Tiến Hóa Vượt Ra Ngoài Ảo Tưởng

TIẾN HÓA VƯỢT RA NGOÀI ẢO TƯỞNG
Andrew Olendzki
Mùa xuân 2003
Vô Minh dịch

Loài người đang tiến hóa và với tốc độ rất nhanh hiện nay, sự tiến hóa mang tính văn hóa hơn là sinh học. Những thay đổi về thể chất vẫn có thể xảy ra; nhưng với tốc độ chậm, chúng ta khó có thể nhận thấy bất cứ điều gì. Tuy nhiên, những thay đổi trong tâm trí con người là rất lớn và có thể được nhìn thấy xung quanh chúng ta.

Sức mạnh cộng sinh của lòng tham và sự thù hận—sự thôi thúc cơ bản muốn có nhiều hơn những gì làm hài lòng chúng ta và muốn những gì làm chúng ta khó chịu biến mất—đã là những công cụ thích ứng hữu ích trong suốt quá khứ từ đầu của chúng ta, nhưng đang nhanh chóng trở nên lỗi thời. Giờ đây, cộng đồng của chúng ta mang tính toàn cầu chứ không phải bộ lạc, các công cụ của chúng ta mạnh mẽ hơn là thô sơ và vũ khí của chúng ta có khả năng hủy diệt hàng loạt, chúng ta thấy mình cần phải phát triển vượt ra ngoài các mô hình cũ nếu muốn thích nghi với môi trường mới ngày càng được định hình bởi các hoạt động của chính chúng ta.

Bản năng ham muốn sâu xa đã giúp chúng ta đạt được vị trí hiện tại, khi chúng tiếp tục giúp tất cả các loài động vật sống sót trong tự nhiên. Lòng tham là cần thiết để truy đuổi và nuốt chửng con mồi, còn lòng hận thù là điều cần thiết cho phản xạ “chiến đấu hoặc bỏ chạy” giúp giữ cho sinh vật sống sót trong thời điểm nguy hiểm. Nhưng con người không còn sống trong những đơn vị gia đình nhỏ ở vùng hoang dã rộng lớn và khắc nghiệt nữa. Chúng ta rúc vào nhau như bây giờ, kề vai sát cánh trên một hành tinh đang thu hẹp lại, bản năng động vật của chúng ta đã trở thành kẻ săn mồi nguy hiểm nhất.

Vì bất cứ lý do gì xảy ra, sự phồng lên đột ngột của não trước ở người Homo sapiens (diễn ra cách đây không lâu) đã mang đến cho con người chúng ta một khả năng chưa từng có: nhận thức có ý thức bền vững về những gì chúng ta đang làm và nó ảnh hưởng đến những người xung quanh như thế nào. Phật tử gọi khả năng này là chánh niệm (sati) và hiểu biết rõ ràng (sampajāna, tỉnh giác). Nó đã cho phép chúng ta bắt đầu quá trình tiến hóa vượt ra khỏi bản năng sâu xa thứ ba, ảo tưởng (si), bằng cách bắt đầu phát triển trí tuệ.

Điều gì là bản sắc của con người hơn khả năng khôn ngoan? Trí tuệ cho phép chúng ta nhìn xa hơn vẻ bề ngoài vào bản chất ẩn giấu của sự vật; nó cho phép chúng ta nhận thức được điều gì phản trực giác; nó giúp chúng ta biết điều gì là thiết yếu. Trí tuệ cho chúng ta khả năng hiểu rằng niềm hạnh phúc lớn nhất và hạnh phúc sâu sắc nhất của chúng ta nằm ngoài việc làm dịu đi những cơn khát tức thời hoặc ngăn chặn những sự thật khó chịu. Đặc biệt, trí tuệ bộc lộ những hạn chế của những ham muốn tham lam và sân hận bẩm sinh của chúng ta, vì nó làm xói mòn những ảo tưởng đang trói buộc chúng ta.

Truyền thống Phật giáo có thể cực kỳ hữu ích cho chúng ta trong quá trình cố gắng tiến hóa lên cấp độ tiếp theo của nhân loại. Có thể coi chính Đức Phật là người đang chứng minh loài mới “homo sophiens” (con người thông thái) này có thể trông như thế nào. Trong bốn mươi lăm năm, từ lúc tâm thức tỉnh giác ngộ đến lúc thân xác nhập diệt, Đức Phật đã sống với thân tâm được thanh lọc khỏi mọi trạng thái tham, sân, si. Ba ngọn lửa này đã “tắt”, đã “được dập tắt”, hoặc “đã hết nhiên liệu” và đây là điều mà từ niết bàn (nirvana) ám chỉ. Nó mô tả không phải một cõi siêu việt, mà là một con người đã được biến đổi - thậm chí chúng ta có thể nói là đã tiến hóa.

Mục tiêu trở thành một người tốt hơn nằm trong tầm tay của tất cả chúng ta, ở mọi thời điểm. Công cụ để thoát khỏi cái ách nguyên thủy của những phản ứng có điều kiện đối với sự tự do hữu hình của đời sống ý thức nằm ngay sau trán chúng ta. Chúng ta chỉ cần phát huy sức mạnh của chánh niệm tỉnh giác trong bất kỳ hành động nào của thân, lời nói hoặc tâm trí để nâng hành động đó từ phản xạ vô thức của một sinh vật đã được huấn luyện thành sự lựa chọn tỉnh táo của một con người được trí tuệ hướng dẫn đến một cuộc sống cao hơn.

Chúng ta không cần phải hoàn thành điều này một cách quá đặc sắc như Đức Phật đã làm. Chúng ta có thể không “hoàn thành” công việc trong đời này và tìm ra tận gốc cơ chế mà tâm trí và cơ thể chúng ta biểu hiện các độc tố di truyền. Tuy nhiên, ở mức độ nào đó, chúng ta có thể nhận thấy chúng khi chúng xuất hiện, hiểu chúng là gì và nhẹ nhàng từ bỏ sự nắm bắt của chúng ta về chúng - nếu chỉ trong thời điểm này - chúng ta đang có được chỗ đứng trong kế hoạch lớn của mọi thứ. Và ngay cả một khoảnh khắc khiêm tốn của sự giải thoát khỏi những gốc rễ bất thiện của tham, sân và si cũng là một khoảnh khắc không có đau khổ.

Bất chấp những bằng chứng đôi khi ngược lại, tôi tin rằng một nghiên cứu khách quan về lịch sử sẽ cho thấy rằng loài người thực sự đang tiến hóa để hướng tới một tương lai khôn ngoan hơn, tử tế hơn và cao quý hơn. Đức Phật và những lời dạy của Ngài có liên quan rất nhiều đến việc nâng cao tầm nhìn của nhân loại, và ngày nay chúng ta có thể ở vị trí mà những lời dạy này có thể góp phần đánh thức tiềm năng mới của con người.

Có điều gì đó đẹp đẽ trong chúng ta, mong muốn được bộc lộ. Hữu cơ, giống như một cái cây, nó chỉ cần được dọn sạch cỏ dại, tưới nước bằng lòng tốt và sự rộng lượng, và hướng về những tia sáng trí tuệ nuôi dưỡng. Chánh niệm là cách chúng ta có thể chăm sóc cho niềm hy vọng này; hãy khẳng định quyền tự do của chúng ta và xem chúng ta có thể trở thành gì.