Phụ Lục. Chú giải về 20 dạng Tánh Không (śūnyatā)

PHỤ LỤC

  CHÚ GIẢI VỀ 20 DẠNG TÁNH KHÔNG 

 

 

Một số bản kinh Bát-nhã về sau, như Pañcavimśati- sāhasrikā, nói về hai mươi dạng tánh không (śūnyatā).^[1] Không có một thảo luận rõ ràng về chủ đề nầy trong các luận giải của các Luận sư Trung quán danh tiếng. Có lẽ, đây là một cách tân về sau. Tuy nhiên, điều nầy không có nghĩa là Long Thụ hay học trò của ngài không để ý đến toàn thể những hàm ý của tánh không về những phương thức khả dĩ mà nó ứng dụng được.

Hai mươi dạng tánh không (śūnyatā), như được liệt kê trong Pañcavimśati- sāhasrikā là:

I. Nội không 內空 (adhyātma-śūnyatā; The Unreality of Internal Elements of Existence).

II. Ngoại không 外空 (bahirdhā-śūnyatā; The Unreality of the External Objects).

III. Nội ngoại không 內外空 (adhyātma-bahirdhā-śūnyatā; The Unreality of Both together as in the sense organs or the body).

IV. Không không 空空 (śūnyatā-śūnyatā; The Unreality of (the Knowledge of) Unreality).

V. Đại không 大空 (mahā-śūnyatā; The Unreality of the Great (Infinite Space).

VI. Đệ nhất nghĩa không 第一義空 (paramārtha-śūnyatā; The Unreality of the Ultimate Reality, Nirvāṇa).

VII. Hữu vi không 有為空 (saṃskṛta-śūnyatā; The Unreality of the Conditioned).

VIII. Vô vi không 無為空 (asaṃskṛta-śūnyatā; The Unreality of the Unconditioned).

IX. Tất cánh không 畢竟空 (atyanta-śūnyatā; The Unreality of the Limitless)

X. Vô thủy không 無始空 (anavarāgra-śūnyatā; The Unreality of that which is Beginningless and Endless).

XI. Tán không 散空 (anavakāra-śūnyatā; The Unreality of the 'Undeniable').

XII. Bổn tánh không 本性空 (prakṛti-śūnyatā; The Unreality of the Ultimate Essences).

XIII. Tự tướng không 自相空 (svalakṣaṇa-śūnyatā; The Unreality of All Elements of Existence).

XIV.  Chư pháp không 諸法空 (sarva-dharma-śūnyatā; The Unreality of all Determination (Definition).

XV. Bất khả đắc không 不可得空 (anupalambha-śūnyatā; The Unreality of the Past, the Present and the Future)

XVI. Vô pháp hữu pháp không 無法有法空 (abhāva-svabhāva-śūnyatā; The Unreality of Non-Ens (of the Non-empirical).

XVII. Hữu pháp không 有法空 (svabhāva-śūnyatā; The Unreality of the Positive Constituents of Empirical Existence.

XVIII. Vô pháp không 無法空 (abhāva-śūnyatā; The Unreality of Relation or Combination conceived as a Non-ens).

XIX. Tự tánh không自性空 (svabhāva-śūnyatā; The Unreality of Self-Being).

XX. Tha tánh không 他性空 (parabhāva-śūnyatā; The Unreality of Dependent Being).

Mặc dù có sự suy diễn có tính cách giả định hay sự phân loại hợp lý về những phương thức nầy của tánh không có thể là không hợp lý, vẫn có một sự chuyển động mang tính biện chứng pháp nếu chúng ta kết hợp chúng lại. Ba phương thức đầu tiên rõ ràng là đi cùng nhau. Phương thức đầu tiên áp dụng cho các yếu tố tâm linh, trạng thái tinh thần như cảm giác, ý chí, v.v... Bản chất của nó hoặc có thể mô tả là thực tại bất biến (akūṛastha), hay là hoàn toàn không sinh khởi (avināśi); có nghĩa là, chúng chẳng phải là có (sat) cũng chẳng phải là không (asat). Và những yếu tố nầy cấu thành tánh không, tương quan tính hay phi thực tại tính. Đây là lập luận vốn có, cũng thường được áp dụng cho các phương thức khác.^[2] Thực tại tính của các đối tượng khách quan đi theo vấn đề tất yếu mang tính biện chứng. Hy vọng có thể được đáp ứng với hai phương thức đầu là phi thực tại khi chúng là trừu tượng, và một phương thức là kết hợp cả hai phương diện với nhau để tự thân nó có thể thoát khỏi phi thực tại tính. Phương thức thứ ba của tánh không khước từ những lập luận như vậy.

Các phương thức tiếp theo đề cập đến các phạm trù tư duy và giáo lý của Phật giáo Nguyên thuỷ. Điều quan trọng là gắn liền với phương thức thứ tư, Không không 空空 (śūnyatā-śūnyatā). Tinh thần phê phán rằng mọi sự là tương đối, phi thực (không; śūnya). Có thể cho là nổi bật như thực tại tính; khi tất cả mọi sự đều bị từ chối, thì chính sự từ chối lại không bị từ chối. Tuy nhiên, điều nầy sẽ là hiểu nhầm. Bản thân sự từ chối lại là tương đối hơn, như cái bị từ chối; bởi vì, nó không thể hiểu được nếu không có cái sau. Ngọn lửa phê phán thiêu rụi hết mọi kiến chấp giáo điều tự nó sẽ tàn lụn, vì không có cái gì trong đó có thể lớn mạnh được; như thuốc sau khi chữa trị cho người bệnh thì tự nó hóa giải, và tự nó không gây nên một rối loạn mới. Nếu chính nó là một quan điểm. Một quan điểm phủ định, thì nó sẽ phi lý, nếu không nói rằng còn tệ hơn các học thuyết khác.^[3] Nhưng sự khước từ trong biện chứng pháp phê phán (tánh không; śūnyatā) lại không có nghĩa là tái xác lập thực tại tính của hiện tượng giới; nó chỉ có nghĩa là trong sự khước từ cái phi thực, chúng ta phải dựa vào ý nghĩa chính nó là cùng một thứ tự, giống như lấy gai lễ gai. Loại tánh không nầy lẽ ra nên quy định một cách hợp lý là ở sau cùng.

Không gian là sự phỏng đoán; ý niệm của chúng ta về nó là liên quan đến sự phân biệt về chiều hướng, đông, tây, v.v..., và liên hệ với những vật trong chúng. Khi không có những thứ nầy, hư không tan biến ngay. Tánh không của hư không được cho là Lớn, vì hư không có sự trương nở vô hạn.

Với Đệ nhất nghĩa không 第一義空 (paramārtha-śūnyatā; The Unreality of the Ultimate Reality, Nirvāṇa), có nghĩa là vô tự tính của niết-bàn như là một thực tại tính riêng rẽ. A-tỳ-đạt-ma đã công nhận niết-bàn là một thực thể riêng biệt (pháp; dharma), hiện khởi do sự dập tắt mọi động lực ô nhiễm. Nhưng quan điểm Đại thừa cho rằng niết-bàn đó đồng nhất với thế giới hiện tượng như trong nền tảng siêu nghiệm của nó; sự khác nhau giữa hai hệ thống chỉ là trong tư tưởng. Tánh không (śūnyatā) bảo vệ chống lại sai lầm khi xưng niết-bàn như là một thực thể tách biệt.^[4]

Hai phương thức tánh không kế tiếp (VII và VIII), tạo thành một cặp tự nhiên.

Hữu vi không 有為空 (saṃskṛta-śūnyatā). Pháp hữu vi là không thực có, vì chẳng có gì trong tự thân chính nó; nó chẳng thường hằng cũng chẳng phi hiện khởi. Vô vi không (asaṃskṛta-śūnyatā) chỉ có thể nhận biết được trong sự tương phản với hữu vi; nó chẳng đưa đến sự hiện hữu, cũng chẳng tiêu hủy bởi bất kỳ hành vi nào của chúng ta.

Phương thức thứ IX, Tất cánh không 畢竟空 (atyanta-śūnyatā; The Unreality of the Limitless), liên quan đến ý thức về Giới hạn và Vô hạn. Có thể cho rằng trong định hướng rõ ràng của hai cực đoan Thường hằng và Đoạn diệt, chúng ta đang dựa vào đường phân ranh ở giữa, và do đó, Trung đạo hay Vô hạn có thể trở nên dành cho chính bản chất của nó. Biện chứng pháp hay tánh không (śūnyatā) cũng áp dụng cho điều nầy. Vô hạn là chẳng có gì trong chính nó; lập trường Trung đạo là chẳng có lập trường nào cả, mà chỉ là sự phê phán các lập trường.^[5]

Phương thức tiếp theo là tương tự về tính chất. Áp dụng cho sự phân biệt về thời gian, như bắt đầu, ở giữa và kết thúc. Những phân biệt nầy là mang tính chủ quan.^[6] Trong thực tế, không có gì nổi bật một cách lộ liễu như là sự khởi đầu, ở giữa và đoạn cuối; thời gian trôi chảy tiếp nối theo nhau. Giây phút tiếp theo phủ nhận giây phút khởi đầu, v.v... khoảnh khắc vô thủy hóa ra cũng là phỏng đoán; và điều ấy sẽ được nhận biết là tương quan hay phi thực trong cốt lõi.

Khi chúng ta bác bỏ điều gì là không đứng vững được, điều gì khác là loại trừ như là không thể bác bỏ được, thì có thể nghĩ rằng điều đó chắc chắn là đúng. Nội quán biện chứng pháp của chúng ta sẽ không hoàn thành nếu không nhận ra được rằng cái không thể bác bỏ được tự nó chính là có liên quan với cái bị phản bác, và do vậy chẳng có gì trong chính nó.

Phương thức thứ XI của tánh không nêu lên khía cạnh nầy, dường như đồng nhất nhất với phương thức thứ IV, Tánh không của không (śūnyatā of śūnyatā).

Biện chứng pháp hay bất kỳ hành vi nào về phần của Đức Phật và những người khác là không làm hư hoại bất cứ sự vật nào; bởi vì, chúng tồn tại ngay trong chính nó (bản tánh; prakṛtya). Biện chứng pháp không lấy đi của nó thực tại tính; bản chất của tự thân sự vật là rỗng không, là vô tự tánh. Có sự thay đổi trong ý niệm của chúng ta, không phải trong Thực tại. Điều nầy được nêu ra trong phương thức tánh không thứ XII.

Chẳng có điều gì mới trong phương thức thứ XIII của tánh không, Tự tướng không 自相空 (svalakṣaṇa-śūnyatā; The Unreality of All Elements of Existence). Nó chỉ nhắc lại rằng tất cả mọi phương thức hiện hữu, thuộc về hiện tượng và bản thể, đều là vô thực thể, thế nên gọi là chư pháp không (sarvadharma śūnyatā).

Tư tưởng Phật giáo Nguyên thuỷ, dù nó bị phản bác là hữu ngã (thường hằng và tồn tại đồng nhất), đã dựng lên một hệ thống riêng rẽ với hệ thống các pháp, vạch rõ và định nghĩa chính xác về chúng, Chẳng hạn, về tính chất không thể lĩnh hội được của vật chất (sắc; rūpa), sự lĩnh hội về đối tượng của ý thức (thức; vijñāna); v.v... Biện chứng pháp giúp cho chúng ta hiểu rõ rằng vật chất và các thực thể khác không có những thuộc tính được gán cho nó. Tất cả những đều thuộc về bản chất phân biệt bên trong một tầng lớp chung (sāmānya-viśeṣa-prajñāptimātratvāt), và do vậy mang tính chất duy danh. Đây là Tướng không (lakṣana-śūnyatā) hay Tự tướng không (svalakṣaṇa- śūnyatā).

Vô thực tại tính hay đặc tính thuần túy duy danh của Quá khứ, Hiện tại và Tương lai có thể được giải thích bởi quán sát rằng trong quá khứ, tự thân nó chẳng có hiện tại và tương lai, và ngược lại; thế nên không có mối tương quan như vậy, ý thức về quá khứ, v.v... không sinh khởi. ^[7] Điều nầy cấu thành Bất khả đắc không (anupalambha-śūnyatā) (thứ XV).

Những pháp phụ thuộc trong hiện hữu thuộc thế giới hiện tượng là những pháp có chức năng tùy thuộc vào nhau, Và do duyên sinh (pratītyasamutpannatvāt), nên các pháp đó là vô tự tánh. Phương thức tánh không nầy gọi là Vô pháp hữu pháp không 無法有法空 (abhāva svabhāva-śūnyatā), chính là nền tảng của biện chứng pháp Trung quán.

Ngũ thủ uẩn (upādānaskandha; five groups of individuality and existence); không đại diện cho thực tại khách quan nào, sự tập hợp đó là vô thực thể, vì đó là sự nhóm họp chủ quan dựa trên các sự vật. Biện chứng pháp chỉ cho thấy rằng tương ứng với ngôn ngữ và khái niệm là vô thực thể. Đây là ý nghĩa dạng tánh không thứ XVII, Hữu pháp không 有法空 (svabhāva-śūnyatā).

Tương tự, vô vi pháp, được quan niệm như là Ngũ uẩn giai không, cũng là phi thực. Chẳng hạn, hư không, là một trong các pháp vô vi, được định nghĩa là vô đối ngại (anāvṛti; non-obstruction). Điều đó được định nghĩa chỉ vì sự vắng bặt những đặc tính tích cực. Đây cũng là trường hợp của niết-bàn, là một pháp vô vi khác. Do vậy, đó chỉ là những thực thể duy danh. Đây là tính chất của dạng tánh không thứ XVIII, Vô pháp không 無法空 (abhāva-śūnyatā).

Hai phương thức sau cùng của tánh không đóng vai trò nhấn mạnh bản chất của thực tại tính như là cái tự hiện hữu trong chính nó, tức là tự tính (svabhāva), vì thế, về phần của chúng ta, nó không được cấu thành do trực giác hay trí tuệ. Chính vì lí do nầy, không có yếu tố bên ngoài nào, như là tác nhân hay công cụ, đóng bất kỳ vai trò nào để tạo nên thực tại tính của nó, tức là Tha tánh không 他性空 (parabhāva-śūnyatā). Đó chính là chứng minh rằng, dù Đức Phật có ra đời hay không, thì bản chất của Thực tại Tuyệt đối vẫn hoàn toàn không bị ảnh hưởng gì.^[8] Điều nầy đã làm cho dạng tánh không nầy hoàn toàn tự tại đối với các dạng khác.

Có thể lưu ý rằng có một vài liệt kê khác được giảm trừ (chẳng hạn, 5 phương thức sau cùng); phần lớn hay tất cả các dạng nầy, đều đề cập trực tiếp hay gián tiếp đến các phạm trù tư tưởng Phật giáo. Dù có thể là khó theo dõi chi tiết những điều phức tạp mang tính học thuật và hàm ý phê phán khi tuyên bố mỗi phạm trù tư tưởng đó là không (śūnya), song nguyên tắc thì đã quá rõ ràng. Phê phán mang tính biện chứng pháp (tánh không; śūnyatā) chẳng chừa lại chỗ nào; mà đã bao gồm tất cả bên trong phạm vi của nó, không chỉ các phương thức hiện hữu, mà còn có các phương thức định giá và suy đoán về tư tưởng; nó còn phải bao hàm cả chính nó, để trở thành nhất quán và hoàn chỉnh. Tuyên bố rằng các pháp là không, là tương đối (relative), là phi thực tại (unreal), tức chính nó là không; không phải là chỉ dành riêng cho thực thể nào. Tương tự, sẽ dẫn đến phép đệ quy vô cùng (regress ad infinitum) và chứng tỏ mâu thuẫn thường trực đối với nguyên lý tánh không (śūnyatā).

 

 

 

 

 

 

ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ

TRIẾT HỌC TRUNG TÂM PHẬT GIÁO

của T,V. MURTI

(A Study of the Mādhyamika System)

 

 

☸

Sanskrit (s); Pāli (p); Anh (e); Đức (g);

La-tinh (L); Hi-lạp/Greek (G); Tây Tạng (t); Nhật (j)

 

ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ

TRIẾT HỌC TRUNG TÂM PHẬT GIÁO

của T,V. MURTI

(A Study of the Mādhyamika System)

☸

Sanskrit (s); Pāli (p); Anh (e); Đức (g);

La-tinh (L); Hi-lạp/Greek (G); Tây Tạng (t); Nhật (j)

 

A                                                                                                

abddhya (s);  uncontradicted (e); phi mâu thuẫn

abhāva (s, p); phi hữu 非 有, vô 無.

abhāvābhiniviśinah (s);  nihilism (e);  đoạn diệt luận

abhāva-śūnyatā  (s);  the unreality of relation or combination conceived as a non-ens (e);   vô pháp không 無法空

abhāva-svabhāva-śūnyatā  (s);  the unreality of non-ens (of the non-empirical) (e);  vô pháp hữu pháp không  無法有法空

abhaya (s); vô úy 無 畏.

abhayapradāna (s); vô úy thí 無 畏 施.

abheda (s); bất hoại 不 壞.

abhedopacara (s) dị biệt tính 異別性

abhedya (s); phá hoại 破 壞.

abhibhava (s); ẩn tế 隱 敝. phục 伏.

abhibhāvāyatana (s, p); thắng xứ 勝 處,

abhidāna (s); ngữ ngôn 語 言.

abhidhamma-piṭaka (p) (s: abhidharma-pi­ṭa­ka); Luận tạng 論 藏, A-tì-đạt-ma tạng,  A-tì-đạt-ma 阿 毘 達 磨.

ābhidhammika (p) (s: ābhidharmika);  Luận sư 論 師.

abhidhāna (s); ngôn ngữ 言 語.

abhidharma (s) (p: abhidhamma); dịch nghĩa là Thắng pháp 勝 法 (abhi: thắng, vượt lên khỏi, vượt qua; dharma:  Pháp), Vô tỉ pháp 無 比 法, Đối pháp 對 法, Luận 論, dịch âm là  A-tì-đạt-ma 阿 毘 達 磨, A-tì-đàm 阿 毘 曇.

Abhidharma vijñāna-kāya pāda śāstra (s); Thức thân túc luận 識身足論

Abhidharmakośa-śāstra,  (s); A-tì-đạt-ma câu-xá luận 阿 毗 達 磨 俱 舍 論; gọi tắt là Câu-xá luận

Abhidharma-school (e); Tì-đàm tông 毘 曇 宗.

ābhidharmika (s) (p: ābhi­dhammika);  luận sư 論 師.

abhidhātarya (s); ngôn ngữ 言 語.

abhidhāyaka (s); danh ngôn 名 言.

abhidhyā (s); tham trước 貪 著.

abhi-dyotana (s); hiển 顯.

abhijñā (s) (p: abhiññā); trí 智, thắng trí 勝 智, thông 通.

abhijñāna (s); thần thông 神 通.

abhīkṣṇa (s); sác sác 數 數.

abhilāpa (s); ngôn thuyết 言 説.

abhiniveśa (s); chấp 執, chấp trước 執 著.

abhinivesa (s); kiến 見.

abhiññā (p) (s: abhijñā); thắng trí 勝 智, thông 通, 

abhinna (s); bất hoại 不 壞.

abhinna (s); vô biệt 無 別.

abhiññāttha (p); thắng tri 勝知  

abhipravartate (s); xuất 出.

ābhiprāyika (s);  conventional; secondary import. (e);  giáo lý phương tiện (quy ước); tùy ý niệm khởi 隨念起意, biệt ý 別意, mật ý 密意;

Abhisamayāla-ṃkāravṛttipiṇdārtha (s);  Hiện quán trang nghiêm luận chú nhiếp nghĩa; 現觀莊嚴論注攝義;  

Abhisamayā-laṅkāra (s); Hiện quán trang nghiêm luận 現觀莊嚴論

abhisaṃbodhi (s); chính giác 正 覺.

abhisaṃbuddha (s); thành Phật 成 佛.

abhiṣeka (s);  quán đảnh 灌 頂.

abhivāseti (p); hứa khả 許 可.

abhūta (s); vô thật 無 實.

abhūta-kalpana (s); hư vọng 虚 妄.

abhūta-parikalpa (s); tạp 雜.

absolute pré-suppositions  (e); tuyệt đối tiền thiết 絕對前設; tiền giả thiết tuyệt đối;

absolute reality (e); thực tại tuyệt đối實在絕對

abstract universal (e);  đơn thuần phổ biến 單純普徧

ācārya (s); ācāriya (p); lobpon [slob-dpon] (t); a-xà-lê 阿 闍 梨; giáo thọ 教 授

ādarśa-jñāna  (s); đại viên cảnh trí

adhiṣṭhāna  (s); sở y所依

adhyāropāpavādanyāya (s);  the method of removal of the ascription (e); phương pháp loại trừ những khái niệm được gán ép

adhyāsa (s); false identification (e); đoán định sai lầm

adhyātma-bahirdhā-śūnyatā (s); the unreality of both together as in the sense organs or the body (e);  nội ngoại không 內外空

adhyātma-śūnyatā (s);  the unreality of internal elements of existence;  nội không 內空

ādi-śānta (s); tịch tĩnh 寂靜

advaita  (s); bất nhị mẫn nhiên luận不二泯然 論

advaita (s);  phi nhị nguyên, độc nhất, đơn nhất: phương pháp tiếp cận trên phương diện bản thể.

advaita vedānta (s); phi nhị nguyên Phệ-đàn-đa 非二元吠檀多; tuyệt đối chủ nghĩa Phệ-đàn-đa 絕對主義吠檀多

advaitism; absolutism (e); chủ nghĩa tuyệt đối 主義絕對; phi nhị nguyên luận 非二元論; bất nhị chủ nghĩa (non-dualism) 不二主義

advaya (s);  non-dual (e); bất nhị 不二

advaya (s); bất nhị; bất dị: phương pháp tiếp cận trên phương diện nhận thức. tri thực siêu việt biến kiến đối lập hữu vô

advaya-jñānam (s);  bất nhị trí 不二 智

Āgama (s); Thánh truyền chương 聖傳章

āgamābhyām (s); thánh giáo, giáo pháp, thánh ngôn.

Agṇi (s); thần lửa

agnosticism, Imperceptible (e); bất khả tri luận 不可知論

ahaṁkāra (s);  egoity  (e);  ngã mạn

ahetutaḥ (s); ngẫu nhiên nhân thuyết 偶然因說; vô nhân thuyết 無因說

ajāti-vāda (s); vô sinh luận 無生論

Ajita Keśakambalin (s); A-kì-đa Sí-xá-khâm-bà-la 阿 耆 多 翅 舍 欽 婆 羅

ajita-kesakambarin (p); A-kì-đa Sí-xá-khâm-bà-la 阿 耆 多 翅 舍 欽 婆 羅 chủ trương duy vật luận

akāma (s);siêu việt dục vọng 超越欲望

Akṣaraśataka (s); Hyakujiron (j); Bách tự luận 百字論

Akṣayamati  Sūtra (s); Vô Tận Ý vấn 無盡意問 kinh

Alaguddūpama sutta (p); A-lê-tra kinh 阿梨吒經

alambana pratyaya (s); object-condition (e); sở duyên 所緣

Ālara Kālāma (p);   A-la-la-ca-ma-la 阿羅羅迦摩羅

alātaśānti (s); hoả chi chỉ tức luận 火之止息論

aloka/mithyā saṃvṛti (s); hư vọng thế tục pháp 虛妄世俗法.

alternative (e);  luận chấp,論執 khả năng xảy ra.

anabhilāpya (s);  unutterable (e);  bất khả đắc

ānanda (s);   bliss  (e);  hỷ lạc

anātma-metaphysic (e); siêu hình học vô ngã 超形學 無我

anātmavāda (s);  modal view of reality (e);  vô ngã luận 無我論

anavakāra-śūnyatā  (s);   the unreality of the 'undeniable'  (e);   tán không 散空

anavarāgra-śūnyatā (s);   the unreality of that which is beginningless and endless (e);    vô thủy không無始空

anekāntātmakam  (s); đa dạng 多樣

aniruddha (p); bất diệt 不滅

anirvacanī-yatva  (s); non-definability (e);  bất khả định nghĩa tánh 不可定義性

anitya (s);  vô thường 無常, bất định不定, nhất thời一時.

anti-conceptualism  (e); phản khái niệm chủ nghĩa 反概念主義; thuyết phản khái niệm

Antinomies of Reason (e); Lý tánh chi nhị luật bội phản 理性之二律背返.

antiquarian (e); nhà khảo cổ học

anumānam (s);  phỏng đoán 訪斷

ānumānikam (s);  conjectured, inferred (e);  ức đoán 憶斷

anupalambha-śūnyatā  (s);  the unreality of the past, the present and the future  (e);  bất khả đắc không不可得空

anutpāda-anirodha (s); bất sinh bất diệt 不 生 不 滅.

anutpanna (p); bất sanh 不生

apagogic proof (e); gián tiếp chứng pháp

aparokṣānubhūti (s); hiện tiền cảm thọ 現前感受

aparyāya paramartha (s); viên mãn chân đế 圓滿真諦

apparitional things (e); hiện tượng huyễn hoá 現象幻化

appearance  (e); trình hiện

apradeśatva (s); lack of parts (e); bất khả phân cát 不可分 割

aprameya  (s); immeasurable (e); bất khả lượng 不可量, không thể suy lường

apratiṣṭhita-nirvāṇa  (s); vô sở trụ niết-bàn ; vô trụ xứ niết-bàn 無住處涅槃

āptakāma (s); thỏa mãn dục vọng

ārambhavāda (p); thuyết kết hợp 說結合

arthakriyākāri (s); tác dụng 作用 

Āryadeva (s); Đề-bà 提 婆,  Thánh Thiên 聖 天; Thánh Đề-bà 聖 提 婆.

Āryadeva, mahāsiddha (s); hoặc Karṇaripa, Độc Nhãn 獨眼;

aśabdam (s);  uscriptural; ngụy ly kinh nghĩa 偽離經義

asamarthya (s);  vô hiệu năng 無效能

asamkhyeya  (s);  infinite  (e); bất khả sổ 不可數, không thể tính toán

asaṃskṛta-śūnyatā (s); the unreality of the unconditioned (e); vô vi không 無為空

Asaṅga A-tăng-già 阿 僧 伽, Vô Trước 無 著

asatkārya-vāda asadakaranāt  (s); difference between cause and effect (e); nhân quả tương dị luận

āśaya (s); intention  (e); ý định 意定

aṣṭādasāvenikā dharmāḥ  (s); eighteen unique attributes/perfections (e); thập bát bất cộng pháp 十八不共法

Aṣtasāhasrikā (s); Bát thiên tụng Bát-nhã 八千誦般若

Aṣṭa-ta-thāgata-stotra (s); Bát Như Lai tán八如來贊

Aśvaghoṣa (s); Mã Minh 馬鳴

Atīśa, Atiśa (s); A-đề-sa. 阿 提 沙; dịch ý là, ‘Người xuất chúng’, còn gọi Nhiên Đăng Cát Tường Trí 燃 燈 吉 祥 智; s: Dīpaṅkaraśrījñāna

ātma-ideology (s); ý thức hệ hữu ngã 意識係有我

Ātmatattvaviveka (s); Distinction of the Reality of Self (e); Biện ngã luận 辯我論

ātmavāda (s);  hữu ngã luận 有我論

ātmavāda (s); substance view of reality (e); hữu ngã luận, 有我論; thực thể thực tại luận 實體實在論

atomism  (e);  nguyên tử luận 原子論

atthitam (p); tồn tại 存在

atyanta-śūnyatā  (s); the unreality of the limitless  (e); tất cánh không 畢竟空

Aupaniṣada (s); Duy Áo nghĩa thư chủ nghĩa 唯奧義書主義.

Avadāna (s); Thí dụ kinh tập 譬喻經集

āvaraṇa (s);  phú chướng 覆障 che, ngăn, bao phủ

avastugrahitvat  (s);  non-entity (e);   vô thực thể

avayavi (s); toàn thể 全體

avidyā-pratyayāh saṁskārāḥ (s); vô minh duyên hành, 無明緣行

avyākṛta;  avyākata; avyākṛavastūni (s);  insoluble, inexpressible  (e); vô ký 無記

avyakta (s); potentital cause (e); tiềm tại nhân 潛在人

 

B

bahirdhā-śūnyatā (s); the unreality of the external objects’  ngoại không 外空

bāhyānumeya-vāda (s); jñānākāra as viṣaya-sārūpya (s);  representative perception (e); bất thực luận不實 論;  sở tri bất thực luận 所知不實於; sở tri cẩn thị tương tự ư ngoại hiện 所知 堇是相似於外现

bālapṛthagjana (s); uncritical mind  (e); tâm thức hỗn mang 心識 混茫

basic alternatives (e); biến hạng 變項

Bauddha-dhikkāra (s); Refutation of Buddhistic Doctrines (e); Tịch Phật luận 辟佛論

Bbhāvaviveka; Bhavya (s/p); Thanh Biện清辯

Beck (f); Cụ-khắc 具克, tên người

Bhagavān, bhagavat (s); bhagavā; bhagavant (p); bạc-già-phạm 薄伽梵,  Thế tôn

Bhartṛhari  (s); Bạt-đức-hợp-lê 跋德合梨

Bhattacharya. V (s); Ba-tháp-tra-nhã 巴塔查雅, Giáo sư

bhavadiṭṭhi (p); existence views (e); hữu kiến 有見

Bhāvanāktamas (s); Tu tập thứ đệ tam thiên của Liên Hoa Giới (Kamalaśīla)

bhāvanā-mārga  (s); concentrated contemplation (e); tu đạo 修 道

Bhāvaviveka (s); Thanh Biện 清辯

bhedābheda  (s); đồng dị tịnh tồn luận 同異並存論

bhedadṛṣṭi  (s); differentiation (e); sai dị kiến 差異見

bhūmā (s);  toàn thể 全體

bhūta-koti (s); bản tế 本 際

bhūta-pratyavekṣā  (s);  như thật quán 如實觀

bīja mantra (s); chủng tự chân ngôn 種字真言 

blank nothing  (e); ngoan không

bodhi praṇidhi citta  (s); bồ-đề nguyện

bodhi prasthāna citta (s); bồ-đề hành

Bodhicaryāvatāra (s); Nhập Bồ-đề hành luận 入菩提行論

Bodhicaryāvatārapañjikā (s); Commentary on Śāntideva’s Introduction to the Practice of the Bodhisattva (e); Nhập bồ-đề hành luận tế sớ 入菩提行論細疏

bodhicitta-śāstra (s); Bồ-đề tâm luận 菩 提 心 論, luận giải của  Long Thụ (s: Nā­gār­juna)

Bodhisattvayogācāra-catuḥśatakā-ṭīkā (s); Bồ-tát du-già hành tứ bách luận thích, một tác phẩm của  Nguyệt Xứng, chú thích bộ Tứ bách luận (catuḥśataka) của  Thánh Thiên (ār­­yadeva), chỉ còn bản Tạng ngữ

Brahamajāla (p); Phạm võng kinh梵網經

Brahmānubhava (s);  Phạm hữu; 梵有

Brahmasāksātkāra  (s); chứng ngộ Phạm trí 証悟梵智.

Brahmasūtra (s); Phạm kinh 梵經. Cũng gọi Phệ-đàn-đa kinh, 吠檀多經 (s); Vedānta-sūtra; Căn bản tư duy kinh (s); Sarīraka-sūtra, 根本思惟經

Buddhabhūmi (s);    Phật địa  佛地

Buddhaghoṣa (s) Phật Âm 佛 音

Buddhajñānapāda (s); Giác Cát Tường Trí 覺吉祥智

Buddhapālita (s);   butsugo (j); Phật Hộ 佛 護

Buddhasantāna (p); tiền thân tiếp nối của Đức Phật

buddhi (s);   reason  (e);  trí; lý tính, lý trí

buddhivṛṭṭi (s); function of the changing mind (e); nhẫn trí tác dụng 忍智作用

Buddhology (e); Phật-đà luận 佛陀論

 

C

Candrakīrti (s);  Nguyệt Xứng 月 稱

Catuḥstava (s); Tán ca tứ thủ 讚歌四首; Bốn bài tán ca của Long Thụ

catur-vaiśaradya (s); catuvesārajja (p); tứ vô úy  四 無 畏, tứ vô sở úy 四 無 所 畏

catuṣkoṭi (s);  tứ cú 四句

catuṣkoṭi-vinirmukta  (s); phi  tứ cú  非 四句

changing ātman (s); ngã biến dịch 我變易

 cintāmani  (s); wish-fulfilling precious stone (e);  như ý bảo châu

Cittaviśuddhi Prakaraṇa (s); Thanh tịnh tâm luận 清淨論

cognising agent  (e);  chủ thể năng tri

cognising mind; năng tri đích tâm thức 能知的心識; tâm thức năng tri

Conception of Nirvāṇa according to 20 heretical schools mentioned in the Laṅkāvatāra Sūtra (e); Đề-bà Bồ-tát Lăng-già kinh trung ngoại đạo Tiểu thừa Niết-bàn luận 提婆菩薩楞伽經中外道小乘涅槃論

conceptual construction khái niệm cấu trúc 概念構築

conflict in reason (e);  mâu thuẫn lý tính 矛盾理性

constructive ideation (e); cấu trúc ý niệm; cấu tác tính đích quan niệm tác dụng 構 作性的觀念作用

co-present cause (e);  cộng hiện nhân共現因

cosmologic (e);  vũ trụ luận 宇宙論

counter-position (e); phản lập trường 反立場

creative work of thought  (e); tác dụng sáng tạo của tư duy

critical idealism  (e); phê phán quan niệm luận 批判觀念論,  duy tâm luận phê phán

critical realistic (e);  phê phán thực tại luận 批判實在論

critical reflection  (e);  phê phán phản tỉnh 批判反省;  tư duy phê phán

Cūla Mālunkya Sutta (p); Tiễn dụ kinh 箭喻經

 

D

darśana (s); quan kiến 觀見; trực quan đích đổng kiến 直觀的洞見

darśana-mārga (s);  path of illumination (e); kiến đạo 見道

daśabala (s); thập lực 十 力

Daśabhūmikā Sūtra (s); Thập địa  kinh   十地 經

David Hume (e); Thể Mẫu 体姆   (1711-1776)

de novo (L); from the beginning (e); từ khởi thủy; afresh: lại lần nữa; beginning again: lại bắt đầu

deconceptualise (e); giải trừ khái niệm

degrees of reality  (e); cấp độ của thực tại

denominational  (e); duy danh

Der āltere Vedānta (g); Phệ-đàn-đa cổ đại 吠檀多古代 , tác phẩm của M. Walleser

desirelessness (e); vô dục 無欲

determination (e);  định tánh 定性

devatā-vidyā  (s); tri thức về thần minh

devoid of a real essence of their own (e); vô tự tính 無自性

Dhammasaṅgaṇi (p); pháp tập luận 法 集 論

dharmacakra-pravarttana (s); Three Swingings of the Wheel of Law (e);  Tam thời giáo 三時教

Dharma-dharmatā-vibhāga (s); Pháp pháp tính phân biệt luận 法法性分別論

dharmakāya (s);  essence of all Being 法身

dharmamātra (s);  duy pháp 唯法, chỉ y phương pháp只依方法, tùy thuận duy pháp 隨順唯法

dharma-meghā  (s); pháp vân địa  法雲地

dharma-nairātmya (s); pháp vô ngã 法無我

dharmānām bhūta-pratyavekṣā (s);  antinomical conflict of reason (e); nhị luật tương bội 二律相背

dharmāṇāṁ dharmatā (s);  chư pháp pháp tính 諸法法性

dharma-vāda (s);  Radical Pluralism; Theory of Elements (e); Đa nguyên luận cực đoan 多元論極端

Dhātukathā (p); giới thuyết luận 界 說 論

dialectic  (e); biện chứng pháp, dịch hóa pháp

dialectical consciousness  (e); biện chứng pháp ý thức; biện chứng tâm thức 辯證心識

Dīpavaṁsa (p) Đảo vương thống sử 島王統史; Đảo sử 島史, Châu sử 周史  diṭṭhi (p); dogmatism (e); giáo điều chủ nghĩa

diṭṭhigatānīmāni (p); dogmatic speculation (e);  ác kiến, 惡見; giáo điều chủ nghĩa

doctrine of nihilism (e); đoạn diệt luận 斷滅論

dravyārthika naya (s); substance-view (e);) thực thể luận 實體論

dravyātmkatā guṇasya (s); đức bất ly thực 德不離實, tách lìa khỏi thực thể

dṛṣṭi  (s); diṭṭhi (p); học thuyết, 學說; lý thuyết 理說; quan niệm 觀念.

dṛṣṭijñāna (s); kiến trí

Dvādaśadvāra-śāstra (s); Thập nhị môn luận 十 二 門 論, một tác phẩm của  Long Thụ (nāgār­juna), cũng được gọi là dvādaśa-nikāya-śāstra, chỉ còn bản Hán văn.

dvaita (s); plurality (e); đa nguyên 多元

dvātriṁśat mahākaruṇāḥ (s); thirty-two mercies (e);  ba mươi hai tướng tốt

 

E

efficient cause tác dụng nhân 作用因.

ekamukti  (s); tự giải thoát

Ekanayavāda  (s); Nhất thừa đạo 一乘道

ekāntadarśana (s); radical systems (e);  cấp tiến phái 級進派

ekāntavāda (s); one-sided (e);   một chiều

elan vital  (L); life-principle  (e); sinh chi xung động 生之衝動; nguyên lý của sự sống

emanation  (e); xuất lộ,  lưu lộ 流露

empirical determinations (e); định tánh kinh nghiệm 定性經驗

empirical individual (e);  kinh nghiệm cá nhân 經驗個人

empirical reality (e); thực tại thường nghiệm 實在常驗

empiricism (e); kinh nghiệm chủ nghĩa 經驗主義

ens realissimum  (L);  thực tại tối thượng

epicureanism (e);  khoái lạc chủ nghĩa 快樂主義

epistemology (e); la-tập học 邏輯學;  nhân minh luận, nhận thức luận 認識論

esoteric (e); bí truyền 秘傳

esse is percipi (L); sahopalambha-niyamād abhedo nīlataddhiyoḥ (s); tồn tại tức thị tri giác 存在即是知覺

eternal word (e);  ngôn ngữ vĩnh hằng

exoteric  (e); công truyền 公傳

extra-logical mode of knowledge (e);  siêu la-tập mô thức đích tri thức 超羅輯模式的知識, siêu luận lý của tri thức

extreme form of the substance-view (e); thực thể luận cực đoan 實體論極端; extremely critical

 

F

Franke (e); Pháp-lan-khắc 法蘭剋

 

G

gambhīrā (s); unfathomable (e); thậm thâm

Gaṇḍavyūha Sūtra (s); Hoa Nghiêm華嚴 Kinh

Gauḍapāda (s); Cao-đạt-phạ-đạt 髙 達 怕 達  

Gokhale (e); Qua-hạp-lý 戈合理

Guhyasamāja-tantra (s); Bí mật tập hội tan-tra 祕密集會

 

H

Haribhadra (s), Sư Tử Hiền 師子賢

Harivarman (s); Ha-lê-bạt-đà 呵梨跋陀, Ha-lê-bạt-ma 呵梨跋陀磨

Hasta-vāla-Prakaraṇa; The Hand Treatise (e);Chưởng trung luận 

hiraṇyagarbha (s) 掌中論;  kim thai tạng chủ. 金胎藏主; kim thai 金胎

homogeneous (e); đồng nhất 同一

 

I

idea of reason (e); lý tính chi lý hình 理性之理型;  ý niệm của lý tính

Idealism (e);  Duy tâm luận 唯心論

idealistic (e);  quan niệm luận 觀念論

idealistic nihilism (e);  duy tâm luận hư vô 唯心論虛無

impersonal will (e);   ý chí phi nhân cách

Indra (s); thần mặt trời, 

infinite end (e); vô hạn đích cứu cánh 無限的究竟

infra-rational  (L); đê ư lý tính 低於理性; dưới-lí trí

intellectual intuition (e);  trực giác tri thức

isolated and self-contained entity (e); độc lập tự nội 獨立自內

Īśvara (s); Tự tại chủ自在主,  Đại tự tại chủ 大自在主  s: Maheśvara

it is as it is always (e); pháp nhĩ như thị 法爾如是 

Itivuttaka  (s); như thị ngữ kinh 如是語經

 

J

jaḍe āvaraṇa-kṛtyābhāvāt (s);   inert being (e); nọa tính tồn tại  惰性存在

jagad-vyāpāra (s);   vũ trụ sáng tạo đích công năng  宇宙創造的攻能

Jaina (s); Kỳ-na giáo 耆那教. Một giáo phái ở Ấn-độ, do ngài Ni-càn-đà-nhã-đề-tử (Nirgrantha-jñātaputra) 尼乾陀若提子cũng gọi là Đại hùng (Mahāvīra) sáng lập.

janmarodha paramārtha (s);  vô sinh chân đế 無 生真諦

Jātakas (p);  Bản sanh 本生

jātiparyāya vastu paramārtha (s);  sinh sai biệt chân đế 生差別真諦

Jayadeva (s);  Thắng Thiên 勝天

jīva (s);  individual self (e); mạng; linh hồn, linh hồn cá biệt

jīvanmukti (s);   đương sinh giải thoát 當生解脫.

Jñāna-āloka-alaṁkāra-sūtra (s); Trí quang minh trang nghiêm 智光明莊嚴  kinh

Jñānagarbha (s); Trí Tạng 智藏

jñāna-karma samuccaya-vāda (s); tri thức nghiệp lực kết hợp luận 知識業力結合論

jñānam advayam (s); non-dual knowledge (e); bất nhị trí 不二智.

Jñānasāra Samuccaya   (s); Cam Lộ Trí tập của Thánh Thiên:

jñeyāvaraṇa (s);   sở tri chướng 所知障

ju-jutsu  (c);  hộ thân phù

 

K 

kādācitkatva (s);  variable impermanent factor (e); khả dị đích vô thường nhân 可異的無常因

kalpanā (s);ideas; imaginative construction (e); hư vọng phân biệt 虛妄分別 vọng tưởng phân biệt

kalpanākṣaya (s);   false views (e); hý luận vọng kiến 戲論妄見

kalpanāpoḍha (s);  vô định tánh luận 無定性論

kalyāṇa-mitra (s);   spiritual guide  (e); thiện hữu tri thức

Kamalaśīla (s;) Liên Hoa Giới 蓮 華 戒

Kāṇadeva (s); Đơn nhãn Đề-bà;  Ca-na Đề-bà 迦那提婆; một tên khác của  Thánh Thiên, Tổ thứ 15 của Thiền tông Ấn Độ.

Kaniṣka (s); Ca-nị-sắc-ca 迦膩色迦

kāraṇanirodha (s); nhân diệt hoại 因滅壞

Karatala-ratna (s); Đại thừa chưởng trân luận 大 乘 掌 珍 論.

karunā (s); universal love  (e); bi 悲

Kāśyapa Parivarta (s);  Ca diếp sở vấn kinh 迦葉所問經

Kathāvatthu (s); Luận sự 論事

kathenotheism  (s); giao thế thần giáo 交替神教( Max Müller)

Keith (e); Cam-tư

Kern, John hendrik Caspar 1833-1917 (e); Khắc-ân 克恩, Nhà Phật học và Ấn Độ học, người Hà Lan.

Khai-dub (t);  Khai-đạt

Kimura (j): Mộc Thôn Thái Hiền 木村泰賢(1881-1930)

kleśāvarana (s),  hindrances (e);  phiền não chướng

kramārpitobhayam (s);  dị thời tương tuỳ

kṛtyanuṣṭhānajñāna  (s);thành sở tác trí 成所作智

kṣaṇika (s); momentary (e);sát-na, 剎那, khoảnh khắc

Kumāralāta (s); Cưu-ma-la-đa 鳩厤羅多

kūṭastha nitya (s); unchanging subject (e); chủ thể bất biến 主體不變

 

L

lack of thinghood (e); vô tự tính 自性

lakṣaṇa (s); specific property tánh;  năng tướng 能相, chỉ cho nét đặc thù, thuộc tính đặc trưng của sự vật. 

lakṣya (s);thing (e); tướng 相; khả tướng 可相, chỉ cho sự vật.

Laṅkāvatāra-sūtra (s); Lăng-già kinh 楞 伽 經.

laukika (s); empirical (e);  kinh nghiệm 經驗

law of evolution (e); nguyên tắc tiến hóa 原則進化

law of identity  (e); luật đồng nhất

logical positivism (e); luận lý học thực chứng; luận lý thực nghiệm luận; la-tập thực chứng luận 邏輯實證論

loka-saṃvṛti  (s);  thế tục ngôn thuyết 世俗言說, quy ước thế gian

loka-vyavaharah (s);  thế gian thi thiết 世間施設

lokottara (s); supermundane, transcendent (e); siêu xuất thế gian  超出世間

M

Mādhavācārya (s);  Mã-đạt-a-xà-lê

Madhyamakālaṃkāra (s); Trung quán Trang nghiêm luận 中觀莊嚴論

Madhyamaka-Prajñāvatāra (s); Trung quán Bát-nhã luận 中 觀般若論

Madhyamākavatāra (s); Nhập Trung luận 入中論

Madhyamakāvatāra-Pradīpa (s); Nhập trung quán đăng luận 入中 登觀論

Madhyamakavṛtti-prasannapadā (s); Trung quán minh cú luận thích 中 觀 明 句 論 釋, phẩm của  Nguyệt Xứng (candrakīrti),  gọi tắt là Minh cú luận (pra­san­na­padā), là bản chú giải  Trung quán luận (madh­ya­ma­ka-śāstra) của  Long Thụ (nā­gār­juna) bằng Phạn ngữ.

madhyamāpradipadā (s) (p: majjhimā­paṭi­pa­dā); Trung đạo 中 道.

madhyamā-pratipad (e); middle position (e);  lập trường trung đạo

mādhyamika;  Trung quán tông 中 觀 宗 . Trung quán phái 中 觀 派.

Mādhyamika Absolutism (e); Trung quán Tuyệt đối luận 中 觀絕對論

Mādhyamika Pratītya Samutpāda (s); Trung quán nhân duyên luận 中 觀因緣論

Mādhyamikālaṅkāra-kārikā (s), Trung quán trang nghiêm luận tụng 中觀莊嚴論頌

Mādhyamikaloka (s); Trung quán quang minh luận中觀光明論

Madhyānta-vibhāga (s); Trung biên phân biệt luận 中 邊 分 別 論.

Madhyāntavibhāga-bhāsya(s); Biện trung biên luận 辯 中 邊 論.

Madhyānta-vibhāga-kārikā (s); Biện trung biên luận tụng 辯 中 邊 論 頌.

Madhyānta-vibhāga-śāstra (s); Trung biên phân biệt luận 中 邊 分 別 論 của Di-lặc (mai­treya) hoặc  Mai-tre-ya-na-tha (maitreya­nā­tha), 2 quyển,  Chân Đế dịch. 

Madkyamārtha Saṅgrahaḥ (s); Trung quán nghĩa tập 中觀義集

Mahakoṭṭhika (p); Ma-ha Câu-hy-la 摩 訶俱絺羅

Mahā-prajñāpāramitā-hṛdaya-Sūtra (s);  Ma-ha Bát-nhã ba-la-mật-đa tâm kinh 摩 訶 般 若 波 羅 密 多 心 經.

Mahā-prajñāpāramitā-śāstra (s); Đại trí độ luận 大 智 度 論, một bộ đại luận của  Long Thụ (nā­gārjuna).

Mahā-prajñāparamitā-Sūtra (s); Đại bát-nhã ba-la-mật kinh 大 般 若 波 羅 蜜 經.

mahā-praṇidhāna (s); great resolves  (s);  đại nguyện

mahā-śūnyatā  (s); the unreality of the great (infinite space) (e); đại không 大空

Mahāvastu (s); Đại sự 大事

Mahāyāna-sūtralaṅkāra (s); Đại thừa kinh trang nghiêm luận大 乘經莊嚴論

Mahāyānatālaratna-śāstra (s); Đại thừa chưởng trân luận 大 乘 掌 珍 論, tác phẩm của  Thanh Biện(bhāvaviveka

Mahāyāna-Vaipulya One Hundred Treatise (e);  Catuḥśataka (s);   Đại thừa quảng bách luận bản 大乘廣百論本

Mahāyānaviṃśikā (s); Đại thừa nhị thập tụng 大 乘 二 十 頌, một tác phẩm của  Long Thụ (nāgārjuna).

maitreya (s); metteyya (p); Di-lặc 彌 勒; Từ Thị 慈 氏, Vô Năng Thắng 無 能 勝 (s, p: ajita)

makkhali-gosāla (p); Mạt-già-lê Câu-xá-lê 末 伽 梨 拘 舍 梨; chủ trương thuyết định mệnh

Mālūnkyaputta (p);  Man đồng tử 鬘童子

manas (s); inner sense  (e); cảm thức nội tại 感識內在

Māṇḍūkya Kārikās (s);  Mạn-đà khước da tụng 曼陀却耶頌 của Cao-đạt-phạ-đạt (Gauḍapāda)

materialism (e); duy vật luận 唯物論

mātikā (s); mnemonic aids (e); nghĩa mẫu義母,  giúp trí nhớ

māyāvāda (s); như huyễn luận如幻論

māyāvat (s); huyễn thuật 幻術

Megha Sūtra (s), Bảo vân kinh寶雲

mental states (e);  tâm sở 心所 tâm hành心行, trạng thái tâm lý狀態心理

metaphysics (e); siêu hình học, hình thượng học 形上學.

method of difference or exclusion (e); luật bài trung 排中律

Milindapañha (p); Di-lan-đà vấn đạo kinh 彌 蘭 陀 問 道 經;  còn gọi là Na-tiên tỉ-khưu kinh

Mīmāṃsā, Mīmāṃsaka (s); Di-man-sai 彌曼差.

mimitta (s); tướng相, mục đích目的, mục tiêu目標, sự事, nghĩa義, nhân tướng 因相.

mind-continuum (e); tâm thức tương tục; tâm lý đích liên tỏa 心理的連鎖

mithyā saṃvṛti (s); thế tục hư vọng pháp 世俗虛妄法

modal view of reality (e); thực thể luận hình thức 實體論形式

model view (e); Mẫu thức quán

Monism(e); nhất nguyên luận 一元論

Mūlamādhyamaka-kārikā (s); Căn bản trung quán luận tụng 根 本 中 觀 論 頌, một tác phẩm của  Long Thụ (s: nāgārjuna), thường được gọi tắt là Trung quán luận tụng hoặc Trung quán luận (madh­ya­ma­ka-śāstra).

Mūla-madhyamaka-śāstra (s); Trung luận tụng 中 論 頌, Căn bản trung quán luận tụng 根 本 中 觀 論 頌, một tác phẩm của  Long Thụ (nā­gār­juna), thường được gọi tắt là Trung quán luận, Trung luận

mūlamantra (s); original inspiration (e); căn bản trực quán 根本直觀

mysterium tremendum cự đại đích áo bí 巨大的奧秘  ẩn mật lớn lao

 

N

na bhāvaḥ naivābhāvaḥ  (s); chẳng có chẳng không

nairatmya (p); denial of soul or substance (e); vô ngã 無我

naissvābhāvya, dharma-nairātmya (s); unreality of separate elements (e); pháp vô ngã. 法無我

natthitam (p); không tồn tại

negative counter-thesis (e);  mệnh đề phủ định

negative judgment (e);  phán đoán phủ định

neutral logic (e);  luận lý trung tính

neyārtha (s); bất liễu nghĩa不了義 

nigaṇṭha-nātaputta(p); Ni-kiền-đà Nhã-đề-tử 尼 乾 陀 若 提 子 sáng lập Kì-na giáo, theo chủ thuyết tương đối

nihilism (e); hư vô luận虛無論

niḥsvabhāvatā-vāda (s); vô tự tánh tông無自性宗

niḥsvabhāvatva (s); vô tự tánh 無自性

Nine Dharmas (e);  Cửu pháp kinh 九法經

nirdharmaka, asthūlam, anaṇu (p);  bất khả định tánh 不可定性

nirmānakāya (s); forms to deliver beings from delusion and to propagate the dharma. Còn gọi Ứng hóa thân, 應化身 Ứng thân 應身.

nirvikalpa-jñāna (s); vô phân biệt trí 無分別智

niṣedhamukhena (s);  thái độ phủ nhận

nisprapañca  (s); phi hí luận

nītārtha (s); direct meaning, ultimate doctrine (e); liễu nghĩa了義

nityadṛṣṭi-vāda; śāśvatadṛṣṭi-vāda (s);  eternalism; substance or soul (e);  thường kiến 常見, vĩnh hằng luận 永恒論

no-doctrine-about-reality (e); một hữu thực tại đích lý luận 没有實在的理論 không có học thuyết về thực tại.

no-metaphysics (e); phi siêu hình học phê phán cực đoan 非超形學批判極端

non-committal (e); bất thừa nặc 不承 諾

non-conceptual intuitional knowledge (e);trực giác phi khái niệm

non-conscious substance (e); thực thể phi ý thức 實體非意識

non-dual intuition (e);  trực giác bất nhị

non-intellectual agent  (e); tác nhân phi lý trí

no-reality (e); vô thực tại tính 無實在性

noumenal values (e); bản thể giá trị 本體價値

Nyāya Makaranda (s);  Chính lý tinh yếu

Nyāyabindu (s); Chính lý nhất đích luận 正理一的論

 

O

Obermiller (e); Âu-bá-nhĩ 

objectively real  (e); chân thật khách quan 真實客觀

objects of the cognising (e); đối tượng sở tri

Occam’s razor; law of parsimony (e) luật giản hoá Occam

occasionalism (e); ngẫu nhiên nhân luận 偶然因論; thuyết ngẫu nhiên

ontology (e); bản thể luận本體論

organisational device  (e); sinh lý khí quan生理器官

Orthodox Elders Chính thống Thượng toạ bộ 正統上座部

otherness  (e); tha vật tính 他物性.

Otto (e); Áo-đồ

oversimplification (e);  giản đơn đại nhi hóa chi 柬單代而化之, đơn giản hóa thái quá

 

P

Pakudha Kaccāyana (p); Ba-phù-đà Ca-chiên-diên, còn gọi Ca-la-cưu-đà Ca-chiên-diên 迦 羅 鳩 馱 迦 旃 延

Pañcaskandha (s); Ngũ uẩn luận 五蘊論

pañcopādāna skandhāḥ (p);  ngũ uẩn 五蘊

pantheism (e); phiếm thần giáo 泛神教

pāpa-deśanā  (s); phát lồ sám hối

parabhāva-śūnyatā  (s); the unreality of dependent being (e);  tha tánh không 他性空

paramārtha-śūnyatā  (s); the unreality of the ultimate reality, nirvāṇa (e);  đệ nhất nghĩa không 第一義空

pāramitā  (s); ba-la-mật-đa 波羅蜜多; perfections  (e); độ 度

parapakṣa-nirākaraṇam  negative (s); method of criticism (e); phương pháp phê phán phủ định

parasam-bhoga-kāya   (s); tha thọ dụng thân

paratantra-svabhāva (s); causally dependent (e); dependent arising nature (e); y tha khởi tính 依他起性

pariccheda  (s); particularity (e); đặc thù 特殊

parikalpita (s); super-imposed (e); kế chấp 計執

parimāṇa (s); lượng量, thể 體, số 數

pārimāṇdalya (s); viên thể圓 體, viên chu 圓 周, cầu hình 球形, 圓 周;

pariṇāmavāda (s); modification  (e); chuyển hiện 轉現

pariṇāmi nitya (s); changing object (e); khách thể biến hoá 客體變化

pariniṣpanna-svabhāva (s); ultimate aspect (e); viên thành thật tính 圓 成 實 性

paryāya paramartha (s); sai biệt chân đế 差別真諦

paryāyārthika naya (s); modal view (e); hình thức luận 形式 論

passionlessness (e); vô dục 無欲

Paṭṭhāna; mahāprakaraṇ (p);  Phát thú luận 發 趣 論

penance (e); sám hối 懺悔

perfect being (e); hoàn mỹ đích tồn tại 完美的存在, hiện hữu viên mãn

permanent substance (e); thực thể thường hằng 實體常恆

phenomenalisation of the absolute (e); hiện tượng hóa tuyệt đối

philologist (e);  nhà ngữ văn học

philosophic consciousness (e); triết học tâm trí 哲學心智

Pitāputra Samāgama Sūtra (s), Bồ-tát Kiến Thật kinh  菩薩見實經

point-instant  (e);  sát-na điểm 剎那點

polytheism (e); đa thần giáo 多神教

positive thesis (e);  khẳng định mệnh đề肯定命題

positivism (e); thực chứng luận,  thực nghiệm luận

Poṭṭhapāda (p);  Bố-thác-bà-lậu

Poussin (f); Phổ-lâm 普林, tên người

practical reason (e);  lý tính thực tiễn

prajāpati (s); sinh chủ 生 主, thế chủ 世主

prajñā yathābhūtam arthaṃ prajānāti (s); trí huệ liễu tri chư pháp như thật 智慧了知諸法如實

Prajñākaramati (s); Bát-nhã ca-la-ma-đế

prajñapati sat (s);  real in though (e); hiện hữu giả lập 現有假立

prajñapti-sat (s); conventional name (e); danh ngôn thi thiết 名言施設, giả danh 假名; tên gọi theo quy ước; giả danh hữu 假名有,  hiện hữu giả danh

prakṛti-śūnyatā  (s);  the unreality of the ultimate essences (e);  bổn tánh không 本性空

pramāna (s); lượng luận 量論, nguồn gốc đúng đắn của tri thức

Prāsaṅgika (s); Cụ duyên tông 具 緣 宗; còn gọi Ứng thành tông 應 成 宗; Qui mậu biện chứng phái 歸 謬 論 證 派

Prasannapadā (s); The Clear-worded (e);  Minh cú luận 明句論

prātibhāsika  (s); appearance (e); trình hiện; tương tự thế tục pháp 相似世俗法

prātimokṣa (s); ba-la-đề-mộc-xoa; biệt giải thoát 別解脫

pratītya-samutpāda (s); causal law (e); duyên khởi 緣起

pratyavekṣanājñāna (s); diệu quan sát trí

pratyaya (s); condition (e);   điều kiện; duyên 缘.

primary avidya  (e); căn bản vô minh 根本無明

primordial beginningless avidya (e); vô thỉ vô minh無始無明

pudgala (s); individual (e); bổ-đặc-già-la 補特伽羅; nhân chúng sinh人 眾生, sác sổ thú 數取趣

pudgalātman (s); quasi-eternal soul (e); bất tức uẩn bất ly uẩn ngã 不即 蘊不離蘊我;ngã bổ-đặc-già-la 我補特伽羅, chủ trương của Độc tử bộ

pudgala-viniścaya (s); luận thuyết về Ngã

Puggalapaññati  (p); nhân thi thiết luận 人 施 設 論

Puṇḍarīka Sūtra (s); Diệu pháp liên hoa kinh 妙法蓮

purāṇa-kassapa (p); Phú-lan-na Ca-diếp 富 蘭 那 迦 葉 phủ nhận giá trị chân thật của thiện ác không quí pakudha-kaccāyana (p); Ca-la-cưu-đà Ca-chiên-diên 迦 羅 鳩 馱 迦 旃 延; giải thích sự hiện hữu của thế giới thông qua bảy yếu tố cơ bản

Pure Being (e); Tồn thể thuần túy 存體純粹, Hiện hữu thuần túy 純粹.

pure ego  (e); tự ngã thuần túy 純粹

pure knowledge (e); tri thức thuần túy 純粹

pure reason (e);  lý tính thuần túy 純粹

Q

quasi-permanent (e);  bán vĩnh hằng 半永恆

R 

radical pluralism  (e); đa nguyên luận triệt để

Rāmāriuja (s); La-ma-nô-xà 羅摩奴阇

rational cosmology (e); cosmological speculations (e); lý tánh vũ trụ luận 理性宇宙論

rational psychology (e);  tâm lý học duy lý

rationalism (e);duy lý chủ nghĩa 唯理主義; Lý tánh chủ nghĩa  理性主義

Ratnacūda Paripṛcchā Sūtra (s), Bảo man Bồ-tát sở vấn 寶鬘菩薩所問

Ratna-Kūta-Sūtra (s);   Kinh Bảo tích 經寶積 

Realism (e);  Thực tại luận 實在論

realistic pluralistic (e); duy thực đa nguyên luận 唯實多元論

Reason  Lý tính 理性

reductio ad absurdum(l); prasangāpādanam (s); quy kết bội lý, lý luận giảm trừ cứu cánh. 

reflective awareness (e); phản tỉnh ngộ trí 反省悟智, nhận thức phản quán

Refutation of Four Heretical Hīnayāna Schools (e); Đề-bà Bồ-tát phá Lăng-già kinh trung ngoại đạo Tiểu thừa tứ tông luận. 提婆菩薩破楞伽經中外道小乘四宗論

regress ad infinitum; thoái bộ vô cùng; quy hồi vô hạn, đệ quy vô cùng

regressive chain of reasoning (e);  hồi tố suy lý 回溯推理

relation presupposes (e); quan hệ giả lập

relational view of thought (e); tư tưởng đích quan hệ luận 思想的關係論

relativity  (e); tương đối tính 相對性

 

S 

śabda-brahma (s); 聲中有梵 thanh trung hữu phạm.

Śabda-brahma-vāda  (s); phạm-thanh luận梵聲論, thanh luận聲 論 thanh thường trụ luận 聲常住論

sacrifice (e);  tế lễ 祭禮

ṣaḍ-dhātuḥ(s); six basic components (e); lục đại; 6 thành tố cơ bản

sahakāri (s); auxiliaries (e);能作因 năng tác nhân, yếu tố trợ duyên

sahārpitobhayam (s); asserted successively (e); đồng thời tồn tại

sakkāyaditthi (p); substance-view (e); tát-ca-da kiến 薩迦耶見; hữu ngã kiến有我見; hữu thân kiến有身見,  thân kiến身見

Śakti (s); Tánh lực nữ thần 性力女神

salakṣna  (s); định tánh 定性; thực thể nhất định

Śālistamba Sūtra (s); Đạo can kinh 稻 稈 經.

Samādhirāja Sūtra(s); Nguyệt Đăng Tam-muội kinh月燈三昧經

Sāmaññaphala (p); sa-môn quả kinh 沙門果經

sāmānya (s); phổ biến; 普遍; cựu dịch  đồng  同

sāmānya-lakṣana (s); universal  (e);cộng tướng 共相

samartha (s); efficient (e); hiệu quả 效果

samarthya (s); hữu hiệu năng 有效能

samatājñāna (s); bình đẳng tánh trí

śamatha (s); control of mind (e); chỉ 止

samavāyi (s); hòa hợp; kết hợp 結合, hòa hợp合, tương tục 相續

sambandha (s);  samavāya (s); relation (e); quan hệ 關係

sambhogakāya (s);  perfect manifestation body of Buddha (e); viên mãn báo thân Phật 圓滿報身佛, glorious divine form (e;) còn gọi thọ dụng thân

Saṁdhinirmocana-sūtra  (s);  Giải thâm mật kinh 解 深 密 經

saṁketa (s); an lập 安立, giả danh 假名, giả lập 假立, hòa hợp, kiến lập 建立, biểu thị 表示

Sāṃkhya (s); Số luận học phái 數論學派. Phiên âm: Tăng-khư 僧佉, Tăng-xí-da僧企耶. Còn gọi là Số thuật數術, Chế số luận 制數論

saṃmitīya (s); chính lượng bộ 正 量 部

saṁskṛtalakṣanāni (s); phenomenalizeing characteristics (e); hữu vi tướng; hữu vi pháp 有為法

saṃskṛta-śūnyatā (s); the unreality of the conditioned (e); hữu vi không 有為空

saṃvara-vimśaka-vṛtti (s); Nhị thập luật nghi chú 二十律儀注

saṁvṛti (s);   falsity (e);   huyễn tướng, thác ngộ hóa 錯誤...

sañjaya-velaṭṭhiputta (p); San-xà-da Tì-la-chi-tử 珊 闍 耶 毘 羅 胝 子; chủ trương chủ nghĩa hoài nghi

saṅkalpa (s); conceptual construction  (e); khái niệm cấu tác 概念搆作 cấu trúc khái niệm

Śaṅkara (s); Śaṅkara-caryā, (s); Thương-yết-la 商羯羅,Thương-yết-la A-xà-lê 商羯羅, 商羯羅阿闍梨  Thương-ca-lạp 商卡拉.

sanmātra  (s);    Pure Being (e);   thuần túy tồn tại 純 ...存在

sanron-shū (j); tam luận tông 三 論 宗;

Śāntarakṣita (s); Tịch Hộ 寂 護 (750-802)

Śāntideva  (s); Tịch Thiên 寂天

sarūpya (s); similarity (e); tương tự 相似

sarva-dharma-śūnyatā (s);  the unreality of all determination (definition) (e); chư pháp không 諸法空

sarvamukti (s); universal freedom  (e); giải thoát toàn diện

sarvaprapañca-varjitaḥ (s); kinh nghiệm đích định tánh 經驗的定性

sarvātmatva  (s); universality (e);  phổ biến tính普遍性

Sarvepalli Radhakrishnan (p) La-đạt-khắc-na-tư-nam 羅達克那斯南

śāstra (s); luận 論

śāśvata-vāda (s); eternalist  (e); thường hằng luận 常恆論

Śatasāhasrikā Prajñāpāramitā  (s); Thập vạn tụng Bát-nhã kinh 十萬誦般若經

Śata-śāstra (s); Bách luận 百 論.

satkāryavāda(e); identity of cause and effect  (e); nhân quả đồng nhất luận 因果同一論

Satya Siddhi (p); jōjitsu-shū (j); Thành thật tông 成實宗

Satya-dvaya-vibhaṅga-pañjikā(s); Nhị đế phân biệt nan ngữ thích 二諦分別難語釋

satyasya satyami (s); chân thực trung đích chân thực 眞實中的眞實

sautrāntika (s); kinh lượng bộ 經量部

scepticism (e); chủ nghĩa hoài nghi

scholastic Buddhism(e); Phật giáo bộ phái 佛教部派

schools (e); học phái 學派 ,trường phái 場派

sects (e); bộ phái 部派, tông phái 宗派

self-becoming (e); tự sinh 自生

self-conscious awareness (e); tự thức phản tỉnh

self-conscious realism (e); tự giác thực tại luận自覺實在論

self-contained (e); tự dung自容

self-contained nature (e); tự thủ自守; nhậm trì tự tánh 任持自性

self-efficient (e); tự tác自作

self-ignorance (e); tự ngã vô tri自我無知

self-knowledge (e);  tự ngã nhận tri 自我認知

self-legislative (e); 自立自 存 tự lập tự tồn

sentient experience (e);  kinh nghiệm cảm giác 感覺經驗

Sermon of the Bearer of the Burden (e); Phiền não phụ đảm giả đích giáo thuyết Kinh 煩惱負擔者的教說經         

seven ultimates thất vật bất biến七物不變, bảy yếu tố cơ bản. 

Śikṣāsamuccaya (s) Đại thừa tập Bồ tát học luận大乘集菩薩學論

śīlavrata (s); người giữ giới

śīlavrata-parāmarśa (s);  cấm kỵ đạo đức

silence (e); trầm mặc 沉默; im lặng

Śiva (s); thấp-bà 濕婆, The Auspicious One (e);  Thần Cát tường

six pāramitās; excellences/perfections (e). lục độ ba-la-mật-đa

six tithiyas (e); heretics (e). lục sư ngoại đạo 六 師 外 道;

skandha (s); mental states (e); uẩn 蘊

skandhalakṣana  (s); uẩn tướng

skandhavāda  (p); học thuyết  về uẩn

Sơn Thượng Tào Nguyên 山上曹源

speculative (e); tư biện, 思辨 suy đoán 推斷

Speculative metaphysic (e); Siêu hình học tư biện 超形學思辨

spurious infinite (e); tương tự vô hạn 相似無限

Śrīgupta (s), Cát Tường Hộ 吉祥護

Śrī-mālā-devīsiṅhanāda-sūtra (s); Thắng man phu nhân Sư tử hống  kinh 勝鬘夫人師子吼經

Śrīparvata (s); Đạo sơn 稻 山

Śrī-vajradhara-saṃgīti-bha-gavatstotra-ṭikā (s); Thế tôn tán cát tường quỹ kim cang ca tán quảng thích 世尊贊吉祥執金剛歌廣釋

static synthesis (e);   tổng hợp tĩnh

sthūla-pratibhāsa (s); tổng thể 總體

Stoicism (e);  khắc kỷ chủ nghĩa 克己主義

sub specie aeternitatis (L); dưới đặc tính vĩnh hằng, khái niệm triết học của Spinoza

subjective(e); như huyễn biểu tượng luận如幻表象論; khách quan 客觀

Substance-view (e); Thực thể luận 實體論

Suhṛllekḥa (s); Long Thụ Bồ-tát khuyến giới vương tụng龍樹菩薩勸誡王頌

summum bonum (L); thành tựu tối cao 成就最高,chí thiện

Sunetra (p); Thiện nhãn tiên nhân 善眼仙人

Śūnyatā Saptati (s); Thất thập không tánh luận 七十空性論

śūnyatā-śūnyatā (s); the unreality of (the knowledge of) unreality (e);  không không 空空

śūnyatā-vāda (s); tánh không luận 性空論

super-natural personality (e); nhân cách siêu nhiên 人格超然

Sureśvarācārya (s); Tô-đoan-giai A-xà-lê 租端階阿闍梨

sūtra (s); discourses (e); kinh 經

Sūtra Samuccaya (s); Kinh điển tập yếu 經典集要

Suvarṇaprabhāsa Sūtra ( s); Kim Quang Minh kinh 

svabhāva-śūnyatā (s); the unreality of self-being (e); tự tánh không自性空

svabhāva-śūnyatā (s); the unreality of the positive constituents of empirical existence (e);  hữu pháp không 有法空

svabhāva-vādin(s); naturalist materialist (e); tự nhiên duy vật luận; tự hữu luận自有論.

svābhāvika-kāya (s); tự tính thân自性身

svalakṣaṇa(s); unique particular (e); tự tướng luận自相論, tự tướng 自相, tự thể tướng đơn nhất自體相單一,

svalakṣaṇa-śūnyatā (s); the unreality of all elements of existence  (e);  tự tướng không 自相空

svarūpajñāna (s); unchanging awareness  (e);  ngộ trí bất biến 悟智不變

sva-samvedana (s); self-awareness (e);  tự chứng 自證

svasaṁvṛtti (s); self-consciousness (e);  tự chứng phần自證分;

Svātantrika-mādhyamika (s); Y tự khởi tông, Trung quán-Tự ý lập tông 中 觀 自 意 立 宗 Trung quán-Y tự khởi tông 中 觀 依 自 起 宗

syādvāda (s); logic of the disjunction of the real  (e); tương đối chân thật luận lý 相對真實論理

 

T

Takakusu (j); Cao Nam Thuận Thứ Lang 高楠順次郎

Tarkajvāla (s); Tư trạch minh luận 思擇明論

tathāgata (s); Perfect Being (e); Như Lai 如來

Tathāgata-guhyaka Sūtra (s); Nhất thiết Như Lai Kim cang tam nghiệp tối thượng bí mật đại giáo vương kinh 一切如來金剛三業最上祕密大教王經

tathyā saṃvṛti (s); thế gian chân thực pháp 世間真實法;thế tục chân thật pháp世俗眞實法

Tattvasaṅgraha(s);  Nhiếp chân thật luận 攝真實論

theological revelation (e);  thần học khải thị

theory of elements (e); thành tố tạo nên vũ trụ; hợp thể Ngũ uẩn

things-in-themselves; things-in-itself (e); vật-tự-thân 

thought-constructions (e); cấu trúc tư duy

thought-distinctions (e); tư duy-phân biệt

ṭīkā (s); chú giải注解

tranquility (e); tĩnh chỉ 靜止

transcendent substance (e); thực thể tính siêu việt 實體性超越

Transcendental Aesthetic (e); Mỹ học siêu nghiệm

Transcendental Analytic (e); Phân tích siêu nghiệm

transcendental categories (e); phạm trù siêu nghiệm

transcendental construction (e);  cấu trúc siêu nghiệm 構築超驗

transcendental dialectic (e); biện chứng pháp siêu nghiệm

transcendental idealism (e); duy tâm siêu nghiệm luận; siêu việt quan niệm luận 超越觀念論

transcendental ideality/unreality; phi thực tại tính siêu nghiệm

transcendental illusion  (e); siêu nghiệm đích hư ảo 超驗的虛幻, ảo tưởng siêu nghiệm

transcendental thought-construction (e); cấu trúc tư duy siêu nghiệm

transitive property (e);  thừa thụ đích thuộc tính 承受的屬性; thuộc tính có được từ bên ngoài

triadic synthesis (e); tổng đề bộ ba

trikāya (s); triple body of the buddha (e); tam thân phật

two nirvikalpa trances (e);  nhị vô phân biệt định 二無分別, tức diệt tận định và vô tương định

 

U

ubiquitous recepta (l); vô sở bất tại đích tiếp nạp giả 無所不在的接納者

uccheda-vāda (s); nihilism; denial of continuity (e); đoạn diệt luận 斷滅論; hư vô chủ nghĩa 虛無主義

udāna  (p); vô vấn tự thuyết 無問自說

Udayanācārya (s); Ưu-đạt-nhã-a-xà-lê

Uddaka Rāmaputta (p); Uất-đầu-la-ca-la-ma 鬱頭羅迦羅摩; Uất-đầu-lam-phất 鬱頭籃弗

unconditioned (e) ; tuyệt đối, 絕對 vô vi 無為

Universal Soul;Linh hồn vũ trụ 靈魂宇宙; Thế giới đệ nhất nhân 世界第一人

universalisation (e); phổ quát hóa普括化

upādhi (s); phụ trợ 輔助; thụ thuộc tính 受屬性

Upāliparipṛcchā Sūtra (s); Ưu ba ly vấn kinh 優波離問經

Upāsanā (s); devotional contemplation (e); kiền tín 虔信

upāsanās (s); lễ bái pháp 禮拜法

upāya-kauśalya (s); phương tiện thiện xảo

Uttaratantra (s); Vô thượng đát-đặc-la 無上怛特羅

 

V

Vaibhāṣika (s); Phân biệt thuyết bộ 分別說部

vaiśva-rūpya (s); universal cause (e); phổ biến nhân普遍因

vaitathya (s); giả tướng luận 假相 論

Vajrayāna (s); Tantric Buddhism (e);  Kim cương thừa金剛乘

Vākyapadiya (s); Văn pháp học căn bản luận  文法學根本論

Varuṇa (s); thần gió,

vāsanā (s); latent forces (e); huân tập薰習

vāstavikam rūpam (s);  real nature (e); vạn vật chân chính đích bản chất 萬物眞正的本質

Vasumitra (s);  Thế Hữu 世友; dịch âm Bà-tu Mật-đa 婆須蜜多

Vatsagotra (s); Vaccha Gotta (p); Bà-ta 婆嗟, du phương tăng Ngõa-kháp 遊方僧佤 恰

Vātsī-putrīya (s); Vajji-puttak (p); Độc tử bộ 犢子部 ; Bạt-tư-phất-đa bộ 跋私弗多羅, Khả trụ tử đệ tử bộ 可住子弟子部

Vedānta Paribkāṣā  (s);  Phệ-đà yếu giải

Vepacitta (p);  Demon Vepacitta (e), A tu la vương Tì ma chất đa la 阿修羅王毘摩質多羅

Vibhajjya-vāda critical analysis (e); phân biệt thuyết bộ 分別說部 phân biệt Luận sư 分別論師

Vibhaṅga (p); phân biệt luận 分 別 論

vibhava-diṭṭhi (p); non-existence views (e); vô kiến 無見

vibhutva (s);   all-pervasiveness (e); vô hạn triển diên 無限展涎

vidhimukhena (s); thái độ tích cực態度積極

vidyās  (s); minh luận 明論

Vigrahavyāvarttanī  (s); Hồi tránh luận, luận giải của Long Thụ

vijñāpti-matra-tā (s); pure-vijñāna  (e); Chỉ là thức, Duy thức. Đơn thuần, thuần túy là Thức

vikalpa (s) cấu trúc tư duy, biến kế sở chấp 遍計所執, 

vikalpa (s); mental construction;  thought-construct (e); attachment by pervasive imagination (e); biến kế sở chấp  遍計所執 hư vọng phân biệt

vikṣepa (s); creative (e);  sáng phát 創; sáng tạo

Vimuktasena (s); Giải thoát quán giới luật 解脫冠戒律

vinaya piṭaka (s); rules of discipline (e);  luật tạng律藏

vineyavaśāt (s); tùy thuận điều phục đệ tử 隨順調伏弟子

vipakṣa-dṛṣṭanta (s); phủ định thí dụ 否定譬喻

viparyāsa  (s); falsification  (e);  điên đảo vọng kiến顚倒妄見

vipaśyanā  (s); Insight  (e); quán  觀

viṣayatā (s); objectivity (e); khách quan tính客觀性

viśeṣa (s); đặc thù 特殊

viśeṣana (s); adjective (e); thuộc tính 屬性

viśeṣya (s); substantive (e); tồn tại độc lập 存在獨立

viśiṣtābheda (s); đồng trung hữu dị luận 同中有異論

Vistara Sūtra (s); Phổ Diệu kinh普曜經

vivarta (s); (p); theory of appearance (e) appearance (e); huyễn hiện幻現, biểu tượng thuyết表象說

vivartavāda (s);  biểu tượng luận 表象論

viveka (s); discrimination (e); phân biệt 分別

vyakta (s); actualised (e); hiện thực 現實; hiển liễu 顯了

vyāvahārika  (s); quan ư nhật thường sinh hoạt 關於日常生活; thế gian phong tục tập quán世間風俗習慣

 

W

weltanschaung (g);  thế giới quan

what is in itself (e); vật tự thân 物自身

 

Y 

Yājñavalkya (p); thuỷ tổ của Dạ-nhu Phệ-đà (Yajur-Veda).

Yamaka (p); Na-ma-ka那摩迦, song luận 雙 論

Yaśomitra (s); Xưng Hữu 稱有

yogācāra-svātantrika-mādhyamika trung quán-duy thức 中觀唯識

yo'nupalambhaḥ sarvadharmāṇām (s);  non-apprehension of things (e); tính bất khả đắc của các pháp

Yukti Saṣṭikā (s); Lục thập như lý luận của Long Thụ

yukty (s);  suy lý  推理

[1] Phải lưu ý rằng bản kinh Pañcavimśsti-sāhasrikā tiếng Sanskrit đang lưu hành là bản được biên tậplại trong ánh sáng của bản Abhisamayālaṁkāra. Do vậy không có ý kiến nhất định nào biểu hiện hoặc là học thuyết về 20 tánh không (śūnyatā) là nguyên gốc từ Bát-nhã ba-la-mật-đa, hay là do về sau thêm thắt vào Abhisamayālaṁkārāloka của Haribhadra xem các phương thức của tánh không (śūnyatā) đồng nhất với bản Pañcavimśsti. Trong bản Āloka của Haribhadra, đã gán cho mỗi phương thức tánh không (śūnyatā) vào trong Thập địa (Daśa-bhūmi; Ten Planes of Concentration), hay thuộc Gia hạnh vị (preparatory/posterior stages). Chẳng hạn, ba dạng đầu của tánh không (śūnyatā) được cho là thuộc giai đoạn chuẩn bị (preparatory stages), còn gọi là Tín vị

(adhimukticaryā-bhūmi; Stage of Action in Faith); dạng thứ tư của tánh không (śūnyatā) thuộc về Tu đạo vị 修 道 位 (prayoga-mārga; Stage of Training); dạng thứ năm được gán cho  Sơ địa, tức Hoan hỷ địa (First Plane of Concentration; prathama-bhūmi, pramuditā); dạng thứ 6 của tánh không (śūnyatā) là thuộc về Đệ nhị địa (Second Stage), v.v... Ba phương thức sau cùng của tánh không (śūnyatā) là thuộc về Phật địa (buddha-bhūmi; Plane of Buddahood), trên Thập địa (Tenth Plane of Concentration). Sự sắp xếp nầy về tánh không (śūnyatā) với Stages of Concentration không được đề cập ở đây.

Trong Madhyāntavibhāgatīkā (pp. 430; pp. 51ff. ấn bản tiếng Nhật), chỉ đề cập 16 loại tánh không(śūnyatā) như trong giáo lý Bát-nhã ba-la-mật-đa; bốn loại sau cùng dường như được thêm vào sâu nầy. Giải thích trong Madhyāntavibhāga phần lớn mang màu sắc quan điểm của Du-già hành tông(Yogācāra). Tham khảo Pañcaviṁśati-sāhasrikā, pp. 24, 195-8; Abhisamayālaṁkārāloka của Haribhadra, pp. 89ff.

Madhyāntavibhāgatīkā, pp. 43ff. pp. 516. (ấn bản tiếng Nhật).

Dharmasaṅgraha, pp. 8-9： Mahāvyutpatti, phẩm thứ XXXVII, chỉ liệt kê 18 loại tánh không (śūnyatā), bỏ qua dạng số 17 và 20 trong bản liệt kê đã nêu trên.

Obemiiller: A Study of the Twenty A spects of Śūnyaā , Indian Historical Quarterly, Vol. IX (i933). pp, 170-187;

Obermiller: The Term Sunyata and its Different Interpretations in the Journal of the Greater India Society, vol. I, pp. 105-117.

[2] tatra katmā adhyātmaśūnyatā ？ ādhyātmikā dharmā ucyante cakṣuḥ śrotram ghrāṇam jihvā kāyo manaḥ. tatra cakṣuś cakṣuṣā śūnyaṁakūtasthāvināśitām upādāya. tat kasya hetoḥ? prakṛtir asyaiṣā. Pañcavimśsti-sāhasrikā, p. 195.

[3] Điều nầy đã được thảo luận trước đây. Ý niệm của triết học Phệ-đàn-đa về Hư vọng vủa hư vọng (mithyātva-mithyātva) có thể so sánh với Không của không trong Trung quán. P. 161.

[4] Thảo luận về vấn đề nầy, xem trang 274ff.

[5] Điều nầy đã được thảo luận ở trước. Xem các trang 129, 160 ff.

[6] Xem trang 181 ff.

[7] Xem trang 199-200.

[8] Xem trang 276-7