Vài quan niệm sai lầm về Pháp tánh (dhammata)

VÀI QUAN NIỆM SAI LẦM VỀ
PHÁP TÁNH (DHAMMATA)
Walpola Rahula | Ni sư Liễu Pháp dịch

Trong một cuộc hội thảo của Hội Nghiên cứu Châu Á ở Mỹ, có một bài thảo luận nói rằng từ Pháp (Dhamma) hay Pháp tánh (Dhammataa) có thể được xem như là một khái niệm của Phật giáo Nguyên thủy tương đương với từ "ân sủng ("Grace"). Trong buổi nói chuyện tiếp theo, một giáo sư tuyên bố rằng theo một số bài kinh trong tam tạng "vạn pháp sanh ra từ pháp tánh". Sau đó tôi viết thư cho vị này, nhờ ông ta gởi cho một đoạn kinh trong Tam Tạng, với nguyên văn tiếng Pali hay Sanskrit, trong đó nói rằng "vạn pháp sanh từ pháp tánh". Nhưng ông ta đã không thể làm được điều đó, vì sự thật không hề có một đoạn kinh nào như vậy. Buổi nói chuyện đó là nguyên nhân khiến tôi viết bài này.)

Nhiều điều đã và đang được viết ở phương Tây về dhamma (pháp) và dhammataa (pháp tánh) [1]. Các học giả phương Tây nghiên cứu về phương Đông vẫn còn bị lúng túng và ám ảnh bởi cái từ ngắn gọn này. Khi những nhà Đông phương học đầu tiên bắt gặp từ dhamma họ bị bối rối trước quá nhiều cách dùng khác nhau trong những ngữ cảnh khác nhau với những ý nghĩa hầu như hoàn toàn đối lập và mâu thuẫn nhau của từ này. Các dịch giả của các văn bản Phật giáo Pali hay Sanskrit gần như bế tắc vì không thể tìm ra một từ tương đương nào trong ngôn ngữ của phương tây để phù hợp cho tất cả các ngữ cảnh. Người ta chưa tìm ra và sẽ không thể nào tìm ra một từ như vậy. Sylvain Lévi, trong khi dịch bộ Mahaayaanasuutraalankaara, do ông tự biên tập, đã dùng thống nhất từ "idéal" (lý tưởng) trong tất cả các ngữ cảnh, và điều đó rõ ràng là một sự thất bại. Từ dhamma hay dharma không thể được dịch sang các ngôn ngữ phương tây bằng chỉ một từ tương đương bao trùm tất cả các nghĩa khác nhau của từ này. Nó cần phải được dịch bằng các từ khác nhau trong những ngữ cảnh khác nhau.

Nhiều cách dùng và ý nghĩa của từ dhamma trong những ngữ cảnh khác nhau đã được giải thích trong các chú giải Pali với những ví dụ lấy từ tam tạng[2]. Bộ Abhidhaanappadiipikaa, bộ "từ điển" Pali cổ viết bằng văn vần (vào thế kỷ 12 sau công nguyên), bộ sách mà các vị tỷ-kheo trẻ theo truyền thống giáo dục và kỷ luật của các tu viện Phật giáo phải học thuộc lòng, sau khi liệt kê 14 nghĩa khác nhau của từ dhamma, kết thúc bài kệ bằng chữ aado (vân vân)[3]. 14 nghĩa được nêu lên trong bài kệ là: 1. bản chất; 2. giáo pháp; 3. trí tuệ; 4. công lý; 5. sự thật; 6. điều kiện hay trạng thái bình thường; 7. phước đức; 8. đối tượng của nhận thức; 9. đức tính; 10. giới hạnh; 11. thiền định; 12. vô ngã; 13. sự phạm giới; 14. nguyên nhân, lý do.

Không có một thuật ngữ nào trong Phật giáo có khái niệm rộng hơn từ dhamma. Nó có thể bao gồm thiện, bất thiện cũng như vô ký.[4] Đôi lúc trong chú giải nó còn được dùng để chỉ tóc trên đầu. [5] Trong một vài ngữ cảnh, từ dhamma chỉ cho tất cả các sự vật và trạng thái do nhân duyên tạo thành trên thế gian kể cả đời sống của chúng ta cũng như toàn bộ sự hiện hữu, luôn cả pháp vô vi, không do nhân duyên tạo thành như Niết bàn, như trong câu kinh nổi tiếng "sabbe dhammaa anattaa" (tất cả các pháp đều vô ngã)

Khi bắt gặp một từ hóc búa như vậy từ một nền văn hóa không phải của mình, cũng dễ hiểu khi người ta bị bối rối và nhầm lẫn. Nhưng một người tinh thông Phật giáo, được giáo dục và rèn luyện trong nền văn hóa của chính mình có thể hiểu và cảm nhận được những nghĩa khác nhau của từ dhamma trong những ngữ cảnh khác nhau. Nghĩa cụ thể của từ dhamma trong một ngữ cảnh nhất định khá rõ ràng và đơn giản.

Tương tự, từ dhammataa (pháp tánh), từ phái sinh của từ dhamma (dhamma + tiếp vĩ ngữ taa) cũng thường hay bị hiểu lầm. Đây chính là từ mà có người đã xem là "tương tự với ân sủng"; người khác thì lại cho đó là bản thể tuyệt đối mà từ đó vạn pháp phát sinh!

Cần hiểu rõ rằng từ dhammataa không chứa đựng tất cả các nghĩa của từ dhamma. Nó thường có nghĩa "bản chất", "cách thức", "thói quen", "tập quán", "thường lệ", "thông thường". Chúng ta hãy xem xét một vài ví dụ trong đó từ này được dùng từ mức độ bình thường đến mức độ cao nhất.

Một con rắn nhỏ, theo thói quen của nó (attano dhammataaya), bò đến căn lều của vị ẩn sĩ. [6] Ơ렦#273;ây từ dhammataa được dùng để chỉ thói quen hay bò quanh của con rắn. Một ý tưởng đơn giản và một cách diễn đạt đơn giản. Nó không hề đề cập đến một năng lực bí ẩn hay vĩnh cửu nào, hay một ý tưởng huyền bí nào đằng sau việc bò quanh của con rắn. Việc bò quanh của nó không được tạo nên bởi một năng lực siêu nhiên nào gọi là dhammataa, mà chính hành động bò quanh là dhammataa hay thói quen của nó. Dhammataa chỉ là một từ Pali để diễn tả ý tưởng đơn giản này. Dhammataa không phải là nguyên nhân của một hiện tượng. Khi đọc từ này trong nguyên tác Pali, người ta không cần thiết phải quan trọng hóa hay phủ cho nó một màu sắc triết học hay tôn giáo nào. Nó hoàn toàn không quan hệ gì đến bản thể luận, mục đích luận, nhận thức luận hay thần học.

Devadatta lăn một tảng đá với ý định giết Đức Phật khi ngài đang ngồi dưới chân núi. Tảng đá này va vào một tảng đá khác và dừng lại, nhưng một mảnh vỡ văng ra từ sự va chạm giữa hai tảng đá đã làm bàn chân Đức Phật chảy máu. Trả lời cho câu hỏi của vua Milinda liên quan đến vấn đề này, Nagasena nói: "Nhưng mảnh vỡ đó không tự động (attano dhammataaya) văng ra, mà nó văng ra do hành động của Devadatta." [7] Ơ렦#273;ây, dhammataa cũng được dùng để diễn tả một ý tưởng đơn giản, không hề mang sắc thái triết học hay siêu hình nào. Đơn giản đá không tự bay quanh và đụng vào người. Đó không phải là bản chất của nó.

Kinh Mahaapadaana thuộc Trường Bộ Kinh diễn tả một loạt các yếu tố và sự kiện bắt đầu từ việc đức Bồ Tát từ cõi Đâu suất thọ thai vào bụng mẹ cho đến lúc ngài sinh ra. Chẳng hạn, khi Bồ Tát thọ thai trong bụng mẹ và khi ngài ra đời, những luồng ánh sáng rực rỡ vô tận tỏa khắp vũ trụ và mười ngàn thế giới đều rung động; khi ngài thọ thai vào bụng me, bốn vị chư thiên ở bốn hướng bảo vệ cho ngài; sau khi thọ thai, mẹ ngài rất mạnh khỏe và không hề có một tham muốn nhục dục nào; bảy ngày sau khi Bồ Tát ra đời, mẹ ngài mất và tái sanh vào cõi trời Đâu suất. Mỗi một sự kiện trên đều được diễn tả bắt đầu bằng cụm từ dhammataa esaa "Đây là một quy luật", và kết thúc bằng cụm từ ayam ettha dhammataa "Đây chính là quy luật".

Chú giải của Trường Bộ Kinh [8] giải thích từ dhammataa ở đây có nghĩa là "tự tánh" (sabhaavo), "quy luật" (niyaamo) và liệt kê năm lọai quy luật:

Quy luật của nghiệp (kamma-niyaama), tức là hành động thiện tạo nên quả thiện và hành động bất thiện tạo nên qủa bất thiện.
Quy luật của thời tiết (utu-niyaama), tức là tại những vùng khác nhau ở các thời điểm khác nhau thì cây cối ra hoa kết trái, gió thổi mưa rơi, nóng lạnh cũng khác nhau, hay như hoa sen nở vào ban ngày và khép cánh vào ban đêm, v.v…
Quy luật của chủng loại (biija-niyaama), tức là hạt giống nào thì mọc lên loại cây đó như hạt lúa mọc lên cây lúa,v.v…
Quy luật của tâm (citta-niyaama), tức là quy luật trong tiến trình hoạt động của tâm như sát-na tâm trước tạo nên và quy định sát-na tâm kế tiếp theo mối quan hệ nhân quả.
Quy luật của pháp (dhamma-niyaama), chẳng hạn như sự kiện mười ngàn thế giới đều rung động khi Bồ Tát thụ thai vào lòng mẹ và khi ngài ra đời. Sau khi giải thích những hiện tượng trên, chú giải xác quyết rằng trong ngữ cảnh này từ dhammataa đề cập đến quy luật của pháp.
Đến đây chúng ta có thể thấy rõ rằng dhammataa là một từ dùng để chỉ những sự kiện tự nhiên, bình thường và có quy luật. Nước chảy hay gió thổi là dhammataa (tự nhiên). Không nên nghĩ rằng những hiện tượng này xảy ra là do dhammataa, mà chính sự xảy ra của chúng là dhammataa.Sự kiện xảy ra và dhammataa không phải là hai thứ khác nhau mà chỉ là một. Xem dhammataa như là một năng lực bí ẩn tạo nên những hiện tượng tự nhiên này là đưa vào Phật giáo những ý tưởng xa lạ, ngoại lai. Nói một cách đơn giản, dhammataa có nghĩa "nó là như vậy", "nó xảy ra theo cách như vậy", "nó là tự nhiên". Dhammataa không phải là một cái gì hay một năng lực nào đứng sau sự xảy ra của các hiện tượng. Dhammataa không giải thích, thậm chí không đề cập đến câu hỏi tại sao hiện tượng xảy ra. Đó là một vấn đề hoàn toàn khác.

Ngay sau khi thành đạo, khi còn ở trong rừng Uruvela bên dòng sông Neranjana, ngồi dưới gốc cây Ajapaala, Đức Phật thấy rằng không có một người nào hoàn hảo hơn ngài trong giới (siila), định (samaadhi) và tuệ (pađđaa) để ngài có thể tuân phục và đảnh lễ, và ngài quyết định sống tuân phục và tôn trọng pháp (dhamma) mà ngài vừa thực chứng. Chính lúc đó, Phạm thiên Sahampati xuất hiện trước Đức Phật và nói rằng tất cả chư Phật toàn giác trong quá khứ, tất cả chư Phật toàn giác trong tương lai, và Đức Phật toàn giác của hiện tại, tất cả các vị Phật toàn giác này đều đã sống, đang sống và sẽ sống tôn trọng pháp : đó là truyền thống của chư vị, esaa Buddhaana dhammataa, "đó là truyền thống của chư Phật". [9] Ở đây rõ ràng rằng dhammataa nghĩa là truyền thống.

Kinh Kosambiya thuộc Trung Bộ Kinh nói rằng nếu một vị tỷ-kheo có chánh kiến (trong trường hợp này là một vị thánh nhập lưu) phạm một giới nào, vị đó sẽ tức khắc sám hối với Đức Phật hay với một vị tỳ kheo khác. Đức Phật dạy : "Này các tỷ-kheo, đây là bản tánh của một người có chánh kiến" (dhammataa esaa bhikkhave di.t.thisampannassa puggalassa… Ở đây chú giải giải thích rằng dhammataa chính là bản tánh (sabhaavo).[10]

Ở một đoạn sau của bài kinh trên có nói rằng đối với một người có chánh kiến như vậy, ngay cả khi người đó làm những công việc bình thường khác như giặt giũ hay quét dọn cho những người bạn đồng tu, điều đó cũng tự nhiên, vì bản tánh của vị đó là luôn luôn nhiệt thành và mong mỏi có được giới cao hơn, định cao hơn và tuệ và tuệ cao hơn.

Trong Tăng Chi Bộ Kinh [11], có một bài kinh khá lý thú đề cập đến tiến trình của các trạng thái tinh thần và tâm lý rất sâu, trong đó từ dhammataa được lặp đi lặp lại nhiều lần. Chính cách dùng của từ này trong bài kinh trên, hơn tất cả những bài kinh khác, dường như đã khiến cho vài người tưởng tượng "một khái niệm của Phật giáo Nguyên thủy tương đương với ân sủng". Để làm sáng tỏ vấn đề này, cần phải trích nguyên văn đoạn kinh sau:

"Này các tỷ-kheo, với người có giới, có giới đầy đủ, không cần phải làm với dụng ý (cetanaaya) rằng : "Mong rằng không hối tiếc (avippatisaari) sẽ sanh khởi nơi ta". Pháp nhĩ (dhammataa) là vậy, này tỷ-kheo, với người có giới, có giới đầy đủ, không hối tiếc sanh khởi. Này các tỷ-kheo, với người có không hối tiếc, không cần phải làm với dụng ý rằng : "Mong rằng hân hoan sẽ sanh khởi nơi ta". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, với người có không hối tiếc, hân hoan sanh khởi. Này các tỷ-kheo, với người có hân hoan, không cần phải làm với dụng ý rằng : "Mong rằng hoan hỷ sẽ sanh khởi nơi ta". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, với người có hân hoan, hoan hỷ sanh khởi. Này các tỷ-kheo, với người có hoan hỷ, không cần phải làm với dụng ý rằng : "Mong rằng thân ta được khinh an". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, với người có ý hoan hỷ, thân được khinh an. Này các tỷ-kheo, với người có thân khinh an, không cần phải làm với dụng ý rằng : "Mong rằng ta cảm thọ an lạc". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, với người có thân khinh an, an lạc được cảm thọ. Này các tỷ-kheo, với người có an lạc, không cần phải làm với dụng ý rằng : "Mong rằng tâm ta được thiền định". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, với người có an lạc, tâm được thiền định. Này các tỷ-kheo, với người có thiền định, không cần phải làm với dụng ý rằng : "Mong rằng ta biết ta thấy như thật". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, người có tâm thiền định, biết và thấy như thật. Này các tỷ-kheo, với người biết và thấy như thật, không cần phải làm với dụng ý : "Mong rằng ta sẽ nhàm chán, ta sẽ ly tham". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, người biết và thấy như thật, nhàm chán và ly tham. Này các tỷ-kheo, người nhàm chán ly tham không cần phải làm với dụng ý : "Mong rằng ta sẽ chứng ngộ giải thoát tri kiến". Pháp nhĩ là vậy, này các tỷ-kheo, người nhàm chán ly tham, chứng ngộ giải thoát tri kiến.