trí chùa nằm tại Kinh Đô thị, Hạ Kinh khu, Quật Xuyên thông đường 6. Là bản sơn của phái chùa Bản Nguyện thuộc Chân tông. Còn gọi là Bản phái Bản Nguyện tự, hiệu núi là núi Long Cốc. Tục gọi là A Tây. Năm Hoằng Trường thứ 2 (1262), vị khai tổ của Chân tông là Thân Loan nhập tịch, môn đồ đem chôn ở Đông Sơn Đại Cốc. Chưa bao lâu, con gái của Thân Loan là ni Giác Tín và học trò là Hiển Trí, dời đi chôn ở phía Bắc Cát Thủy vào năm Văn Vĩnh thứ 9 (1272), xây dựng nhà Ngự Ảnh, và Qui Sơn Thiên hoàng ban hiệu là Cửu Viễn Thật Thành A Di Đà Phật Bản Nguyện Tự, đồng thời, đặt vào hàng chùa nhà vua. Vị trú trì đời thứ 8 là Liên Như, muốn vãn cứu vận suy đồi của chùa, bèn ra sức hoằng pháp, tín chúng đến đông, thanh thế mỗi ngày một thịnh, tín đồ của sơn môn Tỷ Duệ thuộc tông Thiên Thai thấy thế ghen ghét, nên vào năm Khoan Chính thứ 6 (1465), phóng hỏa đốt tan chùa này. Liên Như chạy đến chùa Viên Thành ở Cận Giang, sau lại gặp loạn, lần hồi trốn đến Bắc Lục, thiết lập đạo tràng, giáo hóa tín chúng ở bảy châu. Đến năm Văn Minh thứ 11 (1479), xây dựng chùa Bản Nguyện núi Tùng lâm tại địa khu Kinh đô Sơn Khoa. Một lần nữa, chùa này lại bị tín đồ tông Nhật Liên đốt cháy rụi (1553). Vị trú trì đời thứ 10 là Chứng Như, lấy chùa Bản Nguyện Thạch Sơn ở Đại Phản làm Bản sơn, lại khởi sự. Năm Thiên Chính thứ 8 (1580), Hiển Như đời thứ 11 và Chức Điền Tín Trường cùng mưu dời tượng Tổ đến Kỷ Châu Lộ Sâm, sau đó, dời đến Hòa Tuyền (phủ Đại Phản), Bối Trủng, rồi lại dời đến Nhiếp Tân (thị trấn Đại Phản), Thiên Mãn. Năm Thiên Chánh 19 (1591), tiếp nhận Phong Thần Tú Cát hiến đất cho chùa, là khởi nguyên của chùa Tây Bản Nguyện ngày nay, Hoài Như đời thứ 12 mới bắt tay vào việc kiến tạo. Các nhà cửa hiện nay được kiến thiết vào những năm sau trận hỏa tai năm Nguyên Hòa thứ 3 (1617) gồm có các kiến trúc Tổng môn, Đường môn, Tổ đường, Thư viện, Kinh tạng, Canh tác các, Hổ chi gian, Thanh liên xã, Lăng hoa đình v.v... [X. Tùng lâm tập Q.9; Đại cốc bản nguyện tự thông kỉ Q.1 đến Q.5, Q.9; Chân tông toàn sử; Bản nguyện tự luận].

(2) Chùa Đông Bản Nguyện: Vị trí chùa nằm tại Kinh đô thị, Hạ kinh khu, Ô hoàn thông đường 7. Là Bản sơn của phái Đại Cốc thuộc Chân tông. Cũng gọi là Đại Cốc Bản Nguyện Tự. Tục gọi là A Đông. Năm Khánh Trường thứ 7 (1602), Đức Xuyên Gia Khang hiến đất cho con trưởng của Hiển Như là Giáo Như để làm chùa, do đó, Giáo Như sáng lập chùa Đông Bản Nguyện. Gia Khang thỉnh được tượng Tổ ở chùa Diệu An tại Thượng Dã Tiền Kiều về thờ. Năm Khoan Vĩnh thứ 16 (1693), Tướng quân Gia Quang lại hiến đất để mở chùa rộng thêm. Niên hiệu Vạn Trị năm đầu (1658) trở đi, tiếp tục thiết lập các viện riêng, như viện Đại cốc, viện Thiển thảo v.v... Song, niên hiệu Khoan Chánh năm đầu (1789), năm Văn Chánh thứ 6 (1823), nhà cửa đã từng vài lần bị lửa thiêu rụi; những kiến trúc hiện nay thuộc thời đại Minh Trị, có Đại sư đường, Sắc sứ môn, Cung ngự điện, Đại huyền quan, Đại tẩm điện, Tập hội sở, Bảo tàng v.v... trong đó, to rộng nhất là Đại sư đường, được kiến trúc vào năm Minh Trị thứ 13, và phải mất mười lăm năm mới hoàn thành. [X. Tùng lâm tập Q.9; Chân tông cố thực truyền lai sao; Đại cốc bản nguyện tự thông kỉ Q.6; Đại cốc phái bản nguyện tự yếu lãm].

[129] Thân Loan thừa tự Pháp Nhiên. Đương thời Pháp Nhiên đề xuất thuyết “Thiện nhân chánh cơ”, khuyến kích tín đồ chỉ cần dốc lòng tin tưởng Đức Phật A Di Đà, còn thêm hành thiện thì đương nhiên được cứu độ, vãng sanh Tịnh độ phương Tây. Pháp Nhiên biểu thị, “Kẻ ác còn được vãng sanh, huống là người hiền”, ý tưởng là kẻ ác đều được cứu, so với người hiền không làm việc ác, người hiền rõ ràng càng được cứu. Đức Phật A Di Đà sẵn sàng cứu độ cả kẻ ác chứ đừng nói đến người hiền. Đây cũng là tư tưởng của Tịnh độ tông, là cần phải dùng sức tu tập của chính mình (tự lực) và bản nguyện của Phật (tha lực) để tìm kiếm sự cứu độ.

Nhưng Ngài Thân Loan đã từng thuyết pháp ở vùng Kanto trong một thời gian dài và thấy rằng thợ săn, ngư dân, đồ tể và samurai cấp thấp đều tham gia vào việc giết chóc, theo thuyết nhân quả, sau khi chết, họ sẽ bị đọa vào ba đường ác. Tuy nhiên, nếu họ không tham gia vào việc sát sanh, những người nghèo thậm chí còn gặp khó khăn về sanh kế và không thể thực hành con đường Phật giáo. Do đó, Ngài Thân Loan đề xuất điều ngược lại với "Thiện nhân chánh cơ" của Pháp Nhiên và gọi nó là "Ác nhân chánh cơ". Ngài Thân Loan xoay ngược lại những lời của Pháp Nhiên và nói: “Người hiền còn được vãng sanh, huống là người ác.” Nếu người ta có thể dựa vào sức mình để làm việc thiện và tu hành để đạt được giác ngộ và giải thoát, thì họ không cần Đức Phật A Di Đà. Vì vậy, để tiếp dẫn kẻ ác, Đức Phật, vì lòng từ bi, phải sẵn sàng cứu độ những hạng người thấp hèn nhất. Đặc biệt, những kẻ ác tạo nghiệp nên là mục tiêu cứu độ đầu tiên của Đức Phật A Di Đà. Kẻ ác không thể dựa vào tự lực tu hành đạt đến giải thoát, duy có lòng tin chân thật và nương nhờ vào tha lực bản nguyện, kẻ ấy mới có thể giải thoát, vì thế nên kẻ ác mới là đối tượng mà Đức Phật A Di Đà phát nguyện cần phải cứu độ. Chủ trương “Tuyệt đối tha lực”, ý nói chỉ cần niềm tin kiên cố đối với Đức Phật A Di Đà, thì bất kể là loại người nào nhất định sẽ được Phật cứu độ.

[130] Nói lời thành thật là chư Phật đem sự thành thật của Phật mà nói, và chúng ta tin là tin vào sự thành thật ấy.

[131] Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ (觀無量壽佛經疏), No. 1750, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển 1, Nêu Tựa đề, tr. 246b09: “Nói về hoằng nguyện, như trong Đại kinh chép: “Tất cả phàm phu thiện ác đều được vãng sanh, đều nương vào đại nguyện, nghiệp và lực của Đức Phật A Di Đà làm tăng thượng duyên.” Lại nữa, mật ý sâu rộng, giáo môn khó hiểu, các bậc Tam hiền, Thập thánh chưa thể thấu hiểu, huống chi tín tâm dao động bất định mà dám biết được chỉ thú. Cúi xin Đức Phật Thích Ca ở phương này khuyến khích và Đức Phật A Di Đà ở nước kia đón rước. Đức Di Đà mời gọi, Đức Thích Ca đưa đi, thì làm sao không nhận không đi? Chỉ cần suốt đời chuyên tâm phụng pháp làm ước hẹn, thì khi xả thân uế trược này, liền chứng pháp tánh thường lạc của quốc độ Cực Lạc.”

[132] Xác định căn cơ vãng sanh chín phẩm là bậc Thánh, hàng phàm phu không có phần, hoàn toàn làm mất đi yếu chỉ quan trọng “phàm phu là gốc” của Tịnh độ môn, loại bỏ đi ý nghĩa chân thật mà Đức Phật đã nói trong Quán kinh.

[133] Ác nhân chánh cơ (惡人正機):  Là tư tưởng do ngài Thân Loan, tỵ tổ của Tịnh độ Chân tông Nhật Bản đề xướng, dụng ngữ biểu hiện lòng từ bi vô hạn của Đức Phật A Di Đà. Trong Thán Dị Sao, Thân Loan từng nói, bản ý của Đức Phật A Di Đà là độ người vãng sanh, bất luận là thiện hay ác, đều nên cứu độ; đặc biệt là người ác, lại càng nên cứu, khiến họ vãng sanh, đó gọi là ác nhân chánh cơ. Bởi vì, đối với việc vãng sanh của những kẻ phạm tội Ngũ nghịch, Thập ác, Tịnh độ Chân tông có đề xuất thuyết Từ bi, Trí tuệ hai môn, bảo rằng, trong môn Trí tuệ, Đức Phật A Di Đà soi xét phải tái thiện ác, tiếp dẫn thiện cơ mà răn dạy ác hành, ác tánh; nhưng trong môn Từ bi thì lấy người ác mong được cứu độ làm đối cơ chủ yếu. Đây là cái cốt tủy của việc niệm Phật mà ngài Thân Loan đã đề xướng.

[134] Do vì kẻ ác là đối tượng chính của sự vãng sanh, còn người hiền là đối tượng phụ, vì là người phụ thuộc, nên người hiền nếu có thể vãng sanh thì kẻ ác càng có thể vãng sanh.

[135] Chánh văn là “Tội ác vi thể tánh” (罪惡為體性). Nói tội thể (罪體, tự thể của tội) thì cũng như nói ác tánh (惡性, tánh chất xấu ác). Như vậy, tội lỗi mang cái nghĩa xấu ác.

[136] Ức chỉ môn (抑止門): Ức chỉ, là áp chế, ngăn chặn ngưng dứt. Môn, là pháp môn, giáo pháp. Tức chỉ Phật vì ức chỉ chúng sanh làm ác, nên tạm đem tâm từ bi của Ngài ẩn giấu không lộ, mà nói hễ người làm ác thì không được vãng sanh. Theo Kinh Vô Lượng Thọ, quyển Thượng, nguyện thứ 18 trong 48 nguyện của Bồ-tát Pháp Tạng cho rằng, người phạm tội ngũ nghịch và phỉ báng chánh pháp không được vãng sanh. Nhưng Kinh Quán Vô Lượng Thọ thì nói, nếu chúng sanh phạm tội ngũ nghịch, thập ác mà niệm Phật thì vẫn được vãng sanh. Để giải thích điều này, trong Quán Kinh Sớ, phần Tán Thiện Nghĩa, Ngài Thiện Đạo có chia ra hai môn là Ức chỉ và Nhiếp thủ, cho rằng, Kinh Vô Lượng Thọ là nói theo lập trường chưa tạo nghiệp, thuộc về Ức chỉ môn, cho nên nói người phạm tội ngũ nghịch và phỉ báng chánh pháp không được vãng sanh; còn Kinh Quán Vô Lượng Thọ thì nói theo lập trường đã tạo nghiệp, thuộc về Nhiếp thủ môn, cho nên nói chúng sanh phạm tội ngũ nghịch, thập ác mà niệm Phật thì vẫn được vãng sanh.

[137] Biết được Bản nguyện của Đức Phật A Di Đà, người tu Tịnh độ cúi đầu phó thác mọi việc cho Ngài, đây là tín tâm vào Bản nguyện. Đức Phật A Di Đà luôn lo lắng cho chúng ta và đứng ngồi không yên. Và Đức Phật đã rơi nước mắt khi nhìn chúng ta rơi vào địa ngục vì những ham muốn ích kỷ của bản thân, không nghe lời Phật dạy. Hãy giao phó thân tâm và tánh mạng của mình cho Đức Phật A Di Đà, thì sự vãng sanh chắc chắc được quyết định.

[138] Chuyển Kinh Hành Đạo Nguyện Vãng Sanh Tịnh Độ Pháp Sự Tán (轉經行道願往生淨土法事讃), No. 1979, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển Thượng, tr. 426a05.

[139] Thượng tận nhất hình, hạ chí nhất niệm (上盡一形，下至一念). Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ (觀無量壽佛經疏), No. 1753, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển 1, tr. 247b06: “Hạng người phỉ báng chánh pháp và không có lòng tin, rơi vào tám nạn, hoặc là phi nhân, các hạng người đó không thể tiếp nhận. Cũng như gỗ mục, đá to, không mong có ngày lớn lên, các loại chúng sanh ở trên cũng vậy, không thể tiếp nhận hóa độ. Ngoài các chúng này ra, có chúng sanh nhất tâm tin ưa, cầu nguyện vãng sanh, trên trọn một đời, dưới nhiếp mười niệm, nương vào nguyện lực của Phật, thì bất cứ ai cũng được vãng sanh.” Vãng Sinh Lễ Tán Kệ (往生禮讃偈), No. 1980, Đại sư Thiện Đạo tập ký, tr. 438c08: “Nay tin biết bản hoằng thệ nguyện của Đức Phật A Di Đà và xưng niệm danh hiệu, tối thiểu mười tiếng, một tiếng, thì chắc chắn được vãng sanh, và dù chỉ một niệm mà không có lòng nghi, nên gọi là thâm tâm.”

[140] Căn cơ vô thường mau chóng: Những người bên bờ vực của cái chết, bất đắc kỳ tử (chết đột ngột), hoạnh tử (chết oan), không biết chết lúc nào, cách nào.

[141] Nguyện thành tựu văn (願成就文):  Gọi tắt là Thành tựu văn. Kinh văn nói về việc Đức Phật A Di Đà phát nguyện thành tựu Phật quả khi còn ở địa vị tu nhân. Kinh Vô Lượng Thọ, quyển thượng, ghi lời nguyện thứ 11 của Ngài như sau (Đại 12, 268 thượng): “Nếu tôi được thành Phật mà những trời, người trong cõi nước của tôi không trụ ở chánh định cho đến khi được diệt độ, thì tôi sẽ không lên ngôi Chánh giác.” Cũng kinh trên, quyển hạ, thuật lại tướng thành tựu như sau (Đại 12, 272 trung): “Nếu có những chúng sanh được sanh về nước kia thì tất cả đều trụ nơi chánh định. Tại sao vậy? Vì trong nước Phật kia không có tà tụ và bất định tụ.”

[142] Kinh Vô Lượng Thọ, quyển Hạ, tr. 272b11.

[143] Sđd. Quyển Hạ, tr. 279a01.

[144] Vãng Sanh Lễ Tán Kệ (往生禮讃偈), No. 1980, Đại sư Thiện Đạo tập ký, tr. 441c27.

[145] Nhất niệm phát khởi (一念發起): Niềm tin không có chút nghi ngờ, lần đầu phát tâm tin vào bản nguyện của Đức Phật A Di Đà. Một niệm phát khởi thì được ánh sáng “vô ngại” của Đức Phật A Di Đà nhiếp hộ. Bình sanh nghiệp thành (平生業成): Bất cứ ai cũng sẽ được vãng sanh Tịnh độ khi họ có được niềm tin  kiên cố vào tha lực của Bản nguyện mà không cần phải đợi đến lúc lâm chung. Ngài Thân Loan gọi “bình sanh nghiệp thành” là “hiện sanh chánh định tụ”. Hiện sanh chánh định tụ (現生正定聚), cũng gọi Hiện sanh bất thối (現生不退), ngay trong đời này trú ở vị Chánh định tụ (bất thối vị), tương lai ắt đạt đến quả Phật. Theo quan điểm của Tịnh độ Chân tông Nhật Bản, nếu hành giả có lòng tin chân thật, vững chắc, thì nhất định vào được vị Chánh định tụ. Trong Hiển tịnh độ chân thật giáo hành chứng văn loại, quyển 3, Ngài Thân Loan cho rằng, hành giả niệm Phật ngay đời này được mười lợi ích để ‘nhập chánh định tụ’.

[146] Vãng sanh trị định (往生治定): Sự vãng sanh được sửa đổi. Trị định, là sửa chữa, thay đổi.

[147] Lai nghinh dẫn tiếp nguyện (來迎引接願), tức nguyện thứ 19: “Nếu tôi thành Phật, mười phương chúng sanh phát Bồ đề tâm, tu các công đức, chí tâm phát nguyện, muốn sanh về cõi tôi, khi mạng sắp hết, nếu như tôi chẳng cùng đại chúng vây quanh, hiện ra trước mặt người ấy, chẳng giữ lấy Chánh giác.” (Thiết ngã đắc Phật, thập phương chúng sanh phát bồ đề tâm tu chư công đức, chí tâm phát nguyện dục sanh ngã quốc, lâm thọ chung thời, giả lệnh bất dữ đại chúng vi nhiễu hiện kỳ nhân tiền giả, bất thủ chánh giác. 設我得佛, 十方衆生發菩提心修諸功徳, 至心發願欲生我國, 臨壽終時, 假令不與大衆圍遶現其人前者, 不取正覺.)

[148] Với người Nhật xưa, giải pháp là sử dụng “Huấn độc Hán văn” (漢文訓読, Kanbun Kundoku), tức là sử dụng nguyên vẹn một văn bản Hán văn, nhưng đọc theo âm tiếng Nhật (chứ không phải tiếng Hán), có bổ sung một số ký hiệu “huấn điểm” và chữ cái (Katakana, Hiragana) ghi các trợ từ tiếng Nhật vào bên cạnh cột chữ Hán để hướng dẫn cách đọc và hiểu văn bản. Trong trường hợp đó, người Nhật không cần phải thay đổi trật tự từ trong văn bản Hán văn để phù hợp với trật tự từ trong tiếng Nhật. Về bản chất, huấn độc Hán văn là một phương pháp bổ sung các ký hiệu văn tự học bản địa vào một văn bản ngoại ngữ để điều chỉnh cách đọc và hiểu văn bản ngoại ngữ ấy thành một văn bản tiếng mẹ đẻ dựa trên một sự hiểu biết khá cao của người đọc văn bản ấy về ngoại ngữ ấy. Phương pháp huấn độc có mấy điều lợi sau: 1) Không làm đảo lộn trật tự nguyên bản Hán văn. 2) Chỉ cần bổ sung một số lượng hữu hạn các ký hiệu huấn điểm và trợ từ bằng chữ Katakana. Như vậy là với phương pháp huấn độc Hán văn, người Nhật xưa chưa cần “dịch” (translate) một văn bản Hán văn ra tiếng Nhật thì cũng đã có thể đọc hiểu được văn bản ấy. Người Nhật bắt đầu dùng Huấn độc Hán văn khi tiến hành đọc các Phật điển ở các tự viện chùa chiền của Lục tông Nam đô (Hoa Nghiêm, Pháp Tướng, Tam Luận, Câu-xá, Thành Thực, Luật) với trung tâm là chùa Đông Đại (東大寺). Như vậy có thể thấy hiện tượng Huấn độc Hán văn được nẩy sinh từ trong các chùa chiền tự viện Phật giáo và sau này phương pháp Huấn độc Hán văn còn được áp dụng khi đọc Hán tịch ngoài Phật điển.

[149] Tuyển Trạch Bản Nguyện Niệm Phật Tập (選擇本願念佛集), No. 2608, Pháp Nhiên Thượng nhân soan, chương 3. Bản Nguyện: “Đức A Di Đà Như Lai không dùng các hạnh khác làm bản nguyện vãng sanh, mà chỉ dùng Niệm Phật làm bản nguyện vãng sanh.” Chương 7. Thu Nhiếp: “Ánh sáng của Đức A Di Đà không chiếu hành giả khác, mà chỉ thu nhiếp hành giả Niệm Phật.” Trường Tây (長西), môn hạ của Pháp Nhiên, dựa vào lời nguyện thứ 20 mà chủ trương Chư Hạnh Bổn Nguyện Nghĩa (諸行本願義), cho rằng không chỉ niệm danh hiệu A Di Đà, mà còn gồm cả các việc làm khác ngoài việc niệm Phật, như vậy là bản nguyện. Dòng phái này hưng thạnh một thời, sau dần suy tàn.

[150] Trái với nguyện thứ 18: “Nếu tôi thành Phật, mười phương chúng sanh, chí tâm tin ưa, muốn sanh về cõi tôi, cho đến mười niệm, nếu chẳng được sanh, chẳng giữ lấy Chánh Giác, chỉ trừ kẻ Ngũ Nghịch, phỉ báng chánh pháp.”

[151] Ngã chi kế đạc (我之計度): Kế đạc là tính toán, phân biệt, suy lường. Tự lực là cách khiến tôi tự đứng lên, và tôi ghét ai cho rằng đó là một sai lầm. Người tu tự lực do vì tự ỷ mình hành thiện, chứa nhóm công đức, cho rằng có thể dựa vào chính mình tu hành đạt đến giải thoát mà chẳng tin vào bản nguyện tha lực của Đức Phật A Di Đà (không có tâm nương nhờ tha lực), nên chẳng phải là đối tượng của Đức Phật A Di Đà phát nguyện cứu độ. Nếu như người ấy thay đổi, trở lại tin tha lực bản nguyện thì cũng có thể vãng sanh thành Phật.

[152] Quán Vô Lượng Thọ Phật Kinh Sớ (觀無量壽佛經疏), No. 1753, Đại sư Thiện Đạo tập ký, quyển 3, tr. 268a11: “Nói về tăng thượng duyên, chúng sanh xưng niệm danh hiệu Phật, thì sẽ dứt trừ tội lỗi trong nhiều kiếp, lúc sanh mạng sắp hết, Đức Phật và Thánh chúng tự đến nghinh tiếp, những tà nghiệp trói buộc không thể làm chướng ngại sự vãng sanh, cho nên gọi là tăng thượng duyên. Các hạnh khác, tuy cũng gọi là thiện, nhưng nếu so với công hạnh Niệm Phật, thì hoàn toàn không thể so sánh. Do đó, bàng bạc trong các kinh đều có khen ngợi về công năng Niệm Phật. Như bốn mươi tám lời nguyện trong Kinh Vô Lượng Thọ, chỉ nói ‘chuyên niệm danh hiệu Đức Phật A Di Đà sẽ được vãng sanh’. Lại như trong Kinh A Di Đà, nói ‘một ngày cho đến bảy ngày chuyên niệm danh hiệu Đức Phật A Di Đà sẽ được vãng sanh’, lại được hằng hà sa số chư Phật trong mười phương chứng minh lời nói đó không luống dối.”

[153] Bạch Cư Dị (白居易, 772-846), thi nhân thời Trung Đường, tự là Lạc Thiên (樂天), hiệu Hương Sơn Cư Sĩ (香山居士), người vùng Hạ Phong (下邽), Thiểm Tây (陝西), người đời thường gọi ông là Túy Ngâm Tiên Sinh (酔吟先生). Trong Bạch Thị Văn Tập (白氏文集), quyển 22, bài Tục Tọa Hữu Minh (續座右銘) có câu: “Thiên lý thủy túc hạ, Cao sơn khởi vi trần” (千里始足下, 高山起微塵).

[154] Một niệm vô thượng, tức là Một niệm quảng đại lợi ích.

[155] Trọng Đông (仲冬): giữa Đông, tên gọi khác của tháng 11 Âm lịch.

[156] Chỉ cho giáo lý và thực hành cho sự vãng sanh Tịnh độ.

[157] Mục túc (目足): Hai điều kiện chánh yếu của người tu hành Phật đạo cần phải hội đủ. Mục, dụ cho trí tuệ. Túc, dụ cho hành nghiệp. Mục túc (mắt và chân) đầy đủ mới có thể đến được chỗ thanh lương (quả Phật). Trong sáu ba-la-mật, 5 ba-la-mật trước (bố thí, trì giới, nhẫn nhục, tinh tiến, thiền định) là hành nghiệp; ba-la-mật thứ 6 là trí tuệ. Pháp Hoa Huyền Nghĩa, quyển 2, (Đại 33, 698 trung) ghi: “Trí là gốc của hành, nhân nơi ‘trí mục’ mà khởi ‘hành túc’.” Ở đây được hiểu là những trọng yếu và thiết yếu cho chúng sanh thời mạt pháp.

[158] Sự thành thục của các nhân tố thiện trong quá khứ để có thể khai mở và phát huy đức tin.

[159] Thích Tông Chiêu (釋宗昭) là Thượng nhân Giác Như.  

[160] Khang Vĩnh (康永) là một trong những niên hiệu của thời kỳ Nam triều và Bắc triều ở Nhật Bản. Nó được sử dụng bởi cả Bắc triều và Nam triều.Thời kỳ Nam-Bắc triều (南北朝時代, cũng gọi là thời kỳ Nanboku-chō), kéo dài từ năm 1336 đến năm 1392, là giai đoạn đầu của thời kỳ Muromachi trong lịch sử Nhật Bản. Trong thời đại này, trong nội bộ nước Nhật tồn tại hai triều đình: Bắc triều do Ashikaga Takauji thiết lập ở Kyoto, và Nam triều, thành lập bởi Thiên hoàng Go-Daigo ở Yoshino. Về mặt ý thức hệ, hai triều đình này giao chiến trong vòng 50 năm, kết thúc với việc Thiên hoàng Nam triều thoái vị va Nam triều đầu hàng năm 1392. Tuy nhiên, trên thực tế, dòng dõi Bắc triều chịu ảnh hưởng quyền lực của Mạc phủ Ashikaga và có rất ít sự độc lập thực sự.

[161] Thân phụ là Pháp sư Giác Huệ (覺惠) ở Bản Nguyện Tự.

[162] Bắc Điều Thời Lại (北條時賴, Hōjō Tokiyori, 1227-1263): Thế hệ thứ năm chấp quyền của Mạc phủ (幕府), Kiêm Thương (幕府, Kamakura), Nhật Bản. Được biết đến như một Thiền môn ngoại hộ. Tên thời trẻ là Giới Thọ (戒壽), còn được gọi là Khai Thọ Điện (開壽殿). Ông là con trai của Bắc Điều Thời Thị (北條時氏, Hōjō Tokiuji, 1203-1230). Vào năm thứ tư của thời kỳ Khoan Nguyên (寬元, 1246), ông nắm quyền do sự chuyển giao của anh trai mình, Bắc Điều Kinh Thời (北條經時, Hōjō Tsunetoki). Tháng bảy năm Bảo Trị thứ nhất (寶治, 1247), ông bái thỉnh Đạo Nguyên (道元) làm lễ quy y và thọ giới Bồ tát. Sau đó, ông xây dựng Kiến Trường Tự (建長寺, Kenchō-ji) và mời nhà sư người Tống là Lan Khê Đạo Long (蘭溪道隆, Ranke Dōryū, 1213-1278) làm người khai sơn. Sau đó, ông tham thiền với Thánh Nhất Quốc Sư Viên Nhĩ (聖一國師圓爾, 1202-1280) và Ngột Am Phổ Ninh (兀庵普寧), 1197-1276). Năm Đường Nguyên thứ nhất (康元, 1256), ông xuất gia ở Tối Minh Tự (最明寺), nhận Hòa thượng Đạo Long (道隆) làm Giới sư, hiệu là Giác Liễu Phòng Đạo Sùng (覺了房道崇). Năm Hoằng Trường thứ ba (弘長, 1263), ông qua đời ở tuổi ba mươi bảy tại gian phía bắc của Tối Minh Tự. Thân Loan Thánh nhân nói về Khai Thọ Điện, “Một người đàn ông sẽ trở thành nhà lãnh đạo trên thế giới, thể hiện phẩm chất của mình ngay từ khi còn nhỏ.”

[163] Biện Trường (辨長) (1162 - 1238) Vị tăng Nhật Bản. tự Biện A (辨阿), hiệu Thánh Quang Phòng (聖光房). Cũng gọi Nhị Tổ Thượng nhân, Trấn Tây Thượng nhân, Trúc Tử Thượng nhân. Vua ban thụy hiệu Đại Thiệu Chánh Tông Quốc Sư, là vị tổ dòng Trấn Tây, Tịnh độ tông Nhật Bản. Ngài là người Trúc Tiền, huyện Phúc Cương. Ông theo thọ pháp với Thường Tịch (常寂) ở Minh Tinh Tự (明星寺) vùng Trúc Tiền, rồi học giáo học Thiên Thai trên Tỷ Duệ Sơn (比叡山, Hieizan). Năm 1193, ông bôn ba tận lực tái kiến ngôi tháp 3 tầng ở đây. Rồi đến năm 1197, ông lên kinh đô Kyoto để đặt làm tượng thờ cho ngôi tháp này, nhờ vậy ông gặp Nguyên Không (源空, Genkū, tức Pháp Nhiên), được vị này khai hóa và từ đó ông chuyển sang pháp môn Niệm Phật. Đến năm 1204, ông trở về cố hương; rồi vào năm 1228, ông chuyên tu pháp môn Biệt Thời Niệm Phật (別時念佛) ở Vãng Sanh Viện (徃生院) vùng Phì Hậu (肥後, Higo), viết cuốn Mạt Đại Niệm Phật Thọ Thủ Ấn (末代念佛授手印) và lập nên huyết mạch của Tịnh Độ Tông. Về sau, ông đi bố giáo khắp các địa phương vùng Cửu Châu (九州, Kyūshū); lấy Thiện Đạo Tự ở vùng Trúc Hậu (筑後, Chikugo) làm đạo tràng căn bản để tạo cơ sở phát triển. Trước tác của ông để lại cho hậu thế có Mạt Đại Niệm Phật Thọ Thủ Ấn 1 quyển, Tịnh Độ Tông Yếu Tập (淨土宗要集) 6 quyển, Triệt Tuyển Trạch Bổn Nguyện Niệm Phật Tập (徹選擇本願念佛集) 2 quyển, Niệm Phật Danh Nghĩa Tập (念佛名義集) 3 quyển, v.v. Ông tịch vào niên hiệu Lịch Nhân năm đầu, thọ 77 tuổi.

[164] (1) Danh văn: Tạo dựng tên tuổi cho bản thân hoặc thực hiện hành vi đạo đức giả để đạt được danh dự hoặc danh tiếng tốt. Quan tâm quá mức về đánh giá của người khác. Một người không ngại hãm hại người khác để đạt được danh vọng. (2) Lợi dưỡng: Luôn thiên vị và bị ám ảnh bởi việc kiếm tiền. Ngoài ra, một người không ngại làm hại người khác bằng cách quá gắn bó với việc kiếm tiền. (3) Thắng tha: Sự gắn bó ám ảnh để trở nên tốt hơn những người khác. Niềm tin phi lý rằng phải là một người tốt hơn những người khác. Một người gắn chặt với thắng và thua.