Lầu Hoàng Hạc

LẦU HOÀNG HẠC

Thôi Hiệu (704-754), người Biện Châu, huyện Khai Phong, nay là một thành phố lớn thuộc tỉnh Hà Nam. Thôi Hiệu đi chơi tỉnh Vũ Xương, trèo lên lầu Hoàng Hạc tức cảnh đề thơ. Bài thơ viết theo thể thất ngôn, lấy tựa là Lầu Hoàng Hạc, dịch âm như sau : 

Hoàng Hạc Lâu

Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ,
Thử địa không dư Hoàng Hạc Lâu.
Hoàng Hạc nhất khứ bất phục phản,
Bạch vân thiên tái không du du.
Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ,
Phương thảo thê thê Anh Vũ châu.
Nhật mộ hương quan hà xứ thị,
Yên ba giang thượng sử nhân sầu.

Thôi Hiệu (thế kỷ thứ 8)

Tạm dịch nghĩa như sau:

Người xưa đã cỡi hạc vàng bay xa,
Nơi này chỉ còn trơ lầu Hoàng Hạc,
Hoàng hạc bay xa không trở lại,
Ngàn năm mây trắng vẫn trôi hoài.
Trời quang nhìn thấy cả hàng cây ở tận bến Hán Dương.
Cỏ thơm xanh rờn trên bãi sông Anh Vũ.
Chiều xuống, chẳng biết quê nhà ở phương nao,
Khói sóng trên sông khiến cho ta buồn.

Đã từng có không biết bao nhiêu thi nhân và những người yêu thơ cổ đã dịch bài thơ này, tôi chỉ xin chép ra đây một vài bài diễn nôm được nhiều người biết đến, chẳng hạn như của các cụ Tản Đà, Trần Trọng Kim, Khương Hữu Dụng.
 
Gác Hoàng Hạc 
 
Hạc vàng ai cưỡi đi đâu ?
Mà đây Hoàng Hạc riêng lầu còn trơ !
Hạc vàng đi mất từ xưa,
Nghìn năm mây trắng bây giờ còn bay.
Hán dương sông tạnh cây bày,
Bãi xa Anh Vũ xanh dày cỏ non.
Quê hương khuất bóng hoàng hôn,
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai ?

Tản Đà dịch

Lầu Hoàng Hạc 
 
Người đi cỡi hạc từ xưa,
Đất này Hoàng Hạc còn lưa một lầu,
Hạc vàng đi mất đã lâu,
Ngàn năm mây trắng một màu mênh mông.
Hán Dương cây bóng lòng sông,
Bãi kia Anh vũ, cỏ trông xanh rì,
Chiều hôm lai láng lòng quê,
Khói bay sóng vỗ, ủ ê nỗi sầu.

Trần Trọng Kim dịch

Lầu Hoàng Hạc 
 
Ai cưỡi hạc vàng đi mất hút,
Trơ lầu Hoàng Hạc chốn này thôi!
Hạc vàng một đã đi, đi biệt ?
Mây trắng ngàn năm bay chơi vơi.
Sông tạnh Hán Dương cây sáng ửng,
Cỏ thơm Anh Vũ bãi xanh ngời,
Hoàng hôn về đó, quê đâu tá?
Khói sóng trên sông não dạ người.

Khương Hữu Dụng dịch.
 
Theo tôi bản dịch của cụ Tản Đà hay nhất, nhiều thi tính và ít gượng ép. Quả thật khó mà dịch nổi cách đối ngữ và đối ý trong bài thơ của Thôi Hiệu. Bài thơ của Thôi Hiệu có tám câu, ý và chữ đều đối nhau từng cặp hai câu và hai chữ. Kỹ thuật đạt đến mức tuyệt đỉnh. Nhạc tính của bài thơ thật phong phú. Ông mô tả thật tài tình những rung động của ông trước thiên nhiên, và những rung động đó đã khơi động trong ông một mối hoài cảm sâu xa. Nhìn khói sóng trên sông khi trời chiều buông xuống ông bỗng nhớ đến quê nhà, một nơi nào đó vạn dặm xa xôi. Trong khung cảnh trời nước bao la, ông cảm thấy mình lẻ loi và cô đơn như chiếc tháp cổ đứng trơ vơ bên bờ nước Trường giang để hoài nhớ một vị tiên đã ra đi hơn một ngàn năm trước.
 
Tôi đã có ý định thử dịch bài thơ này xem sao, nhưng sau khi đọc bản diễn nôm của cụ Tản Đà liền bỏ ngay cái ý định điên rồ đó. Cụ Tản đã cản lối những người đi sau mất rồi. Dịch thơ Đường thất ngôn bằng thể lục bát là một việc táo bạo, tuy nhiên cụ đã thành công không chối cải được. Chỉ thấy hai chữ trong bản dịch của cụ có thể thay đổi được:
 
- Trong câu thứ ba, chữ "đi" có thể thay bằng chữ "bay", vì chim thì bay đúng hơn là đi.
 
- Trong câu cuối, chữ "ai", có thể thay bằng chữ "ta", vì chữ "ai" tuy nhẹ nhàng nhưng hời hợt và vô tình hơn chữ "ta", chữ "ta" có vẻ thầm kín và đậm đà hơn, trực tiếp khơi lên nỗi buồn đang ray rứt trong lòng thi nhân.
 
Ngoài ra Cụ Tản còn dịch tựa của bài thơ là Gác Hoàng Hạc, thiết nghĩ chữ Gác hơi "khiêm nhường" có thể làm mất đi tầm "quan trọng" của một kiến trúc lịch sử trong một thắng cảnh lịch sử.
 
Lầu Hoàng Hạc là bài thơ mà nhiều người cho là hay nhất của Thôi Hiệu và bài thơ ấy cũng là một trong những bài thơ thất ngôn nổi tiếng của cả thời Đường. Theo tích xưa, vào thế kỷ thứ VI trước tây lịch, có một vị tiên cỡi một con hạc vàng đến đáp ở bãi sông Trường Giang. Người sau xây một cái tháp tại nơi này để tưởng nhớ đến vị tiên ấy. Ngọn tháp bên bờ Trường giang về sau đã trở thành một danh lam. Sở dĩ nhiều người biết đến và nói đến ngọn tháp này có lẽ là nhờ vào hai bài thơ, một của Thôi Hiệu là bài Hoàng Hạc Lâu trên đây và một bài khác của của Lý Bạch là bài Nơi lầu Hoàng Hạc tiễn Mạnh Hạo Nhiên đi Quảng Lăng. 
 
Thôi Hiệu sinh năm 704, Lý Bạch sinh năm 701, hai người trạc tuổi nhau. Thôi Hiệu đề thơ ở lầu Hoàng Hạc trước nhất. Sau đó khi Lý Bạch đến chơi nơi này và nhìn thấy bài thơ của Thôi Hiệu thì liền phóng bút mà phê như sau:

Nhân tiền hữu cảnh đạo bất đắc,
Thôi Hiệu đề thi tại thượng đầu.
 
Hai câu này ngày nay thấy khắc bằng chữ thật lớn thếp vàng trên một phiến đá thật to cạnh bên lầu Hoàng Hạc, chữ và mặt đá còn mới, chắc chắn không phải bút tích của Lý Bạch. Xin tạm dịch nghĩa hai câu ấy như sau:

Thấy cảnh đẹp trước mắt chưa tìm ra lời,
Đã thấy thơ của Thôi Hiệu đề trên đỉnh đầu.

Khen nhau đến như thế thì quả thật là siêu phàm, không mấy ai làm được và viết được. Tuy khen nhưng biết đâu trong lòng cũng tức nhau một tiếng gáy, vì sau này Lý Bạch cũng có làm một bài thơ về lầu Hoàng Hạc, viết theo thể thất ngôn tuyệt cú. Bài thơ cũng nổi tiếng không kém bài Hoàng Hạc Lâu của thôi Hiệu. Bài thơ của Lý Bạch như sau:

Hoàng Hạc Lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng

Cố nhân tây từ Hoàng Hạc lâu,
Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu.
Cô phàm viễn ảnh bích sơn tận,
Duy kiến trường Giang thiên tế lưu.

Lý Bạch 
 
Tạm dịch nghĩa như sau:

Tiễn bạn từ biệt hướng tây nơi lầu Hoàng Hạc,
Tháng ba hoa khói, đi Dương Châu.
Cánh buồm cô độc khuất xa trong vùng núi biếc,
Chỉ thấy dòng Trường Giang chảy mãi tận chân trời.

Sau đây là hai bản diễn nôm của các cụ Ngô Tất Tố và Trần Trọng Kim:

Tại lầu Hoàng Hạc tiễn Mạnh Hạo Nhiên đi Quảng Lăng

Bạn từ lầu Hạc lên đường 
Giữa mùa hoa khói Châu Dương xuôi dòng 
Bóng buồm đã khuất bầu không 
Trông theo chỉ thấy dòng sông bên trời
 
Ngô Tất Tố dịch

Tiễn Mạnh Hạo Nhiên ở Hoàng Hạc Lâu đi Quảng Lăng

Phía tây bạn biệt Hạc Lâu
Tháng ba trẩy xuống Dương Châu thuận dòng.
Cánh buồm bóng hút màu không,
Trông xa trắng xóa nước sông bên trời.

Trần Trọng Kim dịch
 
Bình luận và vạch cái "hay" của Đường thi thì vô tận, chưa kể những thêu dệt quá lố của một số phê bình gia. Không biết bao nhiêu sách Tàu và sách Ta nói đến thơ Đường. Ngay cả trong các sách Tây, có những tác giả chỉ cần nghiên cứu, giải thích và bình luận một bài thơ Đường duy nhất cũng viết thành một quyển sách. Trước hết tôi xin trích ra đây vài chi tiết liên quan đến việc diễn nôm tìm thấy trong một ít sách Ta như sau:
 
Trong câu thứ nhất của bài thơ có hai chữ khá khó hiểu là "tây từ" (từ biệt hướng Tây), các phê bình gia và thi nhân của Ta, trong số này có cụ Trần Trọng Kim đều hiểu rằng "giã biệt ở hướng Tây lầu Hoàng Hạc". Riêng cụ Ngô Tất Tố thì không thấy nhắc đến hướng Tây trong câu thơ dịch của cụ, tuy nhiên trong phần ghi chú thì cụ có giải thích rằng Mạnh Hạo Nhiên đi lên phía Tây. Nếu tra cứu kỹ hơn, như trong quyển "Đường thi tam bách thủ" của Lưu Đại Trừng (do một người bạn gốc Hoa thuật lại cho tôi) thì diễn nghĩa của câu một phải là "Bạn cũ đi về hướng Đông, từ biệt nhau ở bên lầu Hoàng Hạc", có lẽ như thế hợp lý hơn vì Mạnh Hạo Nhiên từ biệt phía Tây đi về hướng Đông tức là Dương Châu. Trong một câu thơ cô đọng như thơ Đường mà có đến hai túc từ xác định cùng một nơi chốn, vừa chỉ định Lầu Hoàng Hạc lại còn xác định thêm ở phía Tây của lầu Hoàng Hạc, như thế có lẽ dư. Chẳng lẽ Lý Bạch lại không nhận thấy điều ấy hay sao ? Mặt khác, ta biết rằng Quảng Lăng và Dương Châu là một, tức ở vào hướng Đông, thuộc tỉnh Giang Tô ngày nay. Mạnh Hạo Nhiên từ biệt hướng Tây đi về hướng Đông. Thơ Đường quả thật tinh vi và bí hiểm, tính cách bí hiểm chẳng qua vì bài thơ quá cô đọng và các câu thơ thì lại quá ngắn và ít chữ.
 
Mạnh Hạo Nhiên (689-740) là người Tương Dương, tánh tình phóng khoáng, không màng danh lợi, ẩn cư đọc sách ở núi Lộc Môn, cỡi lừa ngao du sơn thủy, nhất định không đi thi. Năm 35 tuổi, xuôi dòng Trường Giang đi về phía Đông du ngoạn vùng Chiết Giang, đến năm 39 tuổi mới quay về Tương Dương. Năm 40 tuổi ông lên Tràng An và tại chốn kinh đô tài thi phú của ông đã làm chấn động cả giới thi nhân thời bấy giờ. Theo quyển sách của Cheng W.F. và Collet H. tựa là "Lý Bạch, vị tiên bị đày xuống hạ giới uống rượu một mình dưới trăng" (Li Po l’immortel banni buvant seul sous la lune, nhà xuất bản Moundarren, ấn bản lần thứ tư, 1990) thì Lý Bạch làm bạn với Mạnh Hạo Nhiên lúc ông mới 28 tuổi, Mạnh Hạo Nhiên lúc ấy đã 40. Có lẽ hai người gặp nhau ở kinh đô Tràng An. Vậy thì họ từ biệt nhau ở lầu Hoàng Hạc vào thời điểm nào, và Lý Bạch làm bài thơ tiễn Mạnh Hạo Nhiên vào năm nào ? Có lẽ vào những năm hai người mới quen nhau và cùng du ngoạn ở vùng Ba Hẻm Vực trên sông Trường Giang và sau đó thì từ biệt nhau bên Lầu Hoàng Hạc ?
 
Trong câu thứ hai, chữ "yên hoa" (hoa khói) không ai biết đích xác là gì. Trong các bài thơ diễn nôm của các cụ Trần Trọng Kim và Ngô Tất Tố, thì cụ Kim bỏ lững không dịch hai chữ "yên hoa", cụ Tố thì dịch thẳng là hoa khói. Có sách thì giải thích hoa khói là mưa bụi, tuyết khói lấm tấm như hoa v.v. và v.v. Tôi dốt đặc chữ Hán, chỉ biết dùng một chút xúc cảm của riêng mình để đưa tôi đến gần với Lý Bạch mà thôi. Nếu đứng ở lầu Hoàng Hạc nhìn ra Trường Giang thì chỉ thấy có sóng và nước, nên tôi trộm nghĩ "yên hoa" ở đây là khói trên mặt sóng, hoặc khói sóng như hoa trên mặt nước tức là bọt sóng, như thế vừa phù hợp với cảnh vật và cả ý thơ : chữ yên (khói) trong thơ Tàu thường đi đôi với cảnh sông nước, và con thuyền của Mạnh Hạo Nhiên thì lướt trên hoa sóng của Trường Giang để đi Dương Châu. Hai chữ "yên hoa" cũng gợi lại hình ảnh khói sóng trên sông trong bài thơ Lầu Hoàng Hạc của Thôi Hiệu.
 
Trong câu ba thì hầu hết các sách Tàu và sách Ta đều giải thích các chữ "bích không tận" là "màu trời xanh vô tận" (cánh buồm mất hút trong màu trời xanh vô tận). Riêng sách của Lưu Đại Trừng chép là "bích sơn tận", có lẽ tác giả dựa vào những bài thơ ký sự của Lục Du (1125-1210) và cho rằng chữ sơn mới đúng là chữ mà Lý Bạch đã dùng. Dù sao thì chữ sơn cũng có vẻ hay hơn chữ không (cánh buồm xa dần trong vùng núi biếc), và cũng tránh được sự lập đi lập lại với chữ "thiên tế" (chân trời) trong câu bốn tiếp theo sau. Dầu sao thì cũng khó biết được chữ nào mà Lý Bạch đã dùng, trừ trường hợp sau này người ta khám phá được những di cảo thật xưa và đáng tin cậy.
 
Sau đây là bản dịch bài thơ của Thôi Hiệu sang Pháp văn tìm thấy trong quyển sách tiếng Pháp đã trích dẫn trên đây :

Au Pavillon de la Grue jaune, adieu à Meng Hao Jan qui part à Kuan ling

Mon vieil ami quitte l’ouest au Pavillon de la Grue jaune
Dans la splendeur des nuées de fleurs au trosième mois, il descend vers Yang chow
La voile solitaire, lointaine silhouette, dans l’azure disparaît
On ne voit plus que le Long Fleuve couler au bord du ciel.

Cheng W.F. và Collet H., tháng 5, 1988 (Sách xuất bản lần thứ nhất)
 
Theo bản dịch này ta thấy rõ là Mạnh Hạo Nhiên rời hướng Tây nơi Lầu Hoàng Hạc và hoa khói có nghĩa là hoa xuân trong tháng ba. Tác giả còn thêm tĩnh từ rực rỡ (splendeur) để chỉ hoa khói (nuées de fleurs), tĩnh từ rực rỡ chẳng những đã không có trong câu thơ của Lý Bạch lại không phù hợp với ý và xúc cảm của toàn bài thơ, vả lại không hợp lý nữa vì thuyền của Mạnh Hạo Nhiên lướt đi trên mặt nước Trường Giang chứ không phải trên hoa xuân rực rỡ. Câu ba không nhắc đến chữ "sơn" hay chữ "không", chỉ nói là bóng con thuyền cô độc mất hút trong màu trời xanh. Hai tác giả Cheng và Collet có lẽ cũng không hiểu rõ bốn chữ yên hoa tam nguyệt nên đã dịch bốn chữ này là hoa xuân (hoa vào tháng ba), theo tôi thì tháng ba là một túc từ chỉ thời gian không liên hệ gì đến khói sóng trên mặt nước Trường giang. 

Tôi xin mạn phép góp thêm vài lời dịch vụng về như sau :

Hoàng Hạc Lâu tiễn Mạnh Hạo Nhiên đi Quảng lăng

Tiễn bạn rời Tây lầu Hoàng Hạc,
Tháng ba hoa nước mờ chân sóng,
Xuôi mái Dương Châu xa cố nhân.
Cánh buồm hun hút vùng núi biếc,
Trường Giang chảy mãi tận chân trời.

Hoang Phong dịch tại Lầu Hoàng Hạc
Ngày 09.09.2001
 
Bài thơ của Lý Bạch hết sức cô đọng, không thể dịch bằng cách tóm tắt trong bốn câu theo nguyên bản, vì thế tôi xin mạn phép dùng đến năm câu mới lột hết ý của bài thơ. Tôi không quan tâm đến thi luật mà chỉ cố gắng trình bày một chút xúc cảm và nhạc tính cảm nhận được trong bài thơ của Lý Bạch mà thôi. Xin chân thành tạ lỗi với cụ Lý và những người đọc các dòng này.
 
Lầu Hoàng Hạc nguyên thủy được dựng lên trên một bãi sông gần núi Xà Sơn thuộc Vũ Xương tỉnh Hồ Bắc, sau được dời đến gần đầu cầu Vũ Xương thành phố Vũ Hán. Cây cầu Vũ Xương bắc ngang sông Trường Giang, khá đồ sộ do người Nga xây giúp. Cầu có hai tầng, một tầng dành riêng cho xe lửa, một tầng cho xe ô-tô, các loại xe khác và người đi bộ. Gần bên chiếc cầu là khách sạn Holiday Inn cao ngất và sang trọng, dành cho du khách đến xem lầu Hoàng Hạc. Phía sau khách sạn là bến đò dùng làm nơi đưa đón du khách ngược sông Trường Giang đi vào vùng Ba Hẻm Vực. Quả thật người sau cũng biết chọn chỗ để làm ăn lắm, không biết họ có nghĩ đến công lao của Thôi Hiệu nặn óc để làm thơ giúp cho lầu Hoàng Hạc được nổi tiếng hay không ?
 
Lầu Hoàng Hạc chẳng những đã thay đổi vị trí mà còn được xây đi xây lại không biết bao nhiêu lần qua mười mấy thế kỷ nay rồi. Ngày xưa, lầu cất bằng cây nên thường bị cháy. Lầu mới ngày nay dùng thêm vật liệu cứng như gạch đá, và được xây dựng vào thời nhà Thanh, cách nay một hay hai trăm năm là nhiều. Chiếc lầu mới có trang bị thêm cả thang máy cho du khách lớn tuổi hay những người lười trèo cầu thang. Vé vào cửa có băng từ tính đọc bằng máy để dễ kiểm soát từng chặng, giá 30 yuẩn (nhân dân tệ) tức độ chừng 28 quan Pháp. Nếu dùng thang máy đi lên thì du khách phải trả thêm 2 yuẩn ; nếu dùng thang máy trở xuống thì rẻ hơn, chỉ phải trả thêm 1 yuẩn thôi.
 
Mỗi ngày có hàng ngàn du khách từ xa đến viếng Lầu, vừa tốn kém cho họ lại vừa mất thì giờ chờ đợi vì quá đông người. Họ ồn ào, tấp nập, tuy nhiên họ vẫn kiên nhẫn xếp hàng mua vé và nối đuôi nhau chờ đến lượt lên lầu. Người xưa thì phải khổ sở xây đi xây lại không biết bao nhiêu lần cái Lầu Hoàng Hạc, dời hết chỗ này đến chỗ khác. Tất cả chẳng qua cũng vì một vài xúc cảm nhỏ nhoi của thi nhân mà ra cả. Vỉ thế người ta cũng có thể nghĩ đến cảnh một nhà sư Tây Tạng ngồi trong một hang núi phát động lòng từ bi của mình để trải rộng ra tám phương trời mười phương Phật, hướng vào từng sinh vật nhỏ nhoi trên hành tinh này và tất cả chúng sinh trong không gian vô tận, cũng biết đâu có thể mang lại một chút tác động nào đó trong không gian mênh mộng và trong đáy tim nhỏ bé của của nhà sư. Mọi hiện tượng chung quanh ta, thuộc thế giới vật chất hay phi vật chất, kể cả sự sống, xúc cảm, tư duy cho đến hành động của mỗi cá thể đều liên đới với nhau, tác động chằng chịt với nhau, phát hiện và biến dạng không ngừng.
 
Lầu Hoàng Hạc không cao lắm, tôi quên đếm nhưng hình như có năm tầng kể cả tầng trệt, cầu thang cũng dễ đi, người đông chen lấn nhau. Trên tầng cao nhất, người ta có thể nhìn thấy cây cầu do người Nga xây cất, bắc ngang sông Trường Giang, xe cộ tấp nập trên cầu. Khói ô nhiễm của thành phố tỏa rộng mù mịt trên sông và phố xá. Các tòa nhà chọc trời san sát nhau trên hai bờ sông, nhiều vô kể. Phải có một chút tâm hồn thi sĩ và nhất là phải nhắm mắt lại mới thấy được hàng cây xanh ở bến Hán Dương và cỏ thơm trên bãi Anh Vũ. Nếu cố gắng tưởng tượng mạnh hơn một chút nữa thì may ra sẽ có thể thấy được cánh buồm của Mạnh Hạo Nhiên mất hút ở chân trời trong vùng núi biếc.
 
Đứng trên Lầu Hoàng Hạc, ngưởi ta chẳng thấy có gì là thật cả. Trước mắt không phải cái quang cảnh mà Thôi Hiệu và Lý Bạch đã thấy. Kể cả cái lầu cũng không phải cái lầu mà Thôi Hiệu và Lý Bạch đã trèo lên để làm thơ. Chẳng qua tôi "thấy" những chuyện xưa ở trong đầu của tôi mà thôi, bằng cái trí tưởng tượng của mình. Cái thấy méo mó đó chắc gì đã đúng với "cái thấy" của Thôi Hiệu và Lý Bạch từ hơn 12 thế kỷ trước. Ấy là chưa nói đến cái "thấy" của hai ông cũng đã bị lệch lạc vì những xúc cảm trong lòng hai ông. Cảnh thật của Lầu Hoàng Hạc không biết ở đâu. Quả thật khó mà tìm, có thể là không có ? Nhưng nếu không có thì làm sao lại có hai bài thơ được truyền tụng đến ngày nay ? Vậy muốn tin là « không có » thì trước hết phải « có » cái đã, nhưng nếu ta cho rằng « có » thì lại sai, vì cái Lầu Hoàng Hạc là cái lầu nào đây ? Có phải là cái lầu mà tôi đang đứng trên tầng cao nhất để nhìn ra chiếc cầu do người Nga bắc ngang dòng Trường Giang hay không ? Nhất định là như thế vì tôi đang đứng trên nền gạch hoa mòn nhẵn vì vết chân của du khách trên tầng cao nhất của Lầu Hoàng Hạc để nhìn khói mây ô nhiễn tỏa mù trên thành phố và trên mặt nước Trường giang.
 
Bures-Sur-Yvette, 28.10.2001

Hoang Phong 
 
 

Hoàng Hạc Lâu là một ngôi tháp lịch sử, được cất trên vực đá Hoàng Hạc của núi Xà Sơn bên bờ sông Dương Tử, thuộc thành phố Vũ Hán tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc. Hoàng Hạc Lâu được xem là một trong bốn tứ đại danh tháp của Trung Quốc và là ngôi lầu nổi tiếng được các thi nhân ca tụng.

Lầu Hoàng Hạc đầu tiên được xây dựng ở trên ghềnh đá Hoàng Hạc thuộc huyện Vũ Xương tỉnh Hồ Bắc vào năm Hoàng Vũ thứ 2 đời nhà Ngô thời Tam Quốc (223 Tây Lịch). Đến nay suốt 1762 năm đã có 12 lần bị thiêu hủy, 12 lần xây cất lại, mỗi lần lại cao hơn và có nhiều tầng hơn.

Tên gọi " Lầu Hoàng Hạc " bắt nguồn từ truyền thuyết dân gian. Tương truyền Phí Văn Vi, một tu sĩ đắc đạo thành tiên thường cỡi hạc vàng ngao du sông thủy. Một hôm, tiên và hạc bay ngang Vũ Hán và dừng chân lại trên “Đồi Rắn” để nhìn ngắm, một bên là cảnh đẹp hùng vĩ của Trường Giang và bên kia là Ngũ Hồ trong khói sương diễm lệ. Người đời sau đã từ nơi tiên cưỡi hạc vàng bay đi xây lên một tháp lầu đặt tên là Hoàng Hạc Lâu.

Lầu Hoàng Hạc ngày xưa là nơi gặp mặt tao đàn của các văn nhân mặc khách đương thời. Trong thời Đường (618-907), các thi nhân đến Hoàng Hạc Lâu để vừa thưởng ngoạn phong cảnh non nước mây ngàn hữu tình, vừa uống rượu làm thơ.

Chinh chiến các thời đại phá hủy những kiến trúc Hoàng Hạc Lâu và đều được tái thiết. Ngôi lầu cuối cùng Thanh Lâu cắt năm 1868 và bị hủy hoại năm 1884. Năm 1957 khi ngôi cầu đầu tiên vượt sông Dương Tử được xây cất, vị trí cũ của Hoàng Hạc Lâu bị trưng dụng và các kiến trúc Hoàng Hạc Lâu được dời cách vị trí cũ 1 km.

Tháng 10 năm 1981, Hoàng Hạc Lâu được tái thiết và tháng 6 năm 1985 khánh thành. Tháp hiện nay là một công trình được xây lại bằng vật liệu hiện đại và có một cầu thang máy. Hoàng Hạc Lâu bây giờ nằm trong Hoàng Hạc Công Viên là nơi thu hút du khách trong và ngoài nước Trung Quốc.

Tích nhân dĩ thừa Hoàng Hạc khứ
Thử địa không dư Hoàng Hạc lâu
Hoàng Hạc nhất khứ bất phục phản
Bạch vân thiên tải không du du
Tĩnh xuyên lịch lịch Hán Dương Thụ
Phương thảo thê thê Anh Vũ châu

Bài thơ Hoàng Hạc Lâu của Thôi Hiệu ra đời tại thành Vũ Xương (thuộc về thành phố Vũ Hán bây giờ) vào thế kỷ 8, thời thịnh Đường. Ngày xưa lầu Hoàng Hạc đẹp như thế nào thì ngày nay khó mà có ai có thể hình dung ra được, nhưng Hoàng Hạc Lâu của Thôi Hiệu thì quả là một hình ảnh thật đẹp. Đẹp đến nỗi mà dù đã trải qua hơn 1250 năm rồi mà Hoàng Hạc lâu vẫn là một hình ảnh thần tiên dịu ngọt kèm theo một nỗi buồn man mác trong lòng những người đọc thơ của Thôi Hiệu, nhất là đọc qua bài thơ dịch tuyệt vời của nhà thơ núi Tản sông Đà Nguyễn Khắc Hiếu.

Hạc vàng ai cưỡi đi đâu?
Mà đây Hoàng Hạc riêng lầu còn trơ.
Hạc vàng đi mất từ xưa.
Nghìn năm mây trắng bây giờ còn bay.
Hán Dương sông tạnh, cây bày.
Bãi xa Anh Vũ xanh dày cỏ non.
Quê hương khuất bóng hoàng hôn.
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai.
Tản Đà dịch

“yên ba giang thượng” hay “trên sông khói sóng” trong bài thơ là ý nói về con sông Trường Giang trôi chảy bên thành Vũ Xương. Trường Giang là con sông dài thứ ba của thế giới và cũng là con sông dài nhất (6â,300km) của Trung Quốc. Nguồn sông phát xuất từ cao nguyên Thanh Tạng, chảy qua các bình nguyên Tứ Xuyên , xuyên qua ba khu vực hẻm Tam Giáp chảy vào bình nguyên Giang Hán trước khi tuôn ra biển Thái Bình ở cửa ngõ Thượng Hải. Về mặt kinh tế, Trường Giang được xem như là mạch máu chính nuôi dưỡng người dân Trung Hoa trong suốt bao nhiêu ngàn năm qua. Về mặt tinh thần, trên con đường thiên lý của nó, Trường Giang với một khí phách hùng vĩ của núi cộng với sự rộng lớn mênh mông và dòng nước chảy xiết của sông đã là ý nghĩa tượng trưng cho sức mạnh của dân tộc Trung Hoa. Về mặt văn hóa, lịch sử và địa danh, Trường Giang còn là một con sông có rất nhiều các danh lam thắng cảnh, tạo ra biết bao nhiêu nguồn cảm hứng cho các thi nhân Trung Hoa qua mọi thời đại. Và đồng thời, Trường Giang cũng là nơi làm chứng nhân lịch sử cho mọi triều đại tranh dành ảnh hưởng thôn tính lẫn nhau trong suốt chiều dài lịch sử của Trung Hoa. 

Trường Giang sau khi chảy xuyên qua Tam Giáp thì vào bình nguyên Giang Hán, chi lưu Hán Thủy nhập vào sông mẹ Trường Giang. Ngã ba sông chính là các địa danh lịch sử nổi tiếng của hơn ngàn năm trước như Hạ Khẩu , Hán Dương, Di Lăng... Đây cũng chính là khúc sông đã cho ngưới đời sau những di tích, những câu chuyện thần tiên, những sự tích lưu truyền mà người dân Trung Hoa (và ngay cả những quốc gia nào bị ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa) cũng đều biết đến. Động Đình Hồ, trận thủy chiến Xích Bích nổi tiếng thời Tam Quốc của Chu Du – Khổng Minh – Tào Tháo, Lầu Hoàng Hạc ..v..v. có mấy ai mà không nghe đến.

Nói đến Lầu Hoàng Hạc thì chúng ta đi ngược lại dòng lịch sử mà tìm hiểu đôi chút về “thân thế” của Hoàng Hạc Lâu.

Vào thời cuối Đông Hán thế kỷ thứ 3, vua nhà Đông Hán nhu nhược bị các lộng thần chèn ép. Tào Tháo lợi dụng danh nghĩa phò vua Hán chiếm giữ phía bắc (sau là Tào Ngụy), Lưu Bị xưng là tôn thất nhà Hán, lập ra nhà Thục Hán chiếm giữ miền tây nam. Tôn Quyền lui về Giang Đông lập ra Đông Ngô, xưng đế hiệu Ngô Hoàng Vũ vào năm 222. Thế Tam Quốc phân chia từ đó, thành Kinh Châu thuộc về Đông Ngô nhưng bị Lưu Bị mượn và giao cho Quan Vũ (Quan Vân Trường, người em kết nghĩa vườn đào với Lưu Bị và Trương Phi) trấn giữ. Vì ỷ y và khinh thường quân tướng Đông Ngô nên Quan Vũ thiệt mạng và để mất Kinh Châu về tay Đông Ngô. Năm 223, Tôn Quyền ra lệnh xây thành Giang Hạ (Hạ Khẩu) bên ngã ba sông Trường Giang và Hán Thủy để đóng quân. Trong cái thế Tam quốc thời đó, Hạ Khẩu là một thành trì chiến lược rất quan trọng vì tam quốc đều cho rằng phe nào chiếm được Hạ Khẩu thì phe đó sẽ chiến thắng cuộc chiến.

Vì thế, nhằm để theo dõi binh tình, Tôn Quyền cho xây trên góc một ngọn đồi nhỏ cạnh sông Trường Giang một tháp quan sát bên phía tây nam của thành Giang Hạ để theo dõi binh tình. Đứng trên tháp, người ta có thể quan sát được thuyền bè di chuyển trên sông Hán Thủy và phía tây của Trường Giang. Tháp quan sát này được đặt tên là Hoàng Hạc Lâu.

Cho đến ngày nay, không ít người đã không hiểu vì sao tháp lại có tên là Hoàng Hạc Lâu, một cái tên có vẻ trong câu chuyện thần tiên hơn là một cái tên dùng trong giới quân sự. Dân tộc Trung Hoa thường có quan niệm “ Thiên Nhân hợp nhất “ nên họ thường hay thiên về những câu chuyện thần tiên trong bất cứ các câu chuyện lịch sử, đền đài hay bảo tháp. Vì vậy, câu chuyện về ngọn tháp quan sát của Đông Ngô thời Tam Quốc cũng đã được ít nhiều khoác vào những câu chuyện thần tiên liên quan đến ngọn tháp. Người ta có thể dựa theo một câu chuyện như mây bay quanh tháp, thấy chim bay lượn trên ngọn cây cao hay bay vút vào bầu trời xanh biếc. Chỉ cần các yếu tố như thế thôi thì cũng đủ để người ta nghĩ ra một câu chuyện thần tiên về ngọn tháp quan sát của Đông Ngô này. 

Câu chuyện thần tiên của ngọn tháp quan sát này, có lẽ phát xuất từ thời Nam Bắc Triều, một thời đại loạn lạc liên miên khiến con người không còn tin tưởng nhiều về đời sống, giữa cái bình yên và chiến tranh, giữa cái sống và cái chết, giữa cái giàu sang và nghèo đói khốn cùng. Con người lúc đó có khuynh hướng nghiêng về các câu chuyện thần tiên để quên đi những thực tại đau khổ. Người ta dễ dàng lui về tìm một nơi chốn ẩn náu bình yên để thêu dệt, tưởng tượng ra những điều mơ ước. Bên thành Giang Hạ, Hoàng Hạc Sơn là một ngọn đồi cao tại vùng Hạ Khẩu và vì vậy ngọn đồi này thành một nơi lý tưởng, dễ dàng cho con người tìm về ẩn dật, lánh xa những chuyện đời thường. 

Câu chuyện thần tiên sớm nhất được ghi nhận về Hoàng Hạc Lâu là câu chuyện được ghi nhận trong bộ truyện Thuật Đăng Ký. Nói về một nhân vật tên Tấn Thuật ở Giang Lăng. Tấn Thuật đã có dịp gặp và hầu chuyện với một vị tiên ông cỡi hạc nhưng tiên ông là ai thì lại không thấy sách nói đến. Về sau, Tiêu Tử Hiển của nước Nam Tề (một nước trong giai đoạn Nam Bắc triều) thì cho rằng vị tiên đó chính là Vương Tử An, ông cỡi hạc vàng bay trên ghềnh đá Hoàng Hạc của Hạ Khẩu. Ngồi trên lưng hạc nhìn từ cao xuống, Tử An đã thấy được sự hiểm nghèo và hùng vĩ của con sông Trường Giang, thấy được cái cao của ngọn tháp Đông Ngô, thấy được cái mênh mông của bình nguyên Giang Hạ. Đó là tiên ông Vương Tử An của thời Nam Bắc Triều.

Đến đời nhà Đường, thì vị tiên cỡi hạc vàng tên Vương Tử An được biến đổi thành Phí Vĩ . Đời Đường Vĩnh Thái nguyên niên, trong “Hoàng Hạc Lâu Ký” của Diêm Bá Lý có trích dẫn một sự tích trong Đồ Kinh: Phí Vĩ lên tiên, cỡi hạc vàng và đã dừng chân nghỉ trên ngọn tháp quan sát của Đông Ngô thời Tam Quốc. Vì sự tích này mà tháp này được đặt tên là Hoàng Hạc Lâu. Sách cũng ghi nhận rằng Phí Vĩ từng được giữ chức Thừa Tướng vào cuối thời nhà Thục Hán của thời Tam quốc. Ông mất cha mẹ từ nhỏ, được các người thân nuôi nấng. Khi Lưu Bị lấy được Ích Châu thì ông theo giúp Thái tử Lưu Thiện. Sau khi Lưu Thiện lên ngôi thay vua cha Lưu Bị thì ông được thăng lên chức Thượng Thư, rồi thì Đại Tướng quân và chức vụ cuối cùng là Thừa Tướng. Năm Diên Hy 16 (254AD) ông bị ám sát chết. Sau khi chết, Phí Vĩ được thăng tiên. Nguyên nhân và lý do tại sao Phí Vĩ lại lên tiên thì không nghe nói đến và điều này vẫn còn là một huyền thoại cho đến ngày nay. 

Một số các câu chuyện thần tiên khác về Phí Vĩ thì các câu chuyện này cũng có đồng quan điểm như họ Diêm, nhưng lại được thêm thắt nhiều điều hơn. Trong “Liệt tiên toàn truyện” của Vương Thế Chinh và Uông Vân Bằng đời Minh thì kể thêm rằng sau khi lên tiên, Phí Vĩ hay thơ thẩn đi chu du đây đó, nhất là hay thả bộ dọc theo bờ sông Trường Giang. Ông thường hay ghé vào một tửu lầu ở cuối đồi Hoàng Hạc Sơn uống rượu nhưng ông không có tiền nên uống rượu “ghi sổ”. Nhưng chủ nhân tửu lầu họ Tân vẫn luôn vui vẻ cho ông thiếu tiền rượu mà không hề đòi. Nhiều năm trôi qua như thế, cho đến một ngày Phí Vĩ gọi chủ nhân họ Tân lại nói : “Tôi nợ ông tiền rượu quá nhiều rồi. Bây giờ là lúc tôi xin trả cho ông”. Nói xong, Phí Vĩ một tay cầm vỏ cam, gọi hạc vàng đến. Phí Vĩø cỡi hạc vàng bay dọc theo bờ tường của tửu lầu nói vọng theo :” mỗi khi có khách đến uống ruợu thì ông hãy vỗ tay và hát lên thì ngay lập tức hạc vàng sẽ từ tường hiện ra và múa theo điệu ông hát.” Nói xong Phí Vĩ bay mất! 

Người họ Tân tuy nghi ngờ về những điều Phí Vĩ nói nhưng rồi thì vì tò mò ông ta cũng làm theo những gì mà Phí Vĩ đã dặn. Và đúng như thế, mỗi lần họ Tân vỗ tay và hát thì chim hạc luôn luôn hiện ra nhảy theo nhịp hát của ông. Cứ như thế, mười năm trôi qua, chủ nhân tửu lầu họ Tân giờ đây trở nên rất giàu có, nhưng lòng lúc nào cũng nhớ đến Phí Vĩ. Chợt một hôm Phí Vĩ trở lại gặïp họ Tân và hỏi rằng: “chim hạc của tôi đã trả nợ đủ tiền rượu cho tôi chưa? “. Để cám ơn, họ Tân đã mời Phí Vĩ dùng cơm tối, nhưng Phí Vĩ không nói gì, ông lấy ra một ống sáo bằng ngọc và và thổi lên một tấu khúc. Chỉ trong chốc lát, một cụm mây trắng từ trời sa xuống, hạc vàng bay đến chỗ ông. Phí Vĩ cỡi chim hạc và bay theo vầng mây trắng mất hút vào trời không. Chủ nhân họ Tân đóng cửa tiệm rượu và dùng hết số tiền mình có để xây Hoàng Hạc Lâu, để tưởng nhớ đến Phí Vĩ và hạc vàng. Từ đo,ù người đời sau dùng câu “bạch vân hoàng hạc” để ám chỉ về sự tích này.

Tuy nhiên, theo Vương Tượng Chi của đời Bắc Tống viết trong “Dự Địa kỷ thắng” thì lại ghi nhận rằng sở dĩ tháp quan sát được gọi là Hoàng Hạc Lâu là vì tháp này nằm trên Hoàng Hộc Sơn, phía tây nam của Từ Thành ngày xưa. Vào thời cổ đại, chữ Hộc (con ngỗng trời: thiên nga) trong ngôn ngữ cổ đại Trung Hoa cũng còn có nghĩa là Hạc, nên về sau người ta dùng chữ Hạc cho rõ nghĩa hơn. Từ đó, Hoàng Hộc Sơn được gọi là Hoàng Hạc Sơn. Nhưng về sau, ngọn núi nhỏ Hoàng Hạc này có hình thù ngoằn ngèo giống như Rắn nên đời sau đã lấy môt tên khác là Xà Sơn thay vì gọi là Hoàng Hạc Sơn. 

Thời gian trôi qua, người ta có thể quên đi cái tên Hoàng Hạc Sơn, nhưng tên tháp Hoàng Hạc Lâu thì đã đi vào lòng người bất tử và trở thành một thắng cảnh, một di tích, một huyền thoại cho đời sau. Có lẽ chỉ vì tại cái bài thơ Hoàng Hạc Lâu của ông Thôi Hiệu mà thôi! Từ đó, cái tên “Bạch vân Hoàng Hạc” (mây trắng hạc vàng) được dùng như là một nghĩa bóng để người đời sau ám chỉ nói đến thành phố Vũ Hán ngày nay. 

Đến đời nhà Minh nhà Thanh , người ta còn có thêm thắt các câu chuyện thần tiên khác vào với sự tích đời nhà Đường. Nhưng có lẽ chúng ta cũng chưa cần biết đến ở đây vì dù sao thì Thôi Hiệu đã viết Hoàng hạc Lâu trong cái không gian và thời gian là sự tích của đời nhà Đường mất rồi!

Đến viếng cảnh Hoàng Hạc Lâu, nhìn cái nguy nga tráng lệ của “Lầu” ngày nay thì người ta không khỏi thắc mắc nghĩ đến “Lầu” ngày xa xưa hình dáng như thế nào! Đã gọi là tháp quan sát, chắc hẳn ít nhất tháp cũng phải có 2 tầng. Trải qua bao nhiêu thăng trầm với thời gian và lịch sử, Hoàng Hạc Lâu đã được trùng tu và xây dựng lại nhiều lần. Triều đại nào của Trung Hoa cũng cho xây lại Hoàng Hạc Lâu, không hiểu có phải vì bài thơ của Thôi Hiệu hay không? Hay vì sự tích của Hoàng Hạc Lâu, hay vì vì một điều gì đó! Nhưng rõ ràng là dân gian Giang Hạ, người của đất Sở ngày xưa sống không thể thiếu được Hoàng Hạc Lâu. Không ai muốn cho Hạc vàng bay đi mất cả! Các triều đại thời Nam Bắc Triều, nhà Đường, nhà Nguyên, thời Ngũ Đại, nhà Minh, nhà Thanh, Cộng Sản đều cho kiến trúc lại Hoàng Hạc Lâu. 

Ngày nay, người ta cũng cố tìm hiểu về di tích kiến trúc lầu Hoàng Hạc từ thuở lầu mới khởi đầu từ thời Tam Quốc. Tuy nhiên, vẫn chưa có ai biết được rõ lầu xưa được xây cất như thế nào! Qua những tài liệu còn giữ lại, người ta được biết Hoàng Hạc Lâu vào thời nhà Đường là môt lầu 2 tầng, kiến trúc theo phong thái nhà Đường. Tháp được xây ngay gần bên sông Trường Giang chứ không phải tại vị trí như hiện nay. Từ xa nhìn tháp lầu giống như là 2 tầng lầu chệt xếp chồng lên nhau. Mỗi tầng có mái riêng, mái không cong lắm so với các kiến trúc về sau này. Trên tầng hai, có lan can chung quanh để đứng ngắm nhìn trời sông. Ngồi trên lầu, người ta có thể thưởng ngoạn được cả không gian của thành phố Ngạc Châu (tên cũ của Vũ Hán). Hơn thế nữa, vào đời nhà Đường, Hoàng Hạc Lâu đã được xem như là nơi đàn hát , tiêu khiển và thưởng ngoạn phong cảnh của tao nhân mặc khách. Chẳng vì thế mà Thôi Hiệu, Lý Bạch, Mạnh Hạo Nhiên, Đỗ Phủ ..v..v. và không biết là bao nhiêu thi tài đã dừng gót tại Hoàng Hạc Lâu, ngắm cảnh “bạch vân hoàng hạc” và để lại cho đời những thi ca bất tử . Một câu chuyện kể lại rằng khi Lý Bạch đến Hoàng Hạc Lâu ngắm cảnh. Thấy cảnh sinh tình, nhà thơ muốn phóng tay viết về Hoàng Hạc Lâu nhưng ông chợt thấy đã có bài thơ Hoàng Hạc Lâu của Biện Châu Thôi Hiệu treo ở đấây. Đọc bài thơ của Thôi Hiệu, Lý Bạch đành bái phục mà viết rằng “nhãn tiền hữu cảnh đạo bất đắc. Thôi Hiệu đề thi tại thượng đầu “ (trước mắt có cảnh mà đành chịu, vì thơ Thôi Hiệu viết trên đầu). 

Nhà Đường suy tàn để nước Trung Hoa hỗn loạn với thời kỳ Ngũ Đại và Hoàng Hạc Lâu cũng bị tàn phá vì chiến tranh và thời gian. Thế nhưng “Hoàng Hạc Lâu” đã là một nét văn hóa, một cái điều gì đó mà người đời sau cảm thấy không thể thiếu được khi nhắc đến Hán Dương, Giang Hạ (Hạ Khẩu). Chẳng vì thế, khi nhà Tống thống nhất Trung Hoa thì Hoàng Hạc Lâu lại được kiến trúc lại, nhưng theo phong thái đời Tống. Tống Nhạc Phi một danh tướng thời Nam Tống, mỗi lần trên đường đem quân lên phía bắc với ước mơ quét sạch quân Kim để thu hồi giang sơn cho nhà Đại Tống ( nhà Tống lúc đó bị nhà Kim đánh chiếm nên lui về đóng đô ở Hàng Châu. Sử gọi là nhà Nam Tống), ông đều ngừng lại ở Hoàng Hạc Lâu, và với bao nhiêu cảm khái về nơi chốn này, ông để lại cho hậu thế một ca từ bất tử “Mãn Giang Hồng, Đăng Hoàng Hạc Lâu hữu cảm”. Không biết Nhạc Phi có hoài cảm với ý thơ “ Quê hương khuất bóng hoàng hôn. Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai” của người xưa hay không? Thế nhưng sau khi Nhạc Phi chết thì Hoàng Hạc Lâu một lần nữa lại bị phá hủy. 

Nhà Nguyên Mông Cổ chiếm trọn và cai trị Trung Hoa gần 100 năm. Chu Nguyên Chương khởi nghĩa thu phục Trung Hoa trở lại cho Hán tộc, lập ra triều đại nhà Minh kéo dài gần 300 năm. Rồi thì nhà Minh suy tàn để nhà Thanh thay thế và cũng trị vì gần 300 năm. Bốn mùa xuân hạ thu đông luân phiên thay nhau có cả hơn ngàn lần, Hoàng Hạc Lâu tan nát vì chiến tranh và hỏa hoạn tất cả 12 lần và cả 12 lần đều được cho xây dựng kiến thiết lại (không kể các lần trùng tu) cho dù dưới bất cứ triều đại nào, vua nào. Vì thế, Hoàng Hạc Lâu có hơn 12 kiểu kiến trúc khác nhau, từ một tháp quan sát thời Đông Ngô trở thành Hoàng Hạc Lâu đời Đường, Hoàng Hạc Lâu đời Tống, đời Minh, đời Thanh, cho đến bây giờ thời Cộng Sản. Thế mới biết có những điểm văn hóa người ta muốn quên cũng không quên được, muốn dẹp bỏ đi cũng không dẹp bỏ được. 

Từ năm 1957, dân Vũ Hán đã có chương trình phục hồi lại Hoàng Hạc Lâu nhưng mãi cho đến năm 1985 thì Hoàng Hạc Lâu hiện đại mới được hoàn thành. “Lầu” bây giờ cao hơn 50m , có 5 tầng lầu và được xây lại theo vóc dáng Lầu cũ của đời nhà Thanh Đồng Trị. Lầu mới rộng hơn và cao hơn lầu cũ gần 20m và có thêm 2 tầng lầu. Để tránh rủi ro về hỏa hoạn, sườn của Lầu mới được xây bằng sắt thép và xi măng chứ không còn bằng gỗ như ngày xưa nữa. Lầu có thể chia ra làm 3 phần chính. Phần thứ nhất bao gồm cách thiết kế bên trong của tầng 1, tầng này cao hơn 10m và phần trang trí bên trong được thiết kế cho người xem hiểu ngay được về sự tích của Hoàng Hạc Lâu. Một bức tranh thật lớn vẽ tại ngay chính giữa điện, diễn tả về câu chuyện thần tiên “bạch vân hoàng hạc” (mây trắng hạc vàng) của Phí Vĩ đời nhà Đường lúc thăng tiên . Tiên ông Phí Vĩ thổi sáo cưỡi hạc vàng bay bên trên, mây trắng vây quanh Hoàng Hạc Lâu. Bên dưới là người họ Tân đang đưa cao ly rượu dâng mời Phí Vĩ với sự chứng kiến của bàng dân thiên hạ. Nhìn tranh vẽ, bấy giờ thì người ta mới hình dung ra được câu trả lời cho câu hỏi của Thôi Hiệu, của Tản Đà “Hạc vàng ai cỡi đi đâu. Mà đây Hoàng Hạc riêng lầu còn trơ”. 

Hạc vàng đang ở đó! Lầu Hoàng Hạc cũng đang ở đó! Thân chúng ta cũng đang ở đó! Tâm chúng ta cũng đang ở đó! Thôi Hiệu, Tản Đà, Trần Trọng Kim, Ngô Tất Tố, Trần Trọng San cũng đang ở đó! Cảnh xưa cảnh nay, người xưa người nay có mất đi chút nào đâu!

Phần hai bao gồm các tầng từ tầng 2 cho đến tầng 4. Đây là các tầng gìn giữ lại những bài thơ, những bài từ bất tử nói về Hoàng Hạc Lâu, những bức họa tranh nói về các sự kiện lịch sử từ thời tam quốc, những danh nhân của đất Sở ngày nào như Khuất Nguyên, những thi tài Lý Bạch, Thôi Hiệu, danh tướng Tống Nhạc Phi, những kiến trúc cũ của Hoàng Hạc Lâu đời Đường, đời Nguyên, Minh, Thanh..v..v. được trưng bày tại đây để mọi người thưởng ngoạn.

Phần ba bao gồm tầng 5 cũng là tầng cao nhất của Lầu. Đứng ở đây, người ta có thể ngắm cảnh trời sông bao la bát ngát, nhìn dòng sông Trường Giang và Hán Thủy hợp lưu lại thành hình một chữ “Nhân” trong Hán tự . Ngẩng mặt lên để thấy “Giang Thiên hạo hãn” (Sông trời mênh mông bát ngát), nhìn ngang để hiểu 

Nhất Lâu tụy Tam Sở tinh thần (Một Lầu kết hợp tinh thần của Tam Sở) 
Vân Hạc câu không hoành địch tại (Mây Hạc đều không, chỉ còn lại tiếng sáo)
Nhị thủy giang bách xuyên chi phái (Nước trăm sông nhỏ vào hai sông lớn (Trường Hán)) 
Cổ kim vô cùng đại giang lưu ( Xưa nay dòng đại giang chảy vô cùng tận) 

Bước qua ranh giới của hai chữ quốc gia, văn hóa Trung Hoa quả thực cho người ta nhiều cảm khái về suy tư , về tâm hồn thi vị. Không có được cái cảm khái đó thì có lẽ Tản Đà chúng ta đã không dịch ra được một bài thơ dịch tuyệt hảo về Hoàng Hạc lâu. Ông không những vẫn giữ nguyên được cái ý nghĩa nguyên thủy Hoàng Hạc Lâu của Thôi Hiệu mà còn vượt qua nổi cái thâm trầm ngôn ngữ của nguyên tác để đưa vào lòng người đọc thơ những điều nhẹ nhàng tinh túy nhất của ngôn ngữ Việt Nam. (đọc Giảng luận về Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu của Bùi Giáng)

Nhật mộ hương quan hà xứ thị. 
Yên ba giang thượng sử nhân sầu

“Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai“ 

Thôi Hiệu còn, Tản Đà còn, Hoàng Hạc Lâu luôn còn hiện hữu, bất tử bên con sông Trường Giang Hán Thủy, miền Giang Hạ của Trung Hoa. 

May 31, 2005
Mừng sinh nhật một người.
Trần Nguyên Thắng
(http://www.dcvonline.net/php/)

Những bài thơ dịch Hoàng Hạc Lâu của các tác giả khác.

Người đi cỡi hạc từ xưa,
Đất này Hoàng Hạc còn lưa một lầu,
Hạc vàng đi mất từ lâu
Ngàn năm mây trắng một màu mênh mông,
Hán Dương cây bóng lòng sông,
Bãi kia Anh Vũ, cỏ trông xanh rì,
Chiều hôm lai láng lòng quê,
Khói bay sóng vỗ, ủ ê nỗi sầu
Trần Trọng Kim dịch

Người xưa cưỡi hạc đã lên mây,
Lầu Hạc còn suông với chốn này.
Một vắng hạc vàng xa lánh hẳn;
Nghìn năm mây bạc vẩn vơ bay.
Vàng gieo bên Hán, ngàn cây hửng;
Xanh ngút châu Anh, lớp cỏ dầy.
Trời tối quê nhà đâu tá nhỉ?
Đầy sông khói sóng gợi niềm tây.
Ngô Tất Tố dịch