Vài suy nghĩ về Phong trào Duy Tân ở Quảng Nam đầu thế kỷ XX (Cao Văn Thức)

Ở thế kỷ XIX, trong số những vị đại thần cấp tiến, có xu hướng canh tân của triều Nguyễn, có một số nhân vật quê ở Quảng Nam. Trong các thập niên 60, 70, dưới thời vua Tự Đức, trước sự biến động dữ dội của lịch sử thế giới cận đại, các cường quốc công nghiệp phương Tây lần lượt xâm chiếm lãnh thổ của các quốc gia nông nghiệp yếu kém, lạc hậu ở phương Đông để làm thuộc địa. Lúc bấy giờ, một số nhà khoa bảng Quảng Nam đang giữ những trọng trách của triều đình, có dịp đi công cán nước ngoài nên có điều kiện quan sát được sự tiến bộ về khoa học kỹ thuật của phương Tây; vốn sẵn có tư duy cởi mở của cư dân vùng đất mới nên họ không có định kiến với nền văn minh xa lạ, ngược lại họ nhận thức rất rõ là cần phải canh tân để đất nước phát triển, ngăn chặn được nguy cơ xâm lược của các cường quốc phương Tây. Tiêu biểu nhất cho những nhân vật cấp tiến ở đất Quảng Nam vào nửa cuối thế kỷ XIX là Phạm Phú Thứ và Lê Đĩnh.

Phạm Phú Thứ (1821-1882), quê ở làng Đông Bàn (Điện Trung, Điện Bàn), đỗ tiến sĩ năm 1843, làm quan đến chức Thượng thư; ông được cử làm Phó sứ trong phái đoàn triều đình cử sang Pháp, Tây Ban Nha năm 1863 để xin chuộc lại ba tỉnh Đông Nam Kỳ. Về nước, Phạm Phú Thứ viết tác phẩm Tây hành nhật ký (Nhật ký đi Tây) dâng lên vua Tự Đức, trong sách ông ghi lại đầy đủ các chi tiết về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa… của chính quyền và người dân phương Tây mà ông đã có dịp quan sát qua chuyến công cán. Phạm Phú Thứ còn cho khắc in một số sách kỹ thuật phổ thông của các cường quốc phương Tây, đã được các học giả Trung Hoa dịch từ Anh ngữ ra Hán văn, để phổ biến trong dân chúng như: Bác vật tân biên (sách viết về khoa học kỹ thuật), Khai môi yếu pháp (Phương pháp khai mỏ), Hàng hải kim châm (hướng dẫn đi biển), Vạn quốc công pháp (phương pháp giao thiệp quốc tế)…

Lê Đĩnh (1847-1920), quê ở làng Đông Mỹ (Điện Trung, Điện Bàn), đỗ cử nhân năm 1870, làm quan đến chức Tổng đốc; ông từng được cử làm Chánh sứ trong phái đoàn triều đình sang Hương Cảng (Hongkong) năm 1881, sau đó lại có dịp đi công cán ở nhiều quốc gia Đông Nam Á (Indonesia, Malaysia, Mianma, Singapore…). Từ sự quan sát thực tế qua những dịp ra nước ngoài, Lê Đĩnh đã gửi tấu trình lên vua Tự Đức đề nghị canh tân trên các lĩnh vực, đặc biệt nhấn mạnh vào lĩnh vực ngoại thương, để thu về ngoại tệ sử dụng cho việc xây dựng đất nước.

Đầu thế kỷ XX, xuất hiện những nhân vật nho sĩ cấp tiến ở Quảng Nam mà tiêu biểu nhất là Phan Châu Trinh. Vào thời gian này, phong trào Cần Vương đã hoàn toàn chấm dứt với sự thất bại của đường lối đấu tranh bạo động vũ trang theo ý thức hệ phong kiến; các nhà nho yêu nước, tiến bộ đã tìm tòi một con đường cứu nước mới, phù hợp với xu thế của thời đại và người đi tiên phong chính là Phan Châu Trinh (1872-1926), quê ở làng Tây Lộc (Tam Lộc, Phú Ninh). Ông thi đỗ phó bảng, làm quan ở Huế một thời gian ngắn rồi từ chức về quê, ông cùng các nhà nho tiến bộ ở Quảng Nam khởi xướng phong trào Duy Tân. Đó là một phong trào hoạt động công khai, ôn hòa với phương châm “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh”. Phan Châu Trinh là nhân vật tiêu biểu cho tư duy cởi mở, thông thoáng, tính cách năng động của con người xứ Quảng. Tuổi thiếu niên ông từng theo cha tham gia phong trào Cần Vương, nhận thấy sự lỗi thời, bế tắc của phương pháp đấu tranh vũ trang theo ý thức hệ phong kiến nên đã đoạn tuyệt với khuynh hướng này, tìm đọc Tân thư để tìm con đường đấu tranh mới phù hợp với xu thế của thời đại văn minh.

Phong trào Duy Tân phát khởi từ năm 1905 từ Quảng Nam rồi lan rộng ra các tỉnh Trung Kỳ. Buổi đầu, phong trào Duy Tân với xu hướng hoạt động ôn hòa, công khai nhằm “khai dân trí” có vẻ yếu thế hơn so với Duy Tân hội của Phan Bội Châu là một tổ chức bí mật chủ trương đấu tranh chống Pháp bằng hình thức bạo động vũ trang. Ngày đó đại đa số dân chúng mù chữ và một số ít người được đi học là khóa sinh, tú tài, cử nhân… nhưng cũng kém hiểu biết về thế giới đương đại, vì vậy hầu như đại đa số đều mang một tâm lý đơn giản và dựa dẫm là mong ngóng Phan Bội Châu mang quân đội và vũ khí mà ông cầu viện được của Nhật Bản về đánh đuổi Pháp, giải phóng đất nước trong nay mai. Trong khi đó, đối với đại đa số dân chúng thì chủ trương đấu tranh công khai của phái Duy Tân do Phan Châu Trinh đề xướng vẫn còn xa lạ. Buổi đầu, những nhà nho cấp tiến đến các làng xã diễn thuyết về dân quyền, dân chủ nhưng kết quả đạt được rất hạn chế; vì do thiếu hiểu biết nên mọi người chẳng hiểu là các ông nhà nho này nói gì. Trước đây họ thấy các ông mở miệng ra là Khổng Mạnh, Nghiêu, Thuấn, Vũ… còn bây giờ nghe các ông nói những ngôn từ lạ hoắc như dân sinh, dân chủ, dân quyền, tư hữu… nên họ chả hiểu gì cả. Người Việt ta thời xã hội quân chủ có tâm lý sùng bái những người đỗ đạt khoa bảng, vì vậy khi các ông Phan Châu Trinh, Trần Quý Cáp, Huỳnh Thúc Kháng, Lê Bá Trinh… tập hợp dân làng xã để diễn thuyết thì dân chúng tụ tập đến nghe do nể trọng các ông là những tiến sĩ, phó bảng, cử nhân, chứ họ kém hiểu biết nên thực tâm chẳng ưa thích gì những thuyết lý mà họ cho là viển vông, xa lắc ở nước Tây, nước Mỹ nào đó.