Bài Học Vỡ Lòng Về Tính Phi Ngã

BÀI HỌC VỠ LÒNG VỀ TÍNH PHI NGÃ
Andy Karr [A]
Vô Minh dịch

Trọng tâm của triết học Phật giáo là học thuyết nổi tiếng về tính không - rằng tất cả chúng sinh và hiện tượng đều trống rỗng về bản chất hay bản chất cố hữu. Đó không phải là một quan điểm dễ dàng chấp nhận—nó mâu thuẫn với mọi điều chúng ta thường nhận thức và tin tưởng—vì vậy nó được dạy thông qua những lý luận, phép loại suy và thiền định được xây dựng cẩn thận.

ANDY KARR đưa ra một số lập luận chính.

Hãy tưởng tượng bạn đang đi dạo trong rừng vào lúc hoàng hôn vào cuối một ngày hè. Đột nhiên bạn nhìn thấy một hình thù trên mặt đất ngay trước mặt bạn—đó là một con rắn! Bạn sợ hãi, nhưng khi đứng yên tại chỗ, bạn bắt đầu nhận thấy con rắn không hề di chuyển. Bạn ngập ngừng cúi xuống gần hơn. Rốt cuộc nó không phải là một con rắn. Nó chỉ là một đoạn dây sọc cũ. Sau khi cười khúc khích vì sai lầm của mình và với cảm giác nhẹ nhõm, bạn bước tiếp.

Một mặt, đây chỉ là một câu chuyện nhỏ. Nhưng mặt khác, đó là phép ẩn dụ cho một trong những hiểu biết sâu sắc nhất của Phật giáo về thân phận con người. Câu chuyện về con rắn và sợi dây này là một minh họa cổ điển của Phật giáo về niềm tin của chúng ta vào một cái tôi hay bản ngã vững chắc, không thay đổi. Giống như chúng ta không thấy được bản chất thực sự của “con rắn”, chúng ta không nhìn thấy bản chất thực sự của “cái tôi”. Tin rằng nó là thật, chúng ta bám vào cái ngã và liên tục bị bao vây bởi hy vọng, sợ hãi và lo lắng. Khi nhận ra “con rắn” chỉ là một sợi dây, chúng ta thư giãn. Tương tự như vậy, ngay khi chúng ta nhận ra cái tôi không thực sự tồn tại, chúng ta sẽ ngừng bám víu vào nó. Nỗi sợ hãi và lo lắng của chúng ta tan biến.

Đây là một minh họa khác có thể gần gũi hơn với cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Hãy suy nghĩ về việc đi xem phim. Nếu bộ phim hay, chúng ta sẽ hoàn toàn say mê. Chúng ta hoàn toàn quên mất sự thật là chúng ta đang ngồi trong rạp chiếu phim xem ánh sáng chiếu trên màn hình - chúng ta nghĩ rằng chúng ta đang nhìn vào những con người và địa điểm thực sự. Nếu câu chuyện trở nên đáng sợ, chúng ta cảm thấy sợ hãi. Trừ khi chúng ta tự nhắc nhở mình: “Đây chỉ là một bộ phim”, nỗi sợ hãi có thể vượt quá tầm kiểm soát. Nhưng việc nhắc nhở bản thân rằng chúng ta đang xem một bộ phim chỉ có tác dụng trong vài phút và sau đó chúng ta lại bị cuốn hút trở lại. Chỉ đến khi màn ảnh chiếu danh sách diễn viên, bộ phim chấm dứt và đèn bật sáng thì ảo ảnh mới kết thúc.

Nó cũng giống như sợi dây và con rắn: khi chúng ta không biết bản chất thực sự của trải nghiệm của mình, chúng ta sợ hãi; khi chúng ta nhận ra bản chất thực sự của mọi thứ, nỗi sợ hãi tan biến. Nếu bộ phim của chúng ta là một bộ phim hài thì sao? Trong trường hợp đó, ảo tưởng có thể khiến chúng ta hạnh phúc trong chốc lát, nhưng niềm hạnh phúc đó cũng tan biến khi ảo tưởng kết thúc.

Bởi vì chúng ta coi “tôi” và “của tôi” là có thật—như những thực thể thường trực, liên tục với cốt lõi hoặc bản chất riêng của chúng—chúng ta lái một chiếc tàu lượn siêu tốc đầy cảm xúc, liên tục bị xoay chuyển bởi hy vọng và sợ hãi; đam mê, hung hăng và thiếu hiểu biết, ghen tị, hận thù và tất cả những cảm xúc khác. Đây là tu65e giác mà Đức Phật đã đạt được khi Ngài ngồi kiên nhẫn dưới gốc cây Bồ Đề: Ngài nhìn thấy sự khó khăn và đau khổ do tin vào một cái ngã vững chắc, và sự tự do đến từ việc nhìn xuyên qua ảo tưởng như thế nào.

Tất nhiên, một vài phép loại suy sẽ không đủ để thuyết phục chúng ta rằng cái tôi có vẻ rắn chắc này chỉ là ảo ảnh và là nguồn gốc của mọi khó khăn của chúng ta. Chúng ta cần xem xét tình huống một cách cẩn thận và đi đến kết luận của riêng mình. Chúng ta cần điều tra xem liệu chúng ta có tồn tại theo cách mà chúng ta nghĩ hay không. Chúng ta cần nhìn vào “cái tôi” này và xem xét nó một cách cẩn thận, như thể chúng ta là sinh viên trong phòng thí nghiệm sinh học đang nhìn một mẫu vật dưới kính hiển vi.

Trước khi chúng ta có thể bắt đầu thấy cái tôi thực sự là gì, chúng ta cần xem xét kỹ hơn cách thức cái tôi xuất hiện. Hãy xem xét thực tế là đôi khi chúng ta nói: “Tôi bị bệnh” và những lúc khác chúng ta nói: “Tôi bị đau đầu”. Trong trường hợp đầu tiên, có vẻ như bản thân đang bị bệnh. Trong trường hợp thứ hai, cái tôi và cái đầu dường như là hai thứ khác nhau, trong đó cái tôi sở hữu cái đầu. Đôi khi chúng ta còn nói, “Hôm trước tôi không còn là chính mình nữa,” như thể tôi và cái tôi là hai thứ khác nhau.

Vì thế đây là điều đầu tiên cần lưu ý: trong khi dường như hiển nhiên là có một thứ như cái tôi, nhưng khi chúng ta cố gắng xác định nó, toàn bộ sự việc trở nên khó nắm bắt và mơ hồ. Đôi khi nó có vẻ là một điều, đôi khi nó có vẻ là một điều khác. Hãy xem xét cẩn thận và xem liệu bạn có thể tìm thấy một thứ không thay đổi đó là “cái tôi” của bạn hay không.

Chúng ta có thể nói gì khác về “tôi”? Từ này phải ám chỉ cái gì đó, nhưng cái gì? Truyền thống Phật giáo nói rằng có bốn đặc tính của cái mà chúng ta gọi là cái tôi: nó có vẻ là một vật, nó có vẻ độc lập, nó có vẻ lâu dài và nó có vẻ quan trọng.

Đặc tính đầu tiên thường được gọi là điểm độc nhất, nghĩa là chúng ta cảm thấy bản thân là một vật duy nhất, không phải nhiều vật. Có lẽ ngoại trừ khi chúng ta trải qua những trạng thái tâm lý cực độ, chúng ta không nghĩ rằng mình có nhiều cái tôi để vượt qua hoặc lựa chọn. Chúng ta nghĩ rằng chúng ta luôn luôn là cùng một người. Chúng ta có thể có những tính cách khác nhau trong những tình huống khác nhau, nhưng điều này giống như cái tôi mặc bộ quần áo khác, không thay đổi cái tôi.

Đặc tính thứ hai là tính độc lập. Chúng ta nghĩ bản thân đưa ra những lựa chọn; chẳng hạn, chúng ta có thể quyết định dọn dẹp nhà cửa, xem tivi hoặc đi ăn tối. Chúng ta không nghĩ rằng những tình huống này phát sinh do những nguyên nhân và điều kiện mà chúng ta không thể kiểm soát được.

Đặc tính thứ ba là thường hằng. Cái tôi dường như tồn tại lâu dài hoặc thường trực bởi vì có cảm giác như chúng ta đã có cùng một cái tôi trong suốt cuộc đời. Trong khi ngoại hình của chúng ta thay đổi, kiến ​​thức và kinh nghiệm của chúng ta thay đổi, cái tôi dường như không thay đổi. Tôi nhớ rất rõ bố chồng tôi vào ngày sinh nhật thứ tám mươi ba của ông đã nói rằng ông không cảm thấy mình khác biệt gì so với khi còn nhỏ. Đó là một nhận xét thú vị và minh họa rõ ràng đặc điểm thứ ba này.

Đặc tính thứ tư là tầm quan trọng. Ngay cả khi chúng ta không đi khắp nơi và suy nghĩ, “Tôi cần phải tìm kiếm số một,” lòng tự trọng vẫn là dòng chảy ngầm của mọi hoạt động của chúng ta. Chúng ta chỉ cần nhớ lại cảm giác của mình khi bị kẹt xe hoặc phải làm nguội gót chân trong phòng chờ của bác sĩ. Ít người trong chúng ta nghĩ rằng: “Tôi không cần phải đi làm nhiều hơn những người còn lại đang bị kẹt xe” hoặc “Tôi không cần phải gặp bác sĩ trước những bệnh nhân khác”. Trên thực tế, chúng ta có thể coi mình quan trọng hơn hầu hết những người khác trên thế giới cộng lại!

Đây là cách cái tôi xuất hiện với chúng ta – như một vật thể độc nhất, độc lập, lâu dài và quan trọng. Sau khi đã thảo luận về cách cái tôi xuất hiện, chúng ta có thể bắt đầu tìm hiểu xem nó thực sự là gì.

Một cách để làm điều này là tự hỏi bản thân một số câu hỏi đơn giản. Ví dụ, cái tôi là thân thể hay là tâm trí? Có phải là cả hai hay không? Hầu hết chúng ta sẽ nói rằng cái tôi bao gồm cả cơ thể và tâm trí. Tuy nhiên, cơ thể là một cái gì đó hữu hình và thực chất, trong khi – mặc dù các nhà khoa học hiện nay có thể liên hệ hoạt động tinh thần với hoạt động điện trong não – không ai đề xuất rằng suy nghĩ, cảm xúc, ý thức và các hiện tượng tinh thần khác là thực thể.

Vì vậy, làm thế nào cái tôi có thể vừa có thực chất vừa không có thực chất? Chúng ta không thảo luận về một số máy có các bộ phận khác nhau, một số được làm từ kim loại và một số được làm từ nhựa. Chúng ta đang hỏi làm thế nào một vật—cái tôi—có thể được tạo thành từ hai vật không có cơ sở chung. Làm thế nào điều đó có thể hoạt động được? Làm thế nào họ có thể được kết nối? Nếu một vật không được tạo thành từ bất kỳ vật chất nào thì cái gì có thể gắn vào nó? Điều gì có thể giữ được nó?

Nếu bây giờ chúng ta chấp nhận rằng cái tôi không thể vừa là thể xác vừa là tâm trí, thì chúng ta cần khám phá khả năng nó chỉ là cái này hay cái kia. Nếu cái tôi chỉ là tâm trí thì sao? Điều đó dẫn đến một kết luận khá vô lý rằng một tâm trí phi vật chất có thể sở hữu một cơ thể vật chất. Nó sẽ hoạt động như thế nào? Một vấn đề nữa với sự sắp xếp này là nếu bản ngã chỉ là tâm trí, làm sao bạn biết được khi nào bạn bị vấp ngón chân? Cơ thể sẽ là một cái gì đó bên ngoài bản thân, giống như một món đồ nội thất.

Tiếp theo, chúng ta cần hỏi liệu cái tôi có thể chỉ là thân thể hay không. Điều này dẫn đến kết luận vô lý rằng một cơ thể vật chất có thể sở hữu một tâm trí phi vật chất. Ngoài ra, nếu ngã chỉ là thân thì làm sao nó có thể biết được điều gì, vì chính tâm mới biết? Nếu ngã chỉ là thân thì xác chết cũng là ngã.

Có một khả năng nữa mà chúng ta cần xem xét. Nếu ngã không thể vừa là thân vừa là tâm, hay chỉ là tâm, hay chỉ là thân, thì nó có thể là cái gì không phải là thân cũng chẳng phải tâm? Nếu một cái tôi như vậy thực sự tồn tại thì nó có thể được quan sát theo một cách nào đó. Vấn đề với lời giải thích này là chưa có ai từng tìm thấy một cái tôi không phải là thể xác hay tâm trí. Một vấn đề nữa là làm thế nào một cái tôi như vậy có thể sở hữu cả cơ thể vật chất và tâm trí phi vật chất?

Hãy thử một kiểu điều tra khác. Chúng ta hãy nhìn vào kết luận nổi tiếng của René Descartes trong quá trình nghiên cứu bản thân của chính ông: “Tôi tư duy nên tôi tồn tại”. Có một hình ảnh Phật giáo truyền thống có liên quan ở đây. Hãy tưởng tượng bạn bước vào một xưởng gốm và nhìn thấy một bàn xoay của người thợ gốm đang quay một chiếc bình đang làm dở đang quay tròn ở trên. Nhìn cảnh tượng này, theo bản năng bạn sẽ có cảm giác rằng chắc hẳn có một người thợ gốm ở gần đó. Điều này tương tự như việc quan sát những suy nghĩ của chúng ta và tin rằng phải có một người suy nghĩ. Tuy nhiên, nếu chúng ta nhìn, chúng ta không thể tìm thấy bất kỳ người suy nghĩ nào. Chúng ta không nhìn thấy những suy nghĩ và cái gì đó tạo ra suy nghĩ. Chúng ta chỉ thấy nhiều suy nghĩ hơn.

Nếu chúng ta muốn đi theo con đường của Đức Phật, chúng ta cần thẩm tra những cảm giác bản năng rằng có một bản ngã. Chúng ta cần hỏi: “Tôi là ai? Tôi có thực sự tồn tại không? Tôi coi cái gì là cái tôi?” Có lẽ chúng ta có thể đạt đến tuệ giác giống như Đức Phật, và tuệ giác đó sẽ để lại cho chúng ta một không gian rất rộng mở. Ai biết? (Ai biết được?)

BÀI TẬP

Khi quán chiếu, hãy ngồi trong tư thế thoải mái, thẳng đứng và để tâm trí lắng đọng. Bạn có thể sử dụng kỹ thuật thiền nếu muốn, nhưng điều đó không cần thiết.

Khi bạn cảm thấy sẵn sàng, trước tiên hãy quán chiếu cách cái tôi xuất hiện. Tự hỏi bản thân minh:

Tôi có một cái tôi hay nhiều cái tôi?

Tôi có đưa ra những lựa chọn hay những quyết định chỉ nảy sinh trong tôi?

Cái ngã là trường tồn hay nhất thời?

Việc này tự phục vụ mục đích gì?

Hãy để tâm trí bạn ổn định trở lại. Bây giờ hãy quán chiếu bản chất thực sự của bản thân. Tự hỏi bản thân minh:

Cái tôi nằm ở đầu, ngực hay khắp cơ thể tôi?

Bản thân có màu đỏ, trắng, xám hay màu nào khác không?

Bản thân có hình dạng gì?

Bạn có thể quay lại những quán tưởng này nhiều lần. Đôi khi một trong những câu hỏi có thể khơi dậy một số hiểu biết sâu sắc, đôi khi nó có thể là một câu hỏi khác. Đôi khi sẽ không có gì xảy ra. Đó là cách quán tưởng.

Ghi chú của người dịch

[A] Trích dịch từ SHAMBHALA SUN, JANUARY 2005.

Bà Andy Karr đã nghiên cứu Phật học với Chogyam Trungpa Rinpoche và Khenpo Tsultrim Gyamtso Rinpoche. Sách đã xuất bản: ‘Quán chiếu thực tại_ Hướng dẫn cho hành giả về cái thấy trong Phật giáo Ấn Độ-Tây Tạng’ (Contemplating Reality_ A Practitioner's Guide to the View in Indo-Tibetan Buddhism, 2007) ;  ‘Trung đạo của Karmapa_ Lễ cầu phúc cho người may mắn, Bình luận về Madhyamakavatara của Chandrakirti’ (The Karmapa's Middle Way_ Feast for the Fortunate, A Commentary on Chandrakirti's Madhyamakavatara, 2008); Nhìn vào Gương_ Hành trình của Phật giáo qua Tâm trí, Vật chất và Bản chất của Thực tại (Into the Mirror_ A Buddhist Journey through Mind, Matter, and the Nature of Reality, 2023).