Phần Hai Phong Trào Phật Giáo Miền Trung - Huế: Thời Kỳ Dấn Thân ( 1954 – 1966 )

Năm 1954, chiến thắng Điện Biên Phủ, hiệp định Genève, vĩ tuyến 17, sông Bến Hải là những từ gây chấn động mạnh mẽ và vô cùng sâu sắc trong tâm thức nhân dân Việt Nam.

     

Sau gần một trăm năm kháng chiến với rất nhiều đau thương, mất mát, hy sinh, vào giai đoạn cuối, nhân dân Việt Nam với sự lãnh đạo của chủ tịch Hồ Chí Minh và đảng Cộng Sản đã giành lại độc lập, chủ quyền trên một nửa đất nước: miền Bắc. Một nửa còn lại: miền Nam, nằm trong vòng kim cô của đế quốc Hoa Kỳ.

Chiến thắng Điện Biên Phủ là đỉnh cao của vinh quang và tự hào dân tộc. Đồng bào theo đạo Phật chia sẻ niềm vinh quang và tự hào ấy. Công cuộc chấn hưng đã góp phần, bước đầu làm sống lại tinh thần Phật giáo Lý – Trần, đã nối kết người phật tử với thân phận đất nước. Tăng sĩ, phật tử cũng tham gia “sát thát” như bất cứ người Việt Nam yêu nước nào.

     

Đất nước bị chia cắt, cuộc ra đi từ miền Bắc (di cư) của non một triệu con người, cuộc ra đi từ miền Nam (tập kết) của hàng trăm ngàn con người khác. Những biến cố này là nỗi đau, là món nợ, là sự nghiệp dở dang, là niềm ray rứt, hy vọng, là cơ hội để thực hiện một hoài bão, một mưu đồ, một tham vọng… Mỗi cảm nhận, mỗi động thái tâm hồn, mỗi toan tính và hành động thể hiện tâm thức của từng bộ phận quần chúng nhân dân, kể cả từng cá nhân, gia đình trước khúc quanh lịch sử.

Xâm lược và đô hộ, thực dân và đế quốc, đàn áp và bóc lột, chém giết và tù đày, nô lệ và đói nghèo, cuộc kháng chiến trường kỳ và vô cùng khắc nghiệt, ý thức hệ, chánh kiến, tôn giáo, đảng phái, địa phương, địa bàn cư trú, thành phần xã hội, quyền lợi, địa vị, danh vọng… tất cả những thứ ấy cộng lại và nhiều thứ khác nữa đã tích tụ, đã tác động qua lại làm nên VẤN ĐỀ MIỀN NAM và VẤN ĐỀ VIỆT NAM với

những điểm mốc thời gian: 1954, 1960, 1963, 1968, 1973, 1975. Phật giáo Việt Nam, Phật giáo miền Trung – Huế vào những thời điểm đặc biệt ấy đã thể hiện sự tham dự của mình. Sự tham dự mà như sự mong ước của nhà sư Trí Quang, người khởi xướng và chung sức lãnh đạo phong trào Phật giáo Dấn thân 1963 – 1966: “trong cơn nghiêng ngửa của đất nước, ai (đảng Cộng sản, kể cả người Mỹ và thế giới(Chu Sơn) nhìn vào Phật giáo cũng nghĩ rằng đất nước này còn có cái ấy (Tiểu truyện tự ghi – Thích Trí Quang).

                      Chế độ độc tài Ngô Đình Diệm.

Điều 1(chương một) của hiệp định Genève về Việt Nam qui định: “một đường ranh giới quân sự tạm thời được vạch ra để tập kết lực lượng quân sự của hai bên về phía sau”.

Mục 6 của tuyên bố cuối cùng ( không có chữ ký) nói rõ rằng: “ đường ranh giới quân sự là tạm thời và trong bất cứ trường hợp nào cũng không được coi là biên giới lãnh thổ hay chính trị”.

     

Như vậy, vĩ tuyến 17 không phải là lằn ranh giới chia hai đất nước. Vĩ tuyến 17 chỉ là lằn ranh tạm thời giữa hai khu phi quân sự. Hai bên rút quân về phía sau khu phi quân sự ấy. Quân Pháp ở phía Nam, Việt Minh ở phía Bắc. Sau đó người Pháp rút quân về nước, và “một cuộc tổng tuyển cử sẽ được tổ chức hai năm sau ngày hiệp định được ký kết để bầu chọn ra một nhà cầm quyền cho quốc gia Việt Nam Độc lập và Thống nhất”.

     

Tinh thần hiệp định Genève là như thế.

Nhưng các bên liên hệ đã làm gì trước và sau khi hiệp định được công bố? Ngày nay ta không khó lắm để mô tả mưu đồ và hành động của mỗi bên.

     

Về phía Mỹ: Mỹ là một trong chín bên tham dự hiệp định Genève về Đông Dương, tám bên còn lại là: Pháp, Liên Xô, Anh, Trung Quốc, Campuchia, Lào và hai phía Việt Nam là chính phủ Hồ Chí Minh, chính phủ Bảo Đại thuộc Pháp. Nhưng Mỹ đã không ký vào Tuyên bố cuối cùng tại Genève. (do Mỹ không ký, nên các nước khác cũng không ký).

Sách lược của Mỹ về Đông Dương sau chiến tranh thế thứ hai là:

-- Một: Ủng hộ Pháp phục hồi lại các  thuộc địa, tích cực giúp Pháp tái chiếm Đông Dương. Sử dụng Pháp như một tên lính đánh thuê để thực hiện sách lược toàn cầu của Mỹ ở châu Á.

-- Hai: Từ năm 1950 khi thấy Pháp sa lầy ở Việt Nam, Mỹ dần dần muốn đẩy Pháp ra và tự mình đảm trách vai trò cảnh sát quốc tế ở khu vực này. Việc tuyển chọn Ngô Đình Diệm (từ sau 1950), điều đình với Pháp, trả giá với Bảo Đại, cấu kết với giáo hội Thiên Chúa giáo La Mã để đưa Ngô Đình Diệm về Việt Nam làm thủ tướng, và bày bố mưu ma chước quỉ để Ngô Đình Diệm chiếm đoạt mọi quyền lực và biến miền Nam thành một tiền đồn chống Cộng là những mắc xích nằm trong xâu chuỗi sách lược của Mỹ ở Việt Nam, Đông Dương. Đông Nam Á và châu Á. Sách lược này bất chấp các quyền lợi tinh thần, vật chất của nhân dân, đất nước Việt Nam. Chính Mỹ là con ác chủ bài phá bỏ hiệp định Genève. Chưa đầy hai tháng sau khi hiệp định Genève chính thức công bố, Mỹ và các nước Úc, Tân Tây Lan, Hàn Quốc, Phi Luật Tân, Thái Lan ký kết hiệp ước  Liên Phòng Đông Nam Á (SEATO), mặc nhiên xem Nam Việt Nam là vùng phủ sóng của Mỹ.

Về phía tập đoàn Ngô Đình Diệm: Trong khi Mỹ muốn biến miền Nam thành một tiền đồn chống Cộng theo sách lược toàn cầu của họ, thì Ngô Đình Diệm nương nhờ thế lực Mỹ để thực hiện mưu đồ cát cứ lâu dài, tách miền Nam ra khỏi đất nước Việt Nam, xây dựng vùng lãnh thổ này thành một nước riêng biệt, một quốc gia độc tôn Thiên Chúa giáo.

Để thực hiện tham vọng đen tối chống lại quyền lợi thiêng liêng của tổ quốc, Ngô Đình Diệm và tập đoàn Cần Lao Thiên Chúa giáo của ông, một mặt ngang ngược phá bỏ hiệp định Genève, một mặt tiến hành các biện pháp sau:

      1/ Lật đổ Bảo Đại, người đã bổ nhiệm ông làm thủ tướng và chính ông đã quì lạy hứa trung thành “với hoàng thượng” trước khi trở về Việt Nam.

       2/ Tiêu diệt các đảng phái, các giáo phái.     

       2/ Tiến hành các chiến dịch đẫm máu tố Cộng, diệt Cộng, bắt bớ tra tấn và giết hại hàng chục ngàn người cựu kháng chiến, làm tan nát hàng trăm ngàn gia đình có thân nhân đi tập kết.

       4/ Thực hiện một kế hoạch lâu dài nhằm hạn chế, đàn áp và tiêu diệt Phật giáo.

     

Về phía miền Bắc, bên duy nhất thành thật muốn thi hành hiệp định Genève , đảng Cộng sản và chính phủ Hồ Chí Minh đã:

      1/ Triệt thoái hết lực lượng quân sự về phía bên kia bắc vĩ tuyến17, để lại miền Nam những cán bộ chính trị nhằm vận động nhân dân đấu tranh yêu cầu chính quyền Ngô Đình Diệm chấp hành nghiêm chỉnh các điều khoản của hiệp định Genève, tiến tới hiệp thương, tổng tuyển cử. Miền Bắc phải trả giá cho ảo tưởng chính trị này bằng cái chết hoặc tù đày của gần trăm ngàn cán bộ đã trưởng thành trong kháng chiến và rất nhiều các cơ sở của họ.

      2/ Tiến hành cuộc cách mạng Xã hội Chủ nghĩa ở miền Bắc theo mô hình cóp nhặt được từ hai nước Cộng sản đàn anh Liên Xô và Trung Quốc.

      3/ Đến khi không còn hy vọng gì chính quyền Ngô Đình Diệm thi hành hiệp định Genève, thì đảng Cộng sản và chính phủ Hồ Chí Minh mới vận động sự trợ giúp của Liên Xô, Trung Quốc để phát động chiến tranh giải phóng. Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam ra đời vào tháng 12 năm 1960 là hành động chẳng đặng đừng. Bởi “đất nước này là một, dân tộc này là một”trong nhận thức của Hồ chí Minh và đảng Cộng sản.

                                                   

Đại thể tình hình chính trị ở miền Nam và cả Việt Nam sau hiệp định Genève là như thế. Còn tại Huế – miền Trung toàn cảnh xã hội ra sao?

Hơn bất cứ nơi nào trên cả miền Nam, chế độ Ngô Đình Diệm đã thực thi tại miền Trung – Huế các sách lược cực kì thất nhân tâm, nham hiểm và tàn ác:

      -- Huế là kinh đô của nhà Nguyễn, việc truất phế Bảo Đại và tước đoạt một số tài sản của Hoàng tộc đã gây bất mãn, khinh bỉ và căm giận trong đa số các giới thuộc cựu trào.

      -- Huế là kinh đô của Phật giáo, việc kì thị, bêu riếu, hạn chế, đàn áp và tiêu diệt Phật giáo đã thúc đẩy đồng bào Huế theo đạo Phật đoàn kết lại và đấu tranh sinh tồn với chế độ.

      -- Huế – miền Trung là xứ sở của những cực đoan chính trị, là nơi hoạt động sôi nổi của các đảng phái. Việc tố Cộng, diệt Cộng bằng các biện pháp Phát - xít và thanh toán các đảng Đại Việt, Quốc Dân Đảng đã biến anh em nhà họ Ngô thành kẻ thù không đội trời chung của tất cả.

      -- Huế – miền Trung là một khu vực kinh tế nghèo nàn, việc Ngô Đình Cẩn và anh em nhà họ Ngô bắt bớ, tống tiền, làm nhục và cướp bóc tài sản của một số thương gia, nhà doanh nghiệp đã khiến giới doanh thương hoảng sợ tìm đường làm ăn nơi khác, những người còn lại đa phần là tiểu thương âm thầm chịu đựng và khinh ghét chế độ. Đường lối kinh tế của tập đoàn Ngô Đình Diệm là bỏ rơi nông dân và dân nghèo thành thị, bao che cho địa chủ và bọn tư sản mại bản. Viện trợ Mỹ tập trung vào túi không đáy của bọn tham nhũng, vào bộ máy quân sự, công an mật vụ, thông tin tuyên truyền, hành chính thư lại.

Chính sách văn hoá giáo dục phục vụ cho mưu đồ cát cứ, nhân danh chủ nghĩa chống Cộng mà chống phá miền Bắc, cản ngăn việc thống nhất đất nước, tuyên truyền chủ nghĩa Duy linh – Nhân vị, thần thánh hoá anh em nhà họ Ngô, và cuối cùng là chống phá Phật giáo.

Một thị xã nhỏ như Huế mà có đến bốn trường trung học Thiên Chúa giáo: Pellerin, Providence, Jean D’art và Việt Hương. Tất cả các huyện thuộc lãnh thổ Thừa Thiên, Quảng Trị đều có trường tư thục do các Tu sĩ, Linh mục đảm trách. Trường Quốc Học đổi tên thành trường Quốc Học Ngô Đình Diệm. Viên đại học Huế do Linh mục làm Viện trưởng, phụ trách giảng dạy các môn văn sử và triết đa phần là Linh mục, Tu sĩ và Giáo sư Thiên Chúa giáo. Sách giáo khoa các môn học trên tập chú tuyên truyền cho đạo và nền văn minh Thiên Chúa giáo.

Tất cả các mưu đồ, sách lược và động thái của chính quyền Ngô Đình Diệm từ việc thay đổi các thành phần viên chức, thành phần dân cư theo tiêu chí Thiên Chúa giáo, đến việc đánh phá tiêu diệt niềm tin, nhân sự các bộ phận quần chúng ngoài Thiên Chúa giáo đều nhắm đến mục tiêu cuối cùng là biến Huế – miền Trung và cả miền Nam thành một quốc gia riêng biệt, một nước Thiên Chúa giáo dưới sự quan phòng của đức Chúa Trời – “Đấng sáng tạo ra muôn loài có quyền năng và giá trị tuyệt đối”. Đất nước, Dân tộc và các nền văn hoá, văn minh khác chẳng là cái gì cả trước mắt giáo hội và số đông người Thiên Chúa giáo vào thời buổi ấy. Càng ngày đồng bào theo đạo Phật miền Trung – Huế càng thấy rõ nguy cơ Đạo pháp và Dân tộc bị huỷ hoại bởi chính quyền anh em nhà họ Ngô.

Nhưng nguy cơ đâu chỉ có đến từ một phía.

Đồng bào theo đạo Phật ở miền Trung – Huế, đặc biệt là thành phần trí thức (sau chấn hưng trí thức phật giáo tăng trưởng mạnh và đông) cảm nhận một nguy cơ đến từ phía khác: đó là chiến tranh và chủ nghĩa Cộng sản. Khi không thống nhất đất nước theo con đường hoà bình và theo tinh thần hiệp định Genève, đảng Cộng sản và chính phủ Hà Nội chắc chắn sẽ tiến hành chiến tranh giải phóng miền Nam, nối liền Nam – Bắc và xây dựng chủ nghĩa Cộng Sản trên cả nước Việt Nam thống nhất. Đối với Phật giáo chiến tranh không hứa hẹn điều gì tốt đẹp cả. Và chủ nghĩa Cộng Sản theo sách vở và những thông tin họ nhận được qua báo chí, đài phát thanh, qua những người đồng đạo trở về từ bên kia giới tuyến, và đặc biệt qua kinh nghiệm bản thân – thì luôn luôn xem tôn giáo là kẻ đồng hành với phản động và lạc hậu. Trong kháng chiến chống Pháp hầu như tất cả các chùa chiền, sư tăng, phật tử đã không nhiều thì ít, không trực tiếp thì cũng gián tiếp, đều tham gia. Và kinh nghiệm đứng chung chiến hào với người Cộng Sản, số đông trong họ đinh ninh rằng bạo lực cách mạng sẽ quay chỉa về phía tôn giáo (trong đó có Phật giáo) sau khi đánh đuổi được ngoại xâm. Điều đang lưu ý là giới trí thức Phật giáo, sau buổi cầu siêu Thích Trí Thuyên và các tăng ni phật tử hy sinh trong kháng chiến tại chùa Bảo Quốc năm 1948, đã bắt đầu nghiên cứu học thuyết Cộng Sản tương đối có bài bản. Lần hồi họ nhận ra rằng chủ nghĩa Mác – Lê và Phật giáo có những khác biệt rất căn bản. Người Cộng Sản chủ trương duy vật và vô thần. Người Phật giáo chủ trương duy thức, không duy vật cũng không vô thần. Người Cộng Sản cho rằng những đau khổ trong mọi giai đoạn lịch sử là do giai cấp thống trị bóc lột và đàn áp người cùng khổ. Trong khi đó người Phật giáo cho rằng mọi đau khổ nơi trần thế là do tham sân si của mỗi con người trong tất cả mọi giai cấp chứ không trừ một cá nhân hay giai cấp nào. Người Cộng Sản chủ trương đấu tranh giai cấp bằng bạo động, và chỉ có bạo động. Người Phật giáo chủ trương đấu tranh để chuyển hóa các thực tại đau khổ bằng phương pháp bất bạo động, và chuyển hóa trong hòa bình…

Tình thế của Phật giáo từ sau hiệp định Genève là trên đe dưới búa.

Hồi năm 1972 ở trại thẩm vấn, nhà sư Thích Như Ý còn nói với tôi:

“Đấu tranh với chính quyền Ngô đình Diệm là khó, nhưng không khó bằng sống chung với người anh em Cộng Sản. Trong chế độ Ngô Đình Diệm số người có lí tưởng không nhiều. Bản chất của chế độ ấy là tham vọng độc tôn và quyền lợi tầm thường, điểm tựa dân tộc còn chông chênh hoặc không có. Cụ Hồ và đảng Cộng Sản Việt Nam thì ý thức, tình cảm dân tộc sâu sắc và mạnh mẽ nhưng tạm thời. Chủ nghĩa Cộng Sản đối với các vị là lí tưởng lâu dài. Lí tưởng ấy đối với cụ Hồ và các đệ tử của cụ là  để phục vụ dân tộc ở thời kỳ đầu, về sau phục vụ giai cấp vô sản và phong trào Xã hội Chủ nghĩa trên toàn thế giới. Phật giáo và Cộng Sản có một chút gần gũi ở mục tiêu dân tộc. Còn mục tiêu Xã hội Chủ nghĩa đối với Phật giáo rất xa lạ về lý thuyết lẫn thực hành”. Sư Như Ý còn nói thêm một câu mà cho đến nay tôi chưa hiểu hết:

     

Để thoát ra khỏi các nguy cơ trước mắt (chế độ Ngô Đình Diệm) và lâu dài (chủ nghĩa Cộng sản) như ở trên tôi đã trình bày, để khẳng định mình là một bộ phận sinh lực có quyền tồn tại và có trách nhiệm trước vận mệnh Đất nước, Dân tộc và Đạo pháp, Phật giáo Miền Trung – Huế đã chuyển mình qua giai đoạn khác, giai đoạn dấn thân.

Trong “tiểu truyện tự ghi” của nhà sư Thích Trí Quang có một đoạn như sau:

“Giáp ngọ 2946 (1954), kháng chiến chống Pháp kết thúc. Miền Nam ông Ngô Đình Diệm đứng ra. Việc này được biết rõ khi hội nghị Genève sắp kết thúc. Lần chót trước khi đất nước phân cách, mẹ con tôi đã nói chuyện với nhau khá nhiều. Rốt cuộc mẹ tôi bảo, vậy là miền Nam “quạ lang” vẫn hoành hành. Thôi thì con đi mà báo bổ cho Phật. Tôi đi và Ất mùi 2499 (1955. Chu Sơn) tôi nhận chức vụ hội trưởng Tổng trị sự hội Phật học, vận động đổi tên Phật học ra Phật giáo. Đưa Tổng Hội Phật giáo Viêt Nam vào đặt trụ sở tại Sàì Gòn, rồi nghỉ việc cho đến Quí Mão 2507 (1963) nhận lại chức vụ nói trên. Với chức vụ này, Phật Đản năm ấy tôi phát động, và chung sức lãnh đạo việc chống chế độ Ngô Đình Diệm. (Buddhismtoday.com).

Đoạn tự truyện này chứa đựng nhiều thông tin. Tôi chỉ nêu mấy điểm chính:

     

-- Thứ nhất: Vào thời điểm trước khi hiệp định Genève ký kết, nhà sư Trí Quang lúc bấy giờ vừa bước tới tuổi trung niên (ông sinh năm1923). Ông không ở lại trên miền Bắc mới được hoàn toàn giải phóng để xây dựng Xã hội Chủ nghĩa, mà ông đi vào Nam để lo “báo bổ cho Phật”. Là một người hoạt động tôn giáo, vào thời điểm ấy (1954) ông biết rất rõ là không có vai trò trong chế độ Xã hội Chủ nghĩa. Vả lại, chế độ Xã hội Chủ nghĩa cũng không cần ông trong tư cách một nhà tu hành chính danh.

     

Là một trong những người con ưu tú của Phong trào Chấn hưng, ông phải đến cái nơi mà tình thế cần. Nơi ấy “quạ lang” đang “hoành hành”, Phật đang cần được “báo bổ”. Bởi nơi ấy, ông Ngô Đình Diệm – vị thượng thư đầu triều đạo Thiên Chúa dòng năm nào, nay đã “đứng ra”. Phải chăng đây là lời tiên báo, là cuộc dấn thân của một nhân vật tự biết mình sẽ nắm giữ vai trò “phát động” và“chung sức lãnh đạo” việc chống chế độ Ngô Đình Diệm? Hay, đây là một biện chứng tất yếu, một hành xử mẫu mực của một trong những thành tựu mà phong trào Phật giáo Chấn hưng đã dày công un đúc?

     

-- Thứ hai: là những lời mà nhà sư Trí Quang đã không ghi lại trong Tiểu truyện tự ghi. Ấy là: Phật giáo miền Trung – Huế đã làm gì, đã chuẩn bị ra sao trước khi vào cuộc? Đương nhiên là trong từng ấy năm trời (1954 – 1963) những người khởi xướng, lãnh đạo phong trào cùng với đông đảo các phật tử, quần chúng của họ, đã làm biết bao công việc để: chỉ với kinh kệ, chuông mõ, với tinh thần vô uý, chỉ với ánh sáng Đại hùng, Đại lực, Đại từ bi, chỉ với phương pháp bất bạo động, chỉ với niềm tin mãnh liệt và bền vững vào đạo pháp, họ đã đỉnh đạc đương đầu với các thứ ma chướng bạo tàn và hung hiểm từ chế độ Ngô Đình Diệm, để rồi góp phần quyết định đánh bại nó.

     

Trong khi tập đoàn Cần Lao Thiên Chúa giáo Ngô Đình Diệm ồn ào phát động các chiến dịch bài Phong, đã Thực, diệt Cộng đằng đằng sát khí với máy chém và súng đạn, bắt bớ, tra tấn, tù đày, chém giết, thì bộ phận đầu não của phong trào Phật giáo Dấn thân Miền Trung – Huế, một mặt kiên trì khiếu nại, phản kháng và tố cáo các hành động tội ác của chính quyền đối với phật tử ở nhiều địa phương trong phạm vi luật pháp của chế độ Việt Nam Cộng Hoà, một mặt âm thầm mà quả quyết tiến hành các chương trình kế hoạch, tổ chức và phát triển lực lượng để sẵn sàng thách đấu khi thời cơ đến:

     

* Tiếp tục đẩy mạnh công tác giáo dục, đào tạo tăng ni với qui mô lớn hơn, cải cách và nâng cấp chương trình, nội dung, phương pháp thích ứng với cơ, lý của đất nước và thế giới trong thời đại mới. Xây dựng Phật học viện Hải Đức, biến Nha Trang thành một trung tâm Phật giáo lớn của miền Nam. Khuyến khích, tạo điều kiện để các tăng ni tiếp cận có chọn lựa một số môn học thuật ở các cơ sở giáo dục và đào tạo công lập, kể cả việc gởi tu sĩ đi du học ở các học viện Phật giáo Thế giới.

     

* Mạng lưới các trường tư thục Bồ Đề từng bước tăng cường và mở rộng không những ở Huế mà ở nhiều tỉnh thành, huyện lị miền Nam. Trước năm 1963 mặc dù chính quyền Ngô Đình Diệm tìm đủ mọi cách làm khó dễ, ngăn chặn, phá hoại, số lượng các trường Bồ Đề có đến con số trăm.

     

* Cũng cố và phát triển hệ thống giáo hội các cấp. Mặc dù Tổng hội Phật giáo Việt Nam đã được thành lập ở Huế từ năm 1951, và sau đó Giáo hội Tăng già Toàn quốc cũng được ra mắt tại chùa Quán Sứ Hà Nội; tuy nhiên trong thực tế, các Tổng hội và Giáo hội thống nhất chỉ hiện hữu trên danh nghĩa, không phát huy được chức năng, tác dụng như mong ước của phật tử cả nước và các nhà lãnh đạo Phật giáo Miền Trụng. Bù lại Giáo hội Miền Trung – Huế lại tỏ ra đoàn kết, năng nổ và tích cực hoạt động. Trước tình hình miền Nam “quạ lang hoành hành” và “Ngô Đình Diệm đứng ra”, sự năng nổ và tích cực ấy càng gia tăng.

Một mặt Phật giáo Miền Trung – Huế ra sức củng cố, phát huy vai trò, năng lực của các cấp giáo hội từ trung ương xuống địa phương, một mặt mở rộng mạng lưới các chùa, học viện, ni viện ở trong và ngoài khu vực miền Trung. Phật học viện Hải Đức được xây dựng ở Nha Trang từ sau 1954. Từ thời điểm này, Nha Trang từng bước trở thành trung tâm Phật học lớn của Miền Nam. Năm 1973 tôi có dịp đến Sa Đéc cùng với vị Đại đức hiệu trưởng trường Bồ Đề, Đại đức đưa tôi đi thăm Ni viện gần kề. Ni viện trưởng là một sư bà rất nổi tiếng tại các tỉnh miền Tây Nam bộ trong phong trào đấu tranh đòi thi hành hiệp định Paris. Thì ra Ni viện này do sư bà Diệu Không từ Huế vào kiến lập đã 15 năm trước đó (1958). Cũng năm 1973 tôi đến một nơi gọi là Quảng Hương – Già Lam ở Gò vấp (Sài Gòn), được biết ngài Trí Thủ đã khai mở cơ ngơi to lớn này từ năm 1956. Rất nhiều “chùa Huế” đã mọc lên trên đất Nam bộ sau mốc điểm lịch sử 1954 trong xu thế chuyển mình từ Chấn hưng qua Dấn thân của Phật giáo Miền Trung –  Huế.

     

* Phát triển Gia Đình Phật Tử: Song song với sự phát triển của mạng lưới chùa chiền, Phật học viện, Niệm phật đường và Khuôn hội, Gia Đình Phật Tử của các tỉnh miền Trung – Huế lớn lên không ngừng cả lượng và chất. Trước năm 1945, so với tổ chức Hướng Đạo Sinh, Gia Đình Phật Tử (lúc bấy giờ là Gia Đình Phật Hoá Phổ) còn quá khiêm tốn. Sau 1954, tổ chức Phật tử trẻ tuổi này đã tỏ ra ngang ngửa bên cạnh anh bạn lớn tuổi của mình – tổ chức Hướng Đạo. Tại Thừa Thiên Huế vào năm 1963, đã có trên một trăm Gia Đình Phật Tử. Phật tử sinh hoạt bên cạnh các Khuôn hội và Niệm phật đường. Rất nhiều huynh trưởng Gia Đình Phật Tử có học vấn cao (tốt nghiệp đại học hay tương đương) và có trình độ chuyên môn vững vàng nên hoạt động Gia Đình Phật Tử là rất hữu ích, có uy tín không những trong Phật giáo đồ mà còn gây được thiện cảm ngoài xã hội.

* Phát hành báo chí: Từ sau 1954, Phật Giáo miền Trung – Huế  xuất bản tạp chí Liên Hoa và là lực lượng chính điều hành tạp chí Phật giáo Việt Nam – cơ quan ngôn luận trên danh nghĩa của Tổng Hội Phật Giáo Miền Nam.

Từ cuối năm 1955, Liên Hoa nguyệt san là cơ quan truyền bá Phật pháp của Giáo hội Tăng già Trung Việt, do thượng tọa Thích Đôn Hậu làm chủ nhiệm, nhà sư trẻ Thích Đức Tâm làm chủ bút và sư bà Diệu Không làm quản lý. Liên Hoa nguyệt san là hậu thân của Liên Hoa văn tập của Liên Hoa Tùng Thư do sư bà Diệu Không chủ trương. Ngoài phần nghiên cứu (lịch sử Việt Nam và Phật giáo) và dịch thuật kinh điển Phật giáo, Liên Hoa còn chuyển tải tinh thần đạo Phật, lập trường và hướng đi của Phật giáo miền Trung trước tình hình và bối cảnh mới của miền Nam qua các sáng tác thơ, văn, nhạc, họa và các tin tức Phật sự. Cộng tác viên thường trực của Liên Hoa là Thích Trí Quang, Võ Đình Cường, Nguyễn Hữu Ba, Phạm Đăng Trí, Trụ Vũ, Thanh Thuyền, Nguyễn Thái… Thỉnh thoảng các nhà sư đang du học nước ngoài cũng gởi bài về đóng góp, như Minh Châu, Thiên Ân, Mãn Giác. Liên Hoa phát hành khắp các tỉnh thành miền Trung và cả Sài Gòn. Độc giả của Liên Hoa không chỉ là phật tử. Nhiều độc giả ngoài Phật giáo tìm đọc Liên Hoa mỗi tháng vì ở đó chứa đựng nhiều nội dung mà họ quan tâm. Cuối năm 1966 Liên Hoa đình bản.

* Như chúng ta đã biết, năm 1951, sáu tập đoàn Phật giáo của ba miền Bắc, Trung, Nam đã họp đại hội ở chùa Từ Đàm để thống nhất ý chí trong một giáo hội duy nhất là Tổng hội Phật giáo Việt Nam. Tháng 4 năm 1956, Tổng hội Phật giáo Việt Nam họp đại hội kỳ II tại chùa Phước Hòa và chùa Ấn Quang. hòa thượng Thích Tịnh Khiết được đại hội tái cử làm hội chủ, hòa thượng Thích Huệ Quang và cư sĩ Chơn An được cử làm phó hội chủ, cư sĩ Mai Thọ Truyền làm tổng thư ký, thượng tọa Thích Tâm Châu làm ủy viên nghi lễ. Hòa thượng Huệ Quang còn được đại hội giao nhiệm vụ tổ chức cơ quan ngôn luận cho Tổng hội. Nguyệt san Phật giáo Việt Nam hình thành do hòa thượng Thích Huệ Quang làm chủ nhiệm, nhà sư trẻ Thích Nhất Hạnh làm chủ bút. Tạp chí Phật giáo Việt Nam qui tụ nhiều cộng tác viên có uy tín lúc bấy giờ như Tuệ Uyển, Thiện Hoa, Nguyễn Văn Hầu, Nguyễn Hữu Ba, Huyền Không, Thạc Đức, Trí Đức, Minh Châu, Thanh Từ, Kao Khả Chính, Tắc Phước, Như Thuyên, Võ Đình Cường, Thiên Ân, Đức Nhuận, Tâm Quán, Tâm Hỷ, Tâm Châu, Minh Đức, Trọng Đức, Thiều Chi, Lê Văn Định, Thẩm Oánh, Tống Anh Nghị, Dã Thảo, Trúc Diệp, Dương Xuân Dưỡng, Kiêm Minh…

Phật Giáo Việt Nam là một tạp chí chuyên về đạo Phật, nhưng nội dung và hình thức chuyển tải phong phú, và đa dạng. Tinh túy của Phật giáo được thể hiện qua nhiều loại hình hoạt động văn hóa tư tưởng, nghệ thuật bao gồm luận thuyết, thơ, nhạc, họa, kịch, truyện, nghiên cứu lich sử, văn hóa dân tộc và thế giới.

Chủ nhiệm Thích Huệ Quang điều hành tạp chí Phật giáo Việt Nam đến số thứ ba thì qua đời đột ngột vì tai biến mạch máu não trong lúc cầm đầu phái đoàn Phật giáo Việt Nam đi dự hội nghị Phật Giáo Liên Hữu lần thứ tư tại Nepal. Từ số thứ tư trở đi nhà sư Thích Nhất Hạnh là chủ nhiệm kiêm chủ bút. Tình hình Phật giáo sau đại hội II cũng chỉ thống nhất trên hình danh, các tập đoàn vẫn giữ nguyên bản vị trong việc điều hành những Phật sự quan trọng. Do vậy tạp chí Phật Giáo Việt Nam chỉ thể hiện ý chí của  Phật tử  miền Trung hơn là tiếng nói chung của chức sắc lãnh đạo các tập đoàn khác. Tạp chí không được các tập đoàn đóng góp về mặt tài chính và quảng bá nên chỉ tồn tại được 28 số, đến giữa năm 1966 thì đình bản. Trong 28 số đó, Phật Giáo Việt Nam thể hiện ba nôi dung:

1/ Phê phán nghiêm khắc tình trạng “Ngã tướng” khống chế các tập đoàn, gây “mâu thuẫn nội bộ”, “cản trở công việc đối ngoại”, “phá vỡ các chương trình, kế hoach to lớn và tốt đẹp” được đề ra bởi Tổng hội, phá vỡ sự đoàn kết, ý chí và khát vọng thống nhất của đông đảo tăng ni và quần chúng Phật tử.

2/ Xây dựng bản sắc và nền tảng Tư Tưởng cho Phật giáo Việt Nam. Nhận thức rằng Phật giáo và đồng bào theo đạo Phật đang ở giữa hai ý thức hệ và hai thế lực chính trị, quân sự tương tranh. Một bên là chủ nghĩa duy vật vô thần, ý thức hệ và phe Xã hội Chủ nghĩa; và một bên là chủ nghĩa duy linh nhất thần, ý thức hệ Tư sản và phe Thế giới Tự do.  Phật giáo từ bản chất là  duy thức và trung đạo trên nền tảng tư tưởng Duyên sinh và Cộng nghiệp. Phật giáo không chủ trương đấu tranh với thiên nhiên, với con người, mà đấu tranh với các thứ ma chướng tích lũy lên từ tham sân si trong tất cả mọi ngườ, mọi giai tầng đẳng cấp xã hội. Tạp chí Phật giáo Việt Nam vận dụng tư tưởng uyên nguyên của đạo Phật, phát huy tư tưởng cư trần lạc đạo của Phật giáo Lý – Trần, khế hợp với tư tưởng tự do, dân chủ và tinh thần khoa học làm nền tảng tư tưởng cho Phật giáo Việt Nam thời hiện đại.

3/ Phật giáo Việt Nam và con đường hòa bình, thống nhất đất nước: Ở giữa hai thế lực tương tranh, Phật giáo nhất thiết phải chọn con đường trung lập, đấu tranh cho hòa bình và thống nhất đất nước chỉ với phương pháp bất bạo động. Phật giáo muốn vận dụng bài học bất bạo động của Gandhi. “Ganhdi đã trở thành một bậc thánh, không phải chính vì đã dùng tay không mà toàn thắng trước súng đạn đó sao? Và Nehru đã nối tiếp sự nghiệp hòa bình của Ganhdi, người đã nhẫn nhục chịu đựng suốt 20 năm trời vào tù ra khám trong các cuộc biểu tình im lặng và hùng hồn, dưới những làn mưa roi da của cảnh binh Anh hùng hổ –  người ấy  ngày nay đã trở thành kẻ hòa giải vĩ đại trong các cuộc tranh chấp thế giới, không phải chính vì đã trung thành với chủ trương bất bạo động của mình đó sao?” ( Minh Đức – trong bài Đạo Hòa Bình Trong Nền Hòa Bình Thế Giới – Phật Giáo Việt Nam – Nguyễn Lang trích, Việt Nam Phật Giáo Sử Luận tập III)

Công cuộc chuẩn bị lực lượng để bước vào giai đoạn dấn thân của Phật giáo Miền Trung – Huế theo như tôi đã trình bày là bước đầu tiếp cận. Rất mong các nhà nghiên cứu xem đây là những gợi ý để độc giả có được những thành quả nghiêm túc và đầy đủ hơn về một thời kỳ lịch sử quá ư phức tạp nhưng không kém phần thú vị.

                                 

                                              

                                          Chương II

Sau 1954, tại Thừa Thiên Huế và một số tỉnh miền Trung, hằng năm đến mùa Phật Đản (ngày 8 tháng 4 ÂL) và lễ Vu Lan (ngày rằm tháng 7 ÂL) là tưng bừng lễ hội. Bàn thờ, cổng chào, xe hoa, lồng đèn, cờ xí, mô hình các sự tích, các biểu tượng liên quan đến ngày sinh và cuộc đời của đức Phật, các cuộc cắm trại của các Gia đình Phật tử, các sinh hoạt văn hoá, văn nghệ…không những rực rỡ, tưng bừng trong và ngoài khuôn viên các chùa lớn nhỏ – đặc biệt là chùa Từ Đàm và chùa Diệu Đế  – mà cả đến trên một số đường phố, công viên và hầu hết nhà riêng các gia đình phật tử. Ở Huế vào thời điểm ấy ít ra có đến trên dưới 60% gia đình hân hoan tham gia lễ hội. Thật là một cảnh tượng đẹp đẽ, yên vui, thanh bình. Nếu có một du khách đến Huế trong các dịp lễ hội ấy mà sau đó nghe tin có tình trạng đàn áp, kỳ thị tôn giáo tại Việt Nam thì chắc chắn người ta sẽ không tin và cho là vu khống, bịa đặt, nói xấu chính quyền.

     

Tuy nhiên, chuyện chính quyền Ngô Đình Diệm kỳ thị đàn áp, âm mưu tiêu diệt Phật giáo và độc tôn Thiên Chúa giáo là điều có thật. Chuyện xảy ra trong tất cả các cơ quan hành chánh, các đơn vị quân đội, các trường học và đặc biệt ở nông thôn. Ở Thừa Thiên – Huế chưa tới 10% dân số là người theo Thiên Chúa giáo. Số còn lại là người theo đạo Phật, đạo thờ cúng ông bà và tín ngưỡng dân gian, một số ít là tín đồ Tin Lành. Như vậy cứ cho người Thiên Chúa giáo chiếm tỷ lệ 10% trong các trường học, các cơ quan hành chính, các đơn vị quân đội, các nơi công cộng như chợ búa, bến tàu xe, rạp hát, rạp xi nê. Thế mà 90% người ngoại đạo lại phải suy tôn ông tổng thống Thiên Chúa giáo mỗi ngày. Những công chức  cao cấp lại phải cơm áo gạo tiền vào tận Nam bộ để học các khoá Duy linh – Nhân vị do ngài tổng giám mục Ngô Đình Thục, anh ruột ngài tổng thống chủ trì, các linh mục dạy dỗ; lại phải vào tận Sài Gòn, ra tận La Vang để dự các thánh lễ tại Vương cung thánh đường., lại phải dâng lễ vật lên ngài tổng giám mục nhân lễ Ngân Khánh, lại phải đút lót, biếu xén các của quí vật lạ lên ngài cố vấn chính trị miền Trung Ngô Đình Cẩn, lại bị đảng Cần Lao, Thanh niên Cộng hoà của ông Ngô Đình Nhu và Phụ nữ Liên đới của Trần Lệ Xuân chèn ép doạ nạt, lại bị vu khống là Việt cộng để rồi bị bắt bớ, tra tấn, tù đày và giết chóc. Năm 1957, kỳ nghỉ Phật Đản chính thức bị chính quyền bãi bỏ trong các trường học, học sinh không được nghỉ học như ngày Chúa giáng sinh. Ở nông thôn tình trạng này còn trầm trọng hơn. Ở nông thôn công cuộc Thiên Chúa Giáo hoá bắt đầu từ việc cha cố đi làm công tác tổ chức, tuyển chọn cán bộ, viên chức ở tận thôn ấp, xã phường, quận huyện. Công cuộc Thiên Chúa giáo hoá không chỉ bắt đầu từ trên xuống  mà còn từ dưới lên. Ở nông thôn phong trào “theo đạo có gạo mà ăn” là sự thật phổ biến. Bần cùng hoá nông thôn là một sách lược trong mưu đồ Thiên Chúa giáo hoá. Ở nông thôn các gia đình theo đạo Phật muốn yên ổn làm ăn, sinh sống chỉ còn cách theo đạo Thiên Chúa, bằng không thì tai ương hoạn nạn, hoặc còn có cách nữa là bỏ xứ mà đi. Ngày 20.2.1962 Phật giáo gởi một thư tố cáo lên tổng thống Diệm và chủ tịch Quốc hội về những tội ác mà chế độ đã thi hành đối với Phật tử ở Quảng Ngãi, Bình Định và Phú Yên. Thư không được trả lời.( Linh mục Trần Tam Tỉnh, Dieu et Cesar, Sudestasie, Paris, 1974. Lm Vương Đình Bích dịch, Thập Giá và lưỡi Gươm, nxb Trẻ tp HCM, 1988 )

Quốc sách ấp chiến lược không chỉ nhằm một đối tượng duy nhất là Việt cộng mà còn là Phật giáo đồ. Công cuộc Thiên Chúa giáo hoá của chế độ Ngô Đình Diệm là một kế hoạch tiệm tiến, tằm ăn dâu. Đặc biệt tại thành phố Huế, nơi có tám chín mươi phần trăm quần chúng theo đạo Phật, Nho Phật, hoặc thờ cúng Tổ Tiên thì việc tiến hành kế hoạch đó lại cần thận trọng và kiên trì. Do vậy mà các lễ hội Phật Đản, Vu Lan được tổ chức hàng năm là những cái gai gây nhức nhối cho anh em nhà họ Ngô và tập đoàn Cần Lao Thiên Chúa giáo. Tuy nhiên những người có hiểu biết và kinh nghiệm chính trị đôi chút như Ngô Đình Cẩn, Ngô Đình Diệm, Ngô Đình Nhu… thì có thể nhẫn nhịn chờ đợi, còn những người xốc nỗi như Trần Lệ Xuân, nóng vội như Ngô Đình Thục thì thời điểm 1963 là quá sức họ. Họ chẳng còn nghị lực để chứng kiến “cái vẻ nhơn nhơn đầy thách thức của cái đám ma quỉ bụt thần quê mùa dốt nát ấy” qua lễ hội Phật Đản 1963.

Chiều ngày 6 tháng 5 năm 1963 tổng giám mục Ngô Đình Thục từ La Vang vào lại tòa Tổng giám mục với lòng buồn bực và căm giận. Trên đường đi con người ôm ấp khát vọng trở thành hồng y ấy đã chứng kiến quan cảnh reo vui, cờ xí và cổng chào mà đồng bào Phật tử đã chuẩn bị để đón chào ngày Đản sinh của vị thầy vĩ đại. Thế là câu chuyện cấm treo cờ Phật giáo bắt đầu vào chiều hôm sau. Thế là cuộc đụng độ giữa hai lực lượng: chế độ Cần Lao Thiên Chúa giáo Ngô Đình Diệm và Phật giáo bắt đầu. Đây là một cuộc đụng độ kỳ lạ giữa một bên tua tủa dùi cui và ma trắc, lưỡi lê và súng ống, lựu đạn và xe tăng, xích sắt và nhà tù, tấn công và đàn áp, mưu ma và chước quỉ…, và một bên chỉ có tràng hạt và kinh mõ, kiến nghị và tuyên ngôn, biểu tình và tuyệt thực, đỉnh cao là vị pháp thiêu thân.

+ Chiều ngày 7 tháng 5 năm 1963, theo lệnh từ Sài Gòn, cảnh sát Thừa Thiên – Huế đến từng nhà, từng chùa bảo gỡ bỏ các Phật kỳ và những lễ vật trần thiết ngoài khuôn viên. Quần chúng Phật tử ngỡ ngàng, phẫn nộ, nhiều người bất tuân. Chẳng bao lâu sau đó, khoảng 5000 Phật tử dẫn đầu bởi hai vị sư già là Thích Giác Nhiên, Thích Tịnh Khiết và một số nhà sư thuộc giáo hội Phật giáo miền Trung – Huế đến tòa hành chánh chất vấn tỉnh trưởng Nguyễn Văn Đẳng. Ông Đẳng bảo là cảnh sát đã hiểu lầm mệnh lệnh thượng cấp và cho xe đi loan báo để đồng bào Phật tử yên tâm tiếp tục mừng Phật Đản. Nhưng về phía cảnh sát thì cứ thi hành triệt để mệnh lệnh họ nhận được.

* Sáng ngày 8.5.1963, như nhiều năm trước, lễ Phật Đản tổ chức chính thức tại chùa Từ Đàm. Thông thường lễ khai mạc vào khoảng 8 giờ. Nhưng năm nay lễ Phật Đản khai mạc chậm vì đoàn rước Phật từ chùa Diệu Đế chưa lên kịp. Nguyên do là khi đoàn rước Phật đi qua đường phố Trần Hưng Đạo, nhiều biểu ngữ có nội dung chống đối chính quyền được trương ra không do chủ ý của ban tổ chức. Nhà sư Thích Mật Hiển (người chỉ huy cuộc rước)  ra lệnh dẹp bỏ đi. Phải mất nửa tiếng đồng hồ vì vụ việc này. Nhưng khi đoàn đi qua bên kia cầu Trường Tiền, những biểu ngữ ấy lại xuất hiện. Sợ  trễ giờ khai mạc, nhà sư Mật Hiển chẳng làm gì hơn là cứ để đoàn tiếp tục diễn hành. Đến Từ Đàm, đoàn rước Phật với những biểu ngữ bất thường được biển người đang có mặt hoan hô nhiệt liệt. Nguyên văn những biểu ngữ ấy như sau:

-- Kính Mừng Phật Đản.

-- Cờ Phật giáo quốc tế không thể bị triệt hạ.

-- Phật giáo đồ nhất trí bảo vệ chánh pháp dù phải hy sinh.

-- Yêu cầu chính phủ thi hành chính sách tôn giáo bình đẳng.

-- Phản đối chính sách bất công gian ác.

-- Đã đến lúc chúng tôi bắt buộc đấu tranh cho chủ trương tôn giáo bình đẳng.

-- Chúng tôi không từ chối một hy sinh nào.

Đoàn rước Phật đi vào vị trí được chờ sẵn. Quang cảnh chùa Từ Đàm sáng hôm ấy thật kỳ lạ. Cả biển người nhưng vẫn trật tự, im lặng và trang nghiêm. Trước lễ đài các nhà sư cao tuổi và các chức sắc đại diện chính quyền ngồi trên những ghế dành riêng. Trên lễ đài, trước máy phóng thanh, sau lời giới thiệu của nhà sư Thích Đôn Hậu, nhà sư Thích Trí Quang trình bày ý nghĩa ngày Phật Đản và làm sáng tỏ nội dung các biểu ngữ trên theo cách của ông. Lời ông ngắn gọn từ tốn nhưng chắc nịch và lôi cuốn. Ý ông nhẹ nhàng uyển chuyển nhưng cương quyết. Ông kết luận rằng những mục tiêu Phật giáo đề ra phải được thành đạt, nhưng đấu tranh trước sau cũng chỉ với phương pháp bất bạo động. Ngoài phương pháp bất bạo động phát xuất bởi lòng từ bi, trí tuệ và sự dũng cảm được huân tập từ lời Phật dạy, người Phật tử không có gì hơn.

Cả biển người yên lặng, ánh mắt của họ cùng hướng lên ông với lòng ngưỡng mộ dành riêng cho vị lãnh tụ. Vì lời ông cũng là tâm ý của họ.

Như những năm trước, nội dung lễ Phật Đản được ghi âm, đài phát thanh Huế sẽ phát lại vào buổi tối. Thời bấy giờ máy thu thanh chưa phổ cập, nhiều người không có máy thường tập trung quanh đài phát thanh Huế để nghe các chương trình họ ưa thích.

Những trận đá banh do Huyền Vũ tường thuật trên đài phát thanh Sài Gòn chẳng hạn, quanh đài phát thanh Huế và cả chân cầu Tràng Tiền đầy đặc người đứng nghe. Tối Phật Đản 8.5.1963, số người đứng chờ nghe càng đông hơn. Ngoài những người không được nghe lời Thầy khi sáng trên Từ Đàm, còn có nhiều người hơn đến để chất vấn tại sao đài không thực hiện buổi phát thanh như ngày này năm trước? Có khoảng sáu bảy ngàn người vây quanh đài phát thanh với lòng tràn đầy phẫn nộ.

+ Từ sớm chính quyền đã ra lệnh Tiểu khu Thừa Thiên và Quân vụ thị trấn Huế cắm trại 100%. Thiếu tá Đặng Sĩ, (người Thiên Chúa giáo) phó tỉnh trưởng nội an chỉ huy binh lính, cảnh sát, mật vụ và các phương tiện chống biểu tình như xe vòi rồng, xe tăng, đến bao vây quanh đài phát thanh. Xe vòi rồng phun nước tứ tung, đạn mã tử từ các xe tăng bắn nổ chát chúa. Quần chúng nhất là thanh thiếu niên hổn loạn. Lựu đạn cay nổ khắp nơi. Lựu đạn thật, súng lớn, súng nhỏ bắn ra từ các xe tăng. Xe tăng xốc tới nghiền nát đám đông mặc kệ ông tỉnh trưởng và nhà sư Trí Quang đã cố gắng hết sức khuyên bảo đám đông giải tán và kêu gọi lực lượng an ninh có thái độ hòa hoãn. Nhưng cơn thịnh nộ của chính quyền Ngô Đình Diệm chẳng hề được kiềm chế. Cuộc đàn áp đã diễn ra vô cùng khốc liệt. Kết quả là tám thiếu niên bị giết chết và nhiều người bị thương. Ngày hôm sau các phương tiện truyền thông của chính quyền tại Huế và Sài Gòn loan tin là “Việt Cộng ác ôn đã len lỏi vào đám biểu tình gây ra vụ tàn sát đẫm máu.”

Một người Đức, bác sĩ Erich Wullff, giáo sư tại đại học Y khoa Huế từ năm 1961, chứng kiến từ đầu cuộc náo loạn tối 8 tháng 5 năm 1963 tại đài phát thanh Huế, đã mô tả về những nạn nhân của vụ tàn sát đẫm máu như sau:

“… Khi tôi muốn quay đi không muốn nhìn cảnh thê thảm này nữa, thì tôi chợt thấy bên cạnh một cánh tay của một xác trẻ em, một con mắt dính vào một ít da đầu và một khúc xương trán…” (Lễ Phật Đản tại Huế – Trích hồi ký của Erich  Wulff – Việt dịch Minh Nguyên – kỷ niệm 40 năm Phong trào Phật giáo 1963)

Sau vụ đài phát thanh, chính quyền Ngô Đình Diệm tại Thừa Thiên – Huế dưới sự điều động của phó tỉnh trưởng nội an Đặng Sĩ đặt cố đô trong tình trạng báo động. Quân đội, cảnh sát, công an, mật vụ với xe pháo, vũ khí và những phương tiện đặc biệt chống “nổi loạn” sẵn sàng ứng chiến trước và trong khuôn viên Quân vụ Thị trấn. Quanh chùa Từ Đàm nhiều binh lính súng gắn lưỡi lê, lưng đeo lựu đạn đi lại với vẻ mặt đằng đằng sát khí. Các nhà sư và trí thức Phật tử họp, soạn thảo một bản tuyên ngôn gởi tới tổng thống Ngô Đình Diệm. Tuyên ngôn gồm 5 điểm (gọi là 5 nguyện vọng):

1/ Đề nghị chính phủ  thu hồi vĩnh viễn công văn triệt hạ giáo kỳ Phật giáo.

2/ Đề nghị chính phủ công nhận quyền tự do truyền đạo và thực hành tôn giáo của tăng ni tín đồ Phật giáo.

3/ Đề nghị chính phủ chấm dứt tình trạng bắt bớ và khủng bố tín đồ Phật giáo.

4/ Đề nghị chính phủ đối xử công bằng đối với Phật giáo cũng như Thiên    Chúa giáo và bãi bỏ Dụ số 10 xem Phật giáo như một hiệp hội.

5/ Đề nghị chính phủ bồi thường xứng đáng cho những nạn nhân vô tội bị sát hại tại Đài phát thanh Huế và trừng phạt đích đáng kẻ chủ mưu và cố tình gây ra tội ác.

Có người bảo đây là cuộc đụng độ giữa Đông và Tây, giữa Phật giáo và Thiên Chúa giáo.

Tôi không nghĩ như thế.

Có người bảo đây là cuộc đấu tranh sinh tồn giữa một bên là Phật giáo Việt Nam đã hồi sinh sau mấy trăm năm suy đồi hội nhập với một số khía cạnh tích cực của nền văn minh hiện đại, và một bên kia là tập đoàn phong kiến Nho giáo lạc hậu, lỗi thời kết hợp một cách bản năng với cặn bã của nền văn minh Thiên Chúa giáo biến dị trong bối cảnh của cuộc chiến tranh Việt – Mỹ.

Trên đại thể tôi chia sẻ nhận định này.

Phong trào Phật giáo chống tập đoàn Ngô Đình Diệm nổ ra tại Huế – miền Trung vào giữa tháng 5 năm 1963 và kết thúc tại Sai Gòn vào đầu tháng 11 năm ấy, gây sửng sốt cho cả Việt Nam và toàn thế giới, ở ngoài dự kiến của chính phủ Mỹ và đảng Cộng Sản. Không ai có thể hình dung trong lòng Việt Nam ngoài sức mạnh kháng chiến Cộng Sản còn có một nội lực hùng hậu và lạ lẫm đến như thế.

Đế quốc Mỹ tính toán sức mạnh trên trên khối lượng, tính năng vũ khí và đồng đô la.

Đảng Cộng Sản Việt Nam dự hoạch sức mạnh tổng hợp quân sự và chính trị. Chính trị trong tư tưởng chiến tranh nhân dân cũng là một hình thái bạo lực.

Phong trào Phật giáo đã thể hiện một sức mạnh khác, đó là sức mạnh của tình yêu, của tinh thần vô uý và chỉ với phương sách bất bạo động.

      

Từ năm 1960, chế độ Ngô Đình Diệm ở trong một tình thế phức tạp và cực kì mâu thuẫn.

Một mặt anh em nhà họ Ngô và bầu đoàn yên trí rằng mình đã bước vào thời kỳ ổn định. Bởi tất cả các đối thủ, các chướng ngại đều bị đánh tan, dẹp yên và công cuộc Cần Lao Thiên Chúa giáo hoá guồng máy quyền lực đã đặt xong nền móng. Hầu như tất cả các đơn vị quân đội, các cơ quan hành chính, các ban ngành từ trung ương xuống địa phương quận huyện, phường xã, thôn ấp, các nguồn lợi kinh tế béo bở đều đã được dàn xếp, ban phát cho người của tập đoàn và bè cánh nắm giữ. Mỹ tăng cường viện trợ quân sự, kinh tế và hỗ trợ ngoại giao để phát triển uy thế của Diệm trên trường quốc tế. Nhờ có trực thăng, thiết vận xa M 113 và cố vấn quân sự Mỹ mà quân đội Việt Nam Cộng Hoà tổ chức được những cuộc hành quân thọc sâu hơn các căn cứ kháng chiến. Các toán biệt kích, thám báo được tung nhiều hơn vào lãnh thổ miền Bắc và các vùng căn cứ kháng chiến bên Lào và Campuchia. Anh em nhà họ Ngô thỏa thuê trước những gì đạt được, tin chắc chiến thắng Cộng Sản là ở trong tầm tay, công cuộc biến miền Nam thành một nước Thiên Chúa giáo được Đức Mẹ phò trợ và cả Thế giới Tự do vỗ tay.

     

Mặt khác, đại bộ phận nhân dân miền Nam ngày một thấy rõ hơn bộ mặt thật phản dân hại nước của tập đoàn Ngô Đình Diệm. Rất nhiều người đã tin tưởng hoặc đã cộng tác, thân cận với anh em nhà họ Ngô lần hồi tỏ ra chán nản, bất mãn, oán ghét, căm thù chế độ. Nhóm 18 nhân vật họp ở khách sạn Caravelle ra tuyên ngôn kêu gọi Diệm thực thi dân chủ và chấm dứt chế độ gia đình trị đa phần là những chiến hữu của ngài tổng thống (tháng 4.1960). Nhóm Nguyễn Chánh Thi, Vương Văn Đông làm đảo chánh (tháng 11.1960) là những sĩ quan ưu tú của binh chủng nhảy dù đã ũng hộ “Ngô Tổng Thống anh Minh trong cuộc tranh chấp với Bảo Đại và tướng Nguyễn Văn Hinh (1955). Đồng mưu với Thi và Đông gồm nhiều sĩ quan khác của quân đội Việt Nam Cộng Hoà và nhiều chính khách thuộc nhiều đảng phái, phe nhóm chính trị đã bị anh em Diệm loại bỏ. Hai sự kiện này báo hiệu sự đổ vỡ trầm trọng trong lòng chế độ.

     

Tuy nhiên, biến cố quan trọng nhất trong năm 1960 là sự ra đời của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam (MTGP), chấm dứt thời kỳ đen tối của các cán bộ chính trị nằm vùng trên toàn bộ các tỉnh thành miền Nam suốt năm sáu năm liền nhịn nhục, chịu đựng không biết bao nhiêu hành vi tàn ác hiểm độc từ các chiến dịch sát Cộng, diệt Cộng. Thực ra, MTGP xuất hiện chỉ là sự công khai hoá một thủ pháp chính trị trong sách lược cách mạng hai chân, ba mũi, ba vùng chiến lược từ nghị quyết 15 của Trung ương đảng Cộng Sản Việt Nam, do ông Lê Duẩn – tổng bí thư  đề xuất. Nghị quyết 15 là ánh sáng đưa đường chỉ lối cho kháng chiến miền Nam. Kháng chiến miền Nam tiến lên bằng hai chân: chính trị và quân sự, tấn công bằng ba mũi: chính trị, quân sự, và binh vận trên cả ba vùng chiến lược là rừng núi nông thôn và thành thị.

     

Thế là chế độ Ngô Đình Diệm bắt đầu thời kỳ tứ phương thọ địch.

Năm 1961, rồi đến 1962 theo những tin tức tình báo Mỹ thì “Cộng quân tăng cường hoạt động trên 80% lãnh thổ ở nông thôn”. Ở thành phố Sài Gòn thì đặc công Việt cộng tấn công Mỹ bằng bom ở nhiều nơi.( Hoàng Linh Đỗ Mậu, Việt Nam Máu Lửa Quê Hương Tôi, nxb CAND, 1988).

     

Ngô Đình Diệm ban bố tình trạng khẩn trương, kêu gọi Hoa Kỳ và các quốc gia khác thuộc phe Thế giới Tự do giúp đỡ.

      

Mỹ tăng cường quân viện, thành lập bộ tư lệnh quân sự Mỹ tại Sài Gòn (MACV). Tổng thống Kennedy gởi phó tổng thống Johnson tới Sài Gòn công kênh Diệm lên hàng nhà lãnh đạo tầm cở thế giới. Tuy nhiên tình hình của chế độ Diệm vẫn không tốt lên chút nào. Trong lòng chế độ tiếp tục đổ vỡ. Tháng 2 năm 1962, nhóm các sĩ quan không quân Phạm Phú Quốc, Nguyễn Văn Cử ném bom Dinh Độc Lập, làm đảo chánh hay cảnh cáo Diệm về tình trạng độc tài gia đình trị? Sau lưng nhóm này là những  chính khách thuộc các đảng phái, phe nhóm chính trị mà Ngô Đình Nhu gọi là đám xôi thịt.

     

Nhưng thảm hoạ của chế độ Ngô Đình Diệm thực sự bắt đầu từ trận đại bại Ấp Bắc. Ấp Bắc là một thôn nhỏ nằm cạnh thị xã Mỹ Tho, cách Sài Gòn 50 km về phía Tây. Nhiều tiểu đoàn Việt Nam Cộng Hòa (VNCH) gồm bộ binh, biệt động quân, lính dù, lính bảo an, pháo binh, trực thăng, tàu chiến, thiết vận xa M 113 cùng 31 cố vấn Mỹ được điều tới đây để đánh nhau với một tiểu đoàn Việt cộng. Trận chiến xảy ra ác liệt. Quân VNCH bị đánh tan tác. Quân Việt cộng rút lui an toàn. Kết quả 65 binh lính và sĩ quan VNCH với 3 cố vấn Mỹ bị giết, nhiều người khác bị thương, 16 trực thăng bị bắn hạ hoặc hư hại nặng, mấy chiến xa, tàu thuỷ nhỏ, xe pháo bị bắn cháy, bắn chìm. ( Hoàng Linh Đỗ Mậu, sđd).

     

Lập trường của chính giới Mỹ đã chia hai sau trận Ấp Bắc. Đã có đề xuất thay Diệm bằng nhân vật khác để đánh thắng Cộng Sản.

     

Vụ Phật giáo nổ ra tại Huế trong nhận thức của Mỹ và tập đoàn Cần Lao Thiên Chúa giáo Ngô Đình Diệm lúc ban đầu chỉ là vấn đề địa phương không khó giải quyết. Chính giới Mỹ và phương Tây vào thời điểm ấy rất thiếu hiểu biết về Phật giáo nói chung và Phật giáo Việt Nam nói riêng. Họ cũng rất thiếu hiểu biết về lịch sử Việt Nam và vai trò của Phật giáo trong công cuộc giành độc lập, xây dựng và bảo vệ đất nước thời Lý Trần. Tập đoàn Ngô Đình Diệm kế thừa quan điểm tự cao tự đại của các quan thầy của họ là giới Thừa sai và các giáo hội Thiên Chúa giáo quốc tế. Họ xem đạo Phật là bụt thần ma quỉ và các tăng ni là bọn quê mùa dốt nát. Họ nghĩ rằng Cộng Sản, Phong kiến Thực dân, Đảng phái, Giáo phái còn bị họ tiêu diệt, dẹp yên huống hồ gì một nhóm sư sãi tay không tất sắt, và đám sinh viên học sinh trẻ dạ non lòng.

Năm nguyện vọng mà Phật giáo miền Trung – Huế đề xuất sau vụ cấm treo cờ chiều ngày 7 tháng 5, và vụ đàn áp đẫm máu bằng xe tăng, lựu đạn trước Đài phát thanh Huế tối hôm sau, ngày 8 tháng 5, đã được gởi khẩn cấp tới chính quyền Ngô Đình Diệm. Nhưng nhiều ngày sau vẫn không có bất cứ một hồi âm nào, ngoại trừ những lời tố cáo cho rằng Việt cộng là thủ phạm sát hại 8 thiếu niên trước đài phát thanh Huế. Những dấu hiệu ban đầu ấy tiên báo rằng sẽ không có việc thoả mãn 5 nguyện vọng phải chăng, bức thiết và tối thiểu của Phật giáo đồ miền Trung – Huế.      

Thực ra 5 nguyện vọng của Phật giáo không ở ngoài các nguyên lí của hiến pháp và luật pháp Việt Nam Cộng Hoà về sự công nhận các quyền tự do và bình đẳng của các công dân, ngoại trừ câu viết lố lăng đầy ẩn ý ở phần mở đầu Hiến Pháp thời Đệ Nhất Cộng Hòa: “Ý thức rằng nước ta ở trên con đường giao thông và di dân quốc tế, dân tộc ta sẵn sàng tiếp nhận các trào lưu tư tưởng tiến bộ để hoàn thành sứ mệnh trước Đấng Tạo Hóa và trước nhân loại…)

Tuy nhiên trong việc thực hành luật pháp thì chính quyền Ngô Đình Diệm cho rằng:

       1/ Phật giáo đã không tôn trọng luật pháp khi treo cờ ở nơi công cộng.

       2/ Phật giáo chỉ là một hiệp hội theo qui định của dụ số 10 do Bảo Đại ký năm 1950. Theo tinh thần của dụ số 10 thì các hiệp hội (như hội đá banh, hội thả diều…) chỉ được phép hay bị đình chỉ hoạt động theo quyết định của chính quyền địa phương. Như vậy Phật giáo trong tư cách pháp nhân là một hiệp hội không thể đòi các quyền tự do của một tôn giáo và không có quyền đòi bình đẳng với Thiên Chúa giáo là một tôn giáo đích thực và duy nhất được công nhận trong chế độ Việt Nam Cộng Hoà.

     

Theo tinh thần và cách lập luận đó, anh em Ngô Đình Diệm và chính quyền Cần Lao Thiên Chúa cho rằng không có tình trạng bắt bớ khủng bố tôn giáo mà chỉ có chuyện trừng trị theo pháp luật những hội viên hiệp hội (Phật giáo) nào vượt quá quyền hạn của mình (được qui định bởi dụ số 10 dành cho các hiệp hội) và vi phạm luật pháp. Hoặc giả: Những người mà Phật giáo cho là phật tử bị bắt bớ, khủng bố chỉ là bọn Cộng Sản đội lốt, mà Cộng Sản thì đã bị đặt ra ngoài vòng pháp luật theo luật số 10/59 (cũng con số 10).

     

Về phía Phật giáo đã nhìn nhận vấn đề và những sự kiện theo một cách khác:

1/ Nếu bảo treo cờ tôn giáo ở nơi công cộng trong các lễ hội tôn giáo là vi phạm luật pháp thì chính gia đình, chính quyền Ngô Đình Diệm và giáo hội Thiên Chúa giáo đã vi phạm nhiều vô số kể. Bằng chứng là:

-- Lễ Giáng Sinh hàng năm được tổ chức tưng bừng trong và ngoài nhiều khu vực công cộng: trong các doanh trại quân đội, trên các đại lộ công viên ở Sài Gòn, Huế, Quảng Trị, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Qui Nhơn, Nha Trang, Đồng Nai…Nói chung là khắp các tỉnh thành miền Nam.

-- Năm 1959, cờ xí giáo hội La Mã, ảnh tượng đức mẹ tràn ngập nhiều nơi công cộng tại Sài Gòn và nhiều tỉnh thành khác nhân đại hội Thánh Thể và lễ nâng nhà thờ Đức Bà lên hàng Vương cung thánh đường.

-- Năm 1961, tại Quảng Trị, nhân lễ kỷ niệm Đức Mẹ hiện ra và khánh thành Vương cung thánh đường La Vang; cờ xí, ảnh tượng, khải hoàn môn thiết trí khắp nơi trên quốc lộ 1 từ Huế qua Quảng Trị đến La Vang và nhiều khu vực khác trong tỉnh Quảng Trị. Đồng bào ngoài Thiên Chúa giáo tỉnh Quảng Trị cũng bị bắt ép đi dự Thánh lễ.

-- Lễ khánh thành nhà thờ Chúa Cứu Thế do Ngô Đình Thục chủ quản xây cất, và lễ Ngân Khánh (kỷ niệm 25 năm linh Mục Ngô Đình Thục được phong giám mục) của ngài tổng giám mục cũng đã phô diễn quan cảnh như vậy khắp các con đường chính phía bờ Nam sông Hương. Rất nhiều viên chức, sĩ quan và tướng lãnh quân đội, thương gia ngoài Thiên Chúa giáo cũng bị thúc ép hiến dâng lễ vật lên Đức Cha.

2/ Dụ số 10 là một sản phẩm, một thủ đoạn của thực dân Pháp, vua Bảo Đại chỉ là kẻ thừa hành. Thực dân Pháp áp lực để Bảo Đại ký Dụ này nhằm mục đích trước mắt là hạn chế, tiêu diệt Phật giáo, tạo điều kiện thuận lợi cho Thiên Chúa giáo bành trướng. Mục đích lâu dài và thâm độc hơn là chuyển đổi tâm hồn, não tuỷ Việt Nam từ truyền thống (trong đó có phần đóng góp quan trọng của đạo Phật) qua Thiên Chúa giáo, biến vĩnh viễn đất nước này thành lãnh thổ phía Đông của nước mẹ Đại Pháp. Ngô Đình Diệm đã “bài phong, đả thực” sao không huỷ bỏ dụ số 10? Phải chăng Ngô Đình Diệm lợi dụng chỉ dụ này để thực hiện mưu đồ Thiên Chúa giáo hoá toàn miền Nam, biến phần lãnh thổ này thành đất đai của đức Chúa Trời và người đại diện là giáo hội La Mã?

3/ Phật giáo là một tôn giáo có lịch sử hai ngàn năm trăm năm, đã là gốc rễ của một trong các nền văn minh vĩ đại một thời rực rỡ của nhân loại, hiện đang là ánh sáng tâm linh của mấy trăm triệu con người trên trái đất.

Phật giáo đã du nhập vào Việt Nam từ những kỷ nguyên đầu của lịch sử dân tộc, đã góp phần hình thành và phát triển tâm hồn, trí tuệ Việt Nam, đã góp phần to lớn trong công cuộc phục hồi nền độc lập sau hàng ngàn năm nô lệ, đã tham gia tích cực vào sự nghiệp bảo vệ, mở mang và xây dựng đất nước ở hai triều đại Lý – Trần.

4/ Chỉ có bọn xâm lược, bọn cướp nước và con đẻ của chúng mới đánh giá và đối xử với Phật giáo như một hiệp hội trong ý đồ tiêu diệt Phật giáo, đào cắt gốc rễ văn hóa lịch sử dân tộc trong mưu đồ xâm chiếm vĩnh viễn đất nước Việt Nam.

Âm mưu và sách lược đó của bọn thực dân đế quốc và chính quyền phụ thuộc là tội ác không những đối với dân tộc, đất nước Việt Nam, mà còn là tội ác đối với nhân loại.

Chính quyền Ngô Đình Diệm hoàn toàn không có lí do chính đáng khi duy trì dụ số 10.

 5/ Năm nguyện vọng của Phật giáo là tối thiểu. Thái độ và phương pháp đấu tranh của Phật giáo là mềm dẻo, bất bạo động nhưng không khoan nhượng.

Trong một quốc gia dân chủ như hiến pháp Việt Nam Cộng Hoà xác lập, như mô hình lí tưởng mà tập đoàn Ngô Đình Diệm, chính phủ và nhân dân Hoa Kỳ đã rêu rao và tự hào trong quá trình đấu tranh với chế độ Cộng Sản độc tài đảng trị, thì năm nguyện vọng của Phật giáo miền Trung – Huế  nêu lên trong Tuyên Ngôn ngày 10 tháng 5, chẳng có gì để anh em nhà họ Ngô phải phẫn nộ mà la toáng lên rằng cách ứng xử của Phật giáo là ngông cuồng, là làm loạn cả. Chính các nhà lãnh đạo Việt Nam Cộng Hoà cũng biết như thế nên ngay từ đầu họ đã né tránh thảo luận trực tiếp, không thẳng thắng, thiếu thiện chí để giải quyết dứt điểm vấn đề trong tinh thần hoà hợp hoà giải dân tộc. Nhiều người bảo tập đoàn Ngô Đình Diệm chỉ xem việc cấm treo cờ Phật giáo như là một cái cớ để thực hiện mưu đồ và sách lược độc tài toàn trị – Thiên Chúa hoá miền Nam như họ đã tính toán từ trước. Tôi chia sẻ nhận định này.

     

Nhận định như thế, Ban lãnh đạo Phật giáo (BLĐPG) cùng một lúc chuẩn bị hai phương án để sẳn sàng ứng phó:

 1/ Kiên trì đàm phán với chính quyền để đạt được 5 nguyện vọng trong tinh thần hiến pháp Việt Nam Cộng Hòa:

Chúng ta đã thấy Tuyên Ngôn 5 nguyện vọng được soạn thảo và công bố tại chùa Từ Đàm ngày 10 tháng 5, đã gởi tới Tổng Thống Ngô Đình Diệm và chính phủ tại Sài Gòn, chính quyền tỉnh Thừa Thiên – Huế liền sau đó. Không thấy hồi âm.

     -- Ngày 15 tháng 5, một phái đoàn đại diện nhiều khuynh hướng Phât giáo đã đến dinh Gia Long gặp tổng thống Ngô Đình Diệm để trao tận tay ông các văn bản đã gởi qua bưu điện và đã công bố qua báo chí.

Đến ngày 16 tháng 5 Tuyên Ngôn được công bố trước báo chí và các cơ quan truyền thông khác tại chùa Xá Lợi có chính quyền tham dự, lại bị các cơ quan truyền thông của chính phủ bêu riếu, nhục mạ và vu khống là phong trào do Cộng Sản điều động.

      -- Ngày 23 tháng 5, một bản phụ đính và một bản phụ trương được soạn thảo để làm sáng tỏ nội dung của Tuyên Ngôn ngày 10 tháng 5, và minh định quan điểm lập trường của Phật giáo về những vấn đề liên quan mà chính quyền đang xuyên tạc. Phụ đính và phụ trương nêu rõ:

* Chỉ có kêu gọi chính phủ tôn trọng quyền tự do tôn giáo, không kỳ thị, đối xử với Phật giáo ngang bằng với Thiên Chúa giáo. Phật giáo không coi Thiên Chúa giáo là kẻ thù. Phật giáo không mưu đồ lật đổ chính phủ.

* Phật giáo trong truyền thống cũng như trong hiện tại luôn đặt quyền lợi quốc gia dân tộc lên trên. Tuyệt đối không để cho bất cứ ai lợi dụng.

Tất cả các văn bản (tuyên ngôn 10.5, phụ đính và phụ trương 23.5 ) đều được Ban Lãnh đạo Phong trào Phật giáo Đấu tranh gởi đến tổng thống Ngô Đình Diệm qua một ban đại diện, cũng không có hồi âm.

2/ Tiến hành đấu tranh dân chủ bằng phương pháp bất bạo động:   

*  Ngày 25 tháng 5, một Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo được thành lập theo sự triệu tập của Đại lão hòa thượng Thích Tịnh Khiết. Thượng tọa Thích Tâm Châu được cử đứng đầu tổ chức này. Lần đầu tiên các tập đoàn, các môn phái Phật giáo trên toàn miền Nam đã thống nhất hành động trong một tổ chức dưới một tên gọi.

* Lúc 10 giờ ngày 30 tháng 5, một cuộc biểu tình tuần hành của 352 tăng ni xuất phát từ chùa Ấn Quang đến trước Quốc hội yêu cầu gặp chủ tịch Trương Vĩnh Lễ để trao cho ông thư của hòa Thượng Thích Tâm Châu, người đứng đầu Ủy ban Liên phái, yêu cầu Quốc hội có thái độ dứt khoát trước những nguyện vọng của Phật giáo. Qua thư này, Thượng tọa Thích Tâm Châu còn thông báo về cuộc tuyệt thực sẽ diễn ra vào buổi chiều.

* Theo đề nghị của Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, một cuộc tuyệt thực 48 tiếng đồng hồ của toàn thể tăng ni trong toàn miền Nam bắt đầu từ 14 giờ ngày 30 tháng 5.

* Ngày 31 tháng 5, đại diện sinh viên các trường, các phân khoa Đại học Huế họp tại chùa Từ Đàm làm kiến nghị gởi đến tổng thống Ngô Đình Diệm yêu cầu thỏa mãn 5 nguyện vọng của Phật giáo.

* Từ ngày 1 đến ngày 3 tháng 6, với lực lượng Gia đình Phật tử làm tiền phong, đoàn Sinh viên Phật tử làm nòng cốt, thanh niên, sinh viên, học sinh Huế rầm rộ tổ chức nhiều cuộc biểu tình, bị đàn áp dã man bằng dùi cui, báng súng, lựu đạn cay, lựu đạn hóa học và chó săn. Hàng trăm người bị thương nặng. Các bác sĩ tại bệnh viện Huế bị cấm cứu chữa cho các bệnh nhân này. Các bác sĩ người Đức giảng dạy tại đại học y khoa trở thành ân nhân của họ. Tổng thư ký đoàn Sinh viên Phật tử Phan Đình Bính bị bắt và bị chết sau đó do bị tra tấn dã man. Đoàn biểu tình kéo về cố thủ tại chùa Từ Đàm. Chùa Từ Đàm bị bao vây, bị cắt điện cắt nước. Các chùa Bảo Quốc, Linh Quang cũng ở trong tình trạng tương tự. Sinh viên Phật tử tổ chức tuyệt thực 48 giờ tại Từ Đàm.

* Tại Sài Gòn, chùa Ấn Quang, chùa Xá Lợi, chùa Giác Minh, chùa Từ Quang … trở thành những trung tâm đầu não của cuộc đấu tranh. Cuộc tuyệt thực đã diễn ra tại Ấn Quang và Xá Lợi với bảy tám trăm tăng ni tham dự.

* Hưởng ứng cuộc đấu tranh của sinh viên, thanh niên, học sinh Huế; sinh viên, thanh niên, học sinh Sài Gòn và các tỉnh cũng hướng về Phong trào Phật giáo, tập trung về các chùa trung tâm và lần hồi tham dự vào cuộc vận động của Phật giáo đồ, biến nó thành cuộc đấu tranh của đại đa số nhân dân, bất kể sự đàn áp dã man và những nguy hiểm, đe dọa về phía chính quyền.

* Tại các tỉnh, các Tỉnh giáo hội và trường Bồ Đề đồng loạt trở thành bản doanh của phong trào. Các Cuộc biểu tình, tuyệt thực đã diễn ra sôi nổi với hàng ngàn người tham dự mỗi nơi. Chính quyền đã đàn áp thẳng tay, đã tấn công, phong tỏa, cô lập, bắt bớ, đánh đập những người tham gia đấu tranh.

Lúc đầu bạo lực Ngô Đình Diệm nhắm vào các cuộc mít tinh, biểu tình trên đường phố, quảng trường. Tiếp đến chúng bao vây, tấn công vào các trung tâm đầu não, ngăn chặn các trục lộ giao thông, cắt đứt các liên lạc trong ngoài, áp dụng thủ đoạn cúp điện nước, cấm vận, cô lập đầu não với quần chúng. Đồng thời chúng ra sức ngăn chặn sự liên lạc của lực lượng đấu tranh giữa Sài Gòn và các tỉnh.

Chính quyền Ngô Đình Diệm đã điều động một lực lượng đông đảo gồm công an mật vụ, cảnh sát dã chiến, nhảy dù và nhiều đơn vị quân đội trang bị các vũ khí sát thương cá nhân, các phương tiện đàn áp như lựu đạn cay, lựu đạn hóa học, lựu đạn hỏa mù, ma trắc, kẽm gai, xe tăng, xe vòi rồng… vào các chiến dịch đàn áp. Các chiến dịch đàn áp ngày càng trắng trợn, bạo tàn hơn, nhắm vào những con người chỉ trang bị duy nhất một niềm tin vào một dạng thể năng lực ẩn tàng nhưng hùng hậu nơi mỗi con người: Đó là tình yêu thương được thể hiện qua việc tự bảo vệ mình, đấu tranh bất bạo động để giảm trừ, hóa giải bạo lực và các thứ ma chướng đã xâm chiếm ngự trị nơi một bộ phận nhân loại khác. Trong trường hợp này là tập đoàn Ngô Đình Diệm.

Trước tình hình cuộc đấu tranh của Phật giáo ngày một lan rộng và quyết liệt, chính quyền Ngô Đình Diệm vẫn không muốn nhượng bộ. Một mặt họ âm thầm tiến hành các kế hoạch bôi nhọ, vu khống và hủy diệt; một mặt bày kế hoãn binh. Một Ủy ban Liên bộ được thành lập do phó tổng thống Nguyễn Ngọc Thơ cầm đầu, với hai bộ trưởng Nguyễn Đình Thuần, Bùi Văn Lương làm thành viên, đề nghị Ủy ban Liên phái Phật giáo hợp tác để giải quyết các khúc mắc trong hiện tại, hướng tới thỏa mãn 5 nguyện vọng của Phật giáo đồ. Để bày tỏ thiện chí, Phật giáo đồng ý hợp tác. Một phái đoàn hỗn hợp gồm các thành viên của hai Ủy ban đi Huế để giải tỏa tình trạng phong tỏa và cố thủ ở các chùa Từ Đàm, Bảo Quốc, Linh Quang, Diệu Đế; và để xả bình hơi từ phía lực lượng đấu tranh. Đây chỉ là động tác giả. Chính quyền vẫn không thể hiện một thiện chí cụ thể nào. Vẫn tiếp tục tạo bằng chứng giả để bôi nhọ, vu khống và vây ráp nhiều trung tâm đầu não tại Sài Gòn và các tỉnh thành khác ngoài Thừa Thiên – Huế. Thấy được âm mưu của chính quyền, Phật giáo quyết định tiếp tục đẩy mạnh cuộc đấu tranh với biện pháp cuối cùng là vị Pháp thiêu thân.

                             

Trưa ngày 11 tháng sáu, nhà sư Thích Quảng Đức, 67 tuổi đã tự thiêu tại ngã tư Phan Đình Phùng – Lê Văn Duyệt trước sự chứng kiến của một số phóng viên, nhà báo nước ngoài (Simon Michaud của AFP, Malcome Brawne của AP, Neil Sheehan của UPI) và quần chúng đang có mặt trên đường phố. Hình ảnh một nhà sư già tự quẹt diêm đốt mình, uy nghi ngồi trong lửa cháy làm rung động lòng người, không chỉ là người Việt Nam, mà bất cứ ai còn có lương tri trên thế giới. Thích Quảng Đức, cái tên như một dấu hỏi lớn từ các châu lục hướng về Việt Nam, ngỡ ngàng – phẫn nộ và ngưỡng mộ – thương cảm dành cho hai phía của cuộc xung đột. Dư luận khắp nơi trên thế giới kêu gọi chính quyền Ngô Đình Diệm chấm dứt tức khắc các hành động vi phạm nhân quyền, đàn áp Phật giáo và bày tỏ sự đồng tình, ủng hộ cuộc đấu tranh chính nghĩa của Phật giáo Việt Nam.

Tôi chưa phải là Phật giáo đồ, tôi chưa hoàn toàn tin vào đạo lí “dĩ đức báo oán” nhưng khi đọc báo biết tin và thấy ngài Thích Quảng Đức uy nghi ngồi trong lửa cháy ngày 11.6.1963, tôi đã vô cùng xúc động và ngưỡng mộ.

     

Thích Quảng Đức, Thích Quảng Đức, suốt mấy chục năm liền cái tên ấy vang vọng trong tâm trí tôi khi thì mạnh mẽ như một khúc quân hành, khi thì sâu lắng, nồng nàn như một lời tự sự, khi thì thanh thoát, dịu dàng như một ánh trăng. Dường như cái con người uy nghi ngồi trong lửa cháy đó đã hút hết vào trái tim vĩ đại và nhân hậu của mình tất cả cái  nóng bức nghiệt ngã của trần gian, để lại cho tôi một khoảng trời trong xanh mát mẻ và tĩnh lặng.

Thích Quảng Đức, Thích Quảng Đức, cái tên như những dấu hỏi lớn từ khắp các châu lục hướng về Việt Nam, ngỡ ngàng và khâm phục. Có tình yêu, sự sống và cái chết nào mà lạ lẫm và hùng tráng đến như thế?

                

Tuy thế, sự kiện một nhà sư tự thiêu tại ngã tư Phan Đình Phùng – Lê Văn Duyệt của Sài Gòn lại gây cho anh em nhà họ Ngô những cảm nhận trái khuấy. Hai ông Diệm Nhu thì nổi giận vì cảm thấy bị khiêu khích. Bà Nhu thì đánh hơi được mùi thịt nướng. Bà tuyên bố nếu “sư sãi nào cần nướng” bà sẽ cung cấp xăng dầu. Tổng Giám mục Thục thì bảo: “chỉ là lửa rơm”. Họ càng cứng lòng tối dạ hoa chân múa tay điều động thêm binh mã, trang bị thêm phương tiện, uy hiếp và khép chặt vòng vây chung quanh các trung tâm đầu não của phong trào.

Trước khi tự thiêu, nhà sư Thích Quảng Đức viết để lại mấy “Lời nguyện Tâm huyết”:

           …         

          1. Mong ơn Phật tổ gia hộ cho tổng thống Ngô Đình Diệm sáng suốt chấp nhận 5 nguyện vọng tối thiểu của Phật giáo Việt Nam ghi trong bản tuyên ngôn.

            …

 Một ngày sau khi nhà sư Thích Quảng Đức tự thiêu, hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam, Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, và hai nhà sư Thích Trí Quang, Thích Thiện Minh bay vào Sài Gòn trực tiếp lãnh đạo cuộc đấu tranh.           …

Di thể của nhà sư Thích Quảng Đức được tôn trí tại chùa Xá Lợi. Cảnh sát, công an, binh lính thuộc Lực lượng đặc biệt với những khí cụ đàn áp phong tỏa tất cả các ngã đường dẫn vào chùa. Hàng chục ngàn Phật giáo đồ và đồng bào các giới đổ dồn về chùa Xá Lợi để chiêm bái vị Bồ tát. Trong sân chùa và bốn mặt đường quanh chùa không còn chỗ cho cảnh sát công an. Theo dự tính lễ rước di thể bồ tát Thích Quảng Đức sẽ được tổ chức vào 6 giờ ngày 16. Ban Lãnh đạo Phật giáo đấu tranh muốn nhân dịp này tiến hành một cuộc biểu dương lực lượng với nhiều trăm ngàn người tham dự.

        --Thông cáo chung.

Vô cùng bối rối trước dư luận thế giới và trước áp lực ngày càng gia tăng của sức mạnh quần chúng, chính quyền phải ra lệnh nới vòng vây và đề nghị Ủy ban Liên bộ và Ủy ban Liên phái, khẩn trương họp “để giải quyết dứt điểm các yêu cầu của Phật giáo.”

Cuộc họp của hai Ủy ban bắt đầu từ buổi sáng ngày 14, kéo dài đến 2 giờ sáng ngày 16 mới kết thúc với một bản Thông cáo chung gồm năm điểm:

-- 1/ Qui định thể thức treo cờ Quốc gia và cờ Tôn giáo.

-- 2/ Tách các hội Tôn giáo ra khỏi dụ số 10.

-- 3/ Chính quyền cam kết không trả thù những người tham gia đấu tranh vì   5 nguyện vọng, và điều tra các vụ khiếu nại của Phật giáo.

-- 4/ Chính quyền tôn trọng và bảo đảm các quyền tự do truyền giáo và hành đạo của Phật tử

-- 5/ Trừng phạt những người có trách nhiệm trong vụ thảm sát tại đài phát thanh Huế và bồi thường thích đáng cho gia đình các nạn nhân.

Cuối bản Thông cáo chung, ngoài chữ ký của các nhân vật chủ chốt của hai Ủy ban, còn có chữ ký xác nhận của tổng thống Việt Nam Cộng Hòa Ngô Đình Diệm và hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam Thích Tịnh Khiêt.

Năm điểm của Thông cáo chung chứng tỏ năm nguyện vọng trong Tuyên ngôn 5 điểm ngày 10 tháng 5  của Tổng hội Phật giáo Việt Nam gởi đi từ chùa Từ Đàm – Huế được thành đạt, và đồng thời cũng chứng tỏ thiện chí của chính quyền.

        -- Chính quyền lật lọng, phủ nhận Thông cáo chung.

Ký được Thông cáo chung, chính quyền như trút đi một gánh nặng: Một khi đạt được các mục tiêu, Phật giáo không còn lý do để tranh đấu.

Ngay sau khi Thông cáo chung được ký kết, chính quyền cho xe đi loan báo khắp các đường phố Sài Gòn và điện đi các tỉnh rằng là 5 nguyện vọng của Phật giáo đã được thỏa mãn, bà con Phật tử nên giải tán trở về nhà ổn định cuộc sống. Đồng thời chính quyền khẩn thiết đề nghị phía Phật giáo tạm hoản lễ an táng Thích Quảng Đức và giải thích cho  quần chúng Phật tử nội dung của Thông cáo chung cùng thiện chí của chính quyền. Phía Phật giáo nửa tin, nửa ngờ. Một mặt bày tỏ thái độ hòa hoãn với hy vọng Thông cáo chung được thực thi. Một mặt đề cao cảnh giác phòng khi chính quyền nuốt lời lật lọng.

Rõ ràng là chính quyền đã nuốt lời lật lọng. Chính quyền chỉ loan báo Thông cáo chung trong buổi sáng 16 tháng 6 để phía Phật giáo cho lệnh hoãn đám táng Thích Quảng Đức dự trù tổ chức vào 6 giờ sáng hôm đó, nhằm thủ tiêu cuộc biểu dương lực lượng được phía Phật giáo chuẩn bị nhân đám táng của vị bồ tát. Đạt được mục đích trước mắt, Ngô Đình Nhu cùng với cảnh sát và Thanh niên Cộng hòa tổ chức mít tin phủ nhận Thông cáo chung. Bà Ngô Đình Nhu thì hiệu triệu Phụ nữ Liên đới lên án “trò quấy rối, phản loạn của bọn sư sãi”. Từ đó chính quyền không hề nhắc đến Thông cáo chung trước công chúng nữa, mà ra sức đánh phá Phật giáo và tăng cường trấn áp quần chúng bằng các hành động bạo lực như trước đây, lại còn bày đặt thêm một số các âm mưu nham hiểm và bẩn thỉu:

+ Hình thành Tổng hội Phật giáo Cổ Sơn Môn, tạo điều kiện để tổ chức này phủ nhận Tổng hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất.

+ Tập hợp một số thương phế binh bất hảo, người ăn xin và người bị bệnh phong đến quậy phá tại các chùa Xá Lợi, Ấn Quang…

+ Tập họp hàng trăm du đảng cạo trọc đầu giả làm sư đến những nơi công cộng giở trò càn quấy nhằm bôi nhọ Phật giáo.

+ Tâp họp mấy trăm nhân viên ngầm, cạo trọc đầu giả làm tăng ni đi quyên tiền, thuê người may cờ Mặt trận Giải phóng để vu khống Phật giáo hoạt động cho Việt cộng.

+ Tổ chức phiên tòa xử những nhân sĩ trí thức tham gia vụ đảo chánh ngày 11.11.1960.  Nhà văn Nhất Linh là một trong số những người nhận được trát hầu tòa.

+ Ấn định thể thức treo cờ chỉ dành riêng cho Tổng hội Phật giáo Việt Nam nhằm chia rẽ hàng ngũ Ủy ban Liên phái.

+ Xác định vụ sát hại đẫm máu tại đài phát thanh Huế tối ngày 8 tháng 5 là do Cộng sản gây nên.

    -- Phản ứng của nhà văn Nhất Linh Nguyễn Tường Tam

Để trả lời những hành động xảo trá, gian ác của chính quyền: Nhà văn Nhất Linh Nguyễn Tường Tam quyết định uống thuốc độc tự tử vào tối ngày 7.7. Ông để lại những dòng trối trăn sau đây:

Cái chết của nhà văn Nhất Linh gây sự phẫn nộ trong đông đảo quần chúng. Ngày 13 tháng 7, khoảng bốn, năm chục ngàn người tham dự tang lễ của nhà văn quá cố. Qua đó nói lên nhận thức và thái độ của quần chúng đối với chế độ Ngô Đình Diệm.

         -- Phật giáo tiếp tục cuộc đấu tranh bất bạo động.

* Ngày 14.7  Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam đã gởi cho phủ Tổng thống một lá thư gồm ba nội dung chính sau đây:

      -- Nhắc nhở cho tổng thống Ngô Đình Diệm biết là ông đã lật lọng, đã phản bội Thông cáo chung mà ông đã ký.

      -- Nhắc cho tổng thống Ngô Đình Diệm nhớ là chính quyền đã tiến hành nhiều biện pháp mờ ám, tàn bạo, bẩn thỉu để bôi nhọ và vu khống Phật giáo.

      -- Báo cho tổng thống Ngô Đình Diệm biêt là Tổng hội Phật giáo Việt Nam và Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo quyết định phát động cuộc đấu tranh trở lại đòi thực thi Thông cáo chung.

Như thế là trên khắp các tỉnh thành miền Nam, các chùa trung tâm, các Tỉnh giáo hội Phật giáo, các trường Bồ Đề, các Gia đình Phật tử, các Khuôn tịnh độ đều đồng loạt tổ chức đấu tranh với nội dung được chỉ đạo là:

        -- Kêu đòi chính phủ chấm dứt các hành động đàn áp, khủng bố tăng ni, phật giáo đồ.

        -- Kêu đòi chính phủ nghiêm chỉnh thực thi Thông cáo chung.

        -- Xác định phương pháp đấu tranh là bất bạo động.

* Ngày 15. 7. 1963, 150 tăng ni biểu tình tuần hành đến trước tòa đại sứ Mỹ kêu gọi nước Mỹ can thiệp để chính quyền Ngô Đình Diệm thi hành Thông cáo chung.

* Cùng ngày, một cuộc biểu tình tuần hành khác xuất phát từ chùa Giác Minh với hàng ngàn tăng ni, phật tử tham dự. Cuộc biểu tình nêu rõ hai ý:

         -- Tố cáo chính phủ bội ước.

         -- Đòi thực thi Thông cáo chung.

* Ngày 17. 7  khoảng 400 tăng ni tập trung tại chùa Xá Lợi, tuần hành qua các đường phố Bà Huyện Thanh Quan, Lê Văn Thạch, Nguyễn Thông, Ngô Thời Nhiệm, Lê Văn Duyệt , tới chợ Bến Thành. Khẩu hiệu đấu tranh là:

         -- Chính phủ hãy chấm dứt các hành động đàn áp khủng bố.

         -- Chính phủ hãy nghiêm chỉnh thực thi Thông cáo chung.

Cuộc tuần hành, biểu tình và mít tin được dân chúng hưởng ứng nhiệt liệt và bị cảnh sát đàn áp dã man. Khoảng 300 tăng ni phật tử bị đánh đập tàn bạo, bị bắt quăng lên xe chở thẳng về chùa Hoa Nghiêm nằm trong An Dưỡng địa, một nghĩa địa nằm giữa cánh đồng trống ở Phú Lâm. Nhiều vòng kẽm gai đã được giăng bao quanh ngôi chùa – nghĩa địa này. Các tăng ni phật tử bị nhốt như súc vật trong các “chuồng” không có những phương tiện vệ sinh tối thiểu, bị hỏi cung, khai báo lý lịch trong đêm, bị đánh đập tàn nhẫn. Các nạn nhân nữ bị càn quấy thô bỉ. Nhiều người ngất xỉu, nhiều người bị thương, nhiều người bị đưa đi mất tích. Ba ngày sau, trước sự đấu tranh quyết liệt của Ủy ban Liên phái, của dư luận và báo chí nước ngoài, chính quyền mới thả họ ra. Về đến chùa Xá Lợi, nhiều tăng ni, phật tử phải được cấp cứu y tế và điều trị thương tích dài ngày. Ủy ban Liên phái hỏi chính quyền về những người mất tích, chính quyền trả lời họ đang được giữ lại để tiếp tục điều tra. Sự phẫn nộ của quần chúng và Phật giáo đồ lên cao độ.

+ Ngày 18.7, qua làn sóng của đài phát thanh Sài Gòn, tổng thống Ngô Đình Diệm gởi đi một thông điệp có nội dung như sau: Để chứng tỏ tột bực tinh thần hòa giải và sự chân thành thực thi Thông cáo chung, và cũng để đánh tan những luận điệu tuyên truyền xuyên tạc gây chia rẽ của kẻ xấu, chiếu theo đề nghị của Hội đồng Liên bộ, tôi vừa chấp thuận:

         

Cuối Thông điệp, tổng thống Diệm còn kêu gọi:

Không phải đây là lần đầu ông Diệm bày tỏ “thái độ chân thành và ý chí hòa giải tột độ” thế này. Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo và toàn thể Phật giáo đồ có đầy đủ ký ức và kinh nghiệm để khẳng định rằng sau mỗi lần ông tổng thống nói đến mấy từ “thành tín”, “lương tri”, “trách nhiệm”…là chính quyền sẽ xuống tay tàn bạo và hiểm độc hơn. Lần này, trong và sau khi Ngô tổng thống gởi thông điệp như thế thì chùa chiền tiếp tục bị bao vây, tăng ni, phật tử vẫn tiếp tục bị bắt nhốt và Phật giáo tiếp tục bị đàn áp.

         -- Phật giáo kiên tri đấu tranh bất bạo động – Kêu gọi Mỹ ủng hộ.

* Ngày 23.7, ni sư Diệu Huệ, mẹ của nhà bác học Bửu Hội, họp báo ở chùa Xá Lợi cho biết bà sẽ tự thiêu để phản đối chính sách đàn áp tôn giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm.

* Ngày 30.7, lễ thất tuần của bồ tát Thích Quảng Đức được tổ chức trọng thể tại chùa Xá Lợi với hàng chục ngàn tăng ni phật tử tham dự. Lễ thất tuần cũng được tổ chức tại khắp các chùa lớn nhỏ trên toàn miền Nam với sự tham dự của hàng triệu tăng ni, phật tử. Ủy ban Liên phái phân phối một tài liệu kêu gọi đồng bào phật tử khắp miền Nam tiếp tục cuộc đấu tranh.

* Ngày 1.8.1963, hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam, Thích Tịnh Khiết, gởi điện thư cho tổng thống Kennedy để phản đối việc đại sứ Mỹ tại Sài Gòn tuyên bố với phóng viên hãng thông tấn UPI rằng: “Không có chuyện đàn áp Phật giáo tại Việt Nam.”

* Ngày 4.8  nhà sư Thích Nguyên Hương tự thiêu tại Phan Thiết.

*Ngày 11.8 lễ cầu siêu cho nhà sư Nguyên Hương được tổ chức tại các chùa, các Phật học viện, các niệm Phật đường và khuôn tịnh độ khắp miền Nam. Tại chùa Xá Lợi, đoàn Sinh viên Phật tử tổ chức lễ cầu siêu với hơn hai vạn người tham dự.

* Ngày 12.8  nữ sinh Mai Tuyết An chặt tay tại chùa Xá Lợi để phản đối chính quyền Ngô Đình Diệm.

* Ngày 13.8  tăng sĩ Thích Thanh Tuệ tự thiêu tại Thừa Thiên – Huế.

* Ngày 15.8  ni sư Diệu Quang tự thiêu tại Ninh Hòa Nha Trang.

* Ngày 16.8 sinh viên, học sinh Huế bãi khóa. Giáo chức các trường trung, đại học Huế bãi công. Tiểu thương Huế bãi thị. Chính quyền ra lệnh giới nghiêm. Linh mục Cao Văn Luận, viện trưởng viện Đại học Huế, tuyên bố: “cuộc đấu tranh của Phật giáo có chính nghĩa, chính sách của chính quyền là vô đạo”. Giáo chức đại học Huế từ chức.

* Cùng trong ngày 16.8, nhà sư Thích Tiêu Diêu tự thiêu tại chùa Từ Đàm. 5000 Phật tử, Sinh viên, Học sinh túc trực tại chùa Từ Đàm để bảo vệ thi hài của ông.

Sau các cuộc tự thiêu, đã diễn ra nhiều cuộc xô xát giữa tăng ni, đồng bào phật tử và lực lượng cảnh sát, an ninh của chính quyền. Phía phật tử bảo vệ nhục thân của các Thánh tử đạo để tổ chức đấu tranh và tiến hành chôn cất theo các nghi lễ Phật giáo. Phía chính quyền cướp xác để thủ tiêu đối tượng đấu tranh của “bọn phản loạn.”

* Ngày 17.8 hòa thượng Thích Tịnh Khiết, hội chủ Tổng hội Phật giáo Việt Nam, ra lệnh cho các chùa, các Phật học viện, các niệm Phật đường, khuôn hội trên toàn miền Nam tổ chức lễ cầu siêu cho các tăng ni đã vị pháp thiêu thân.

*Ngày 18.8 hưởng ứng lời kêu gọi của đoàn Sinh viên Phật tử Sài Gòn, hàng chục nghìn người tập trung về chùa Xá Lợi tham gia cuộc mít tin tuyệt thực. Cũng trong ngày này, với lực lượng Gia đình Phật tử, Sinh viên, Thanh niên Phật tử làm nòng cốt và tiên phong, hàng triệu Phật giáo đồ trong các đô thị miền Nam đã tham dự các cuộc mít tin, tuyệt thực, biểu tình…Tăng ni, Phật giáo đồ toàn miền Nam cương quyết đấu tranh đến thành đạt các mục tiêu tự do và bình đẳng tôn giáo cho dù phải hy sinh nhiều hơn nữa.

Đêm 20 rạng ngày 21, một cuộc tổng tấn công – tổng bố ráp của công an, cảnh sát dã chiến và Lực lượng Đặc biệt của chính quyền Ngô Đình Diệm vào chùa Xá Lợi, chùa Ấn Quang, chùa Théravada, chùa Giác Minh, chùa Từ Quang (tại Sài Gòn), chùa Từ Đàm, chùa Linh Quang, chùa Bảo Quốc, chùa Diệu Đế (tại Huế), các chùa Tỉnh Giáo hội và tất cả các chùa, các tư gia của tăng ni phật tử  lãnh tụ đấu tranh trên toàn miền Nam. Lực lượng chính phủ đập phá các khu vực thờ tự, tượng phật, chuông mõ, kinh sách và bắt đi trên 1300 người riêng tại Sài Gòn. Ở Huế và các tỉnh thành còn lại có hơn 2000 người bị bắt. Hòa thượng Thích Tịnh Khiết, các thượng tọa Thích Tâm Châu, Thích Trí Quang, Thích Thiện Minh, sư bà Diệu Huệ, cư sĩ Mai Thọ Truyền, bác sĩ Lê Khắc Quyến, thi sĩ Vũ Hoàng Chương, nói chung, tất cả các lãnh tụ đấu tranh, các trí thức phật tử có uy tín đều bị bắt. Nhiều cuộc hành hung, xô xát đã diễn ra trong đêm kinh hoàng này. Rất nhiều tu sĩ, phật tử đã bị đánh đá bằng báng súng, bằng dùi cui, ma trắc và bị dẫm đạp xô đẩy đến thương tích. Hòa thượng Thích Tịnh Khiết 80 tuổi bị đánh trọng thương ở mắt. Hai mắt của tượng Phật Thích Ca tại chùa Xá Lợi là hai viên kim cương cũng bị móc lấy đi, toàn thân bức tượng bị bắn sức mẻ nhiều nơi. Cuộc tổng tấn công, tổng bố ráp của bạo lực Ngô Đình Diệm đêm 20.8 đã biến các cảnh chùa trên toàn miền Nam thành những nơi hoang tàn. Nhà sư Trí Quang không bị nhận diện, từ trại giam Bến Cát đã trốn thoát, tìm đến tị nạn tại tòa Đại sứ Mỹ.

Khi nhẫn tâm tiến hành cuộc đàn áp đẫm máu tối 8.5.1963 giết chết tám thiếu niên ở đài phát thanh Huế, anh em Ngô Đình Diệm đã khai mở con đường đi vào tăm tối.

Lần này, khi hăm hở phát động cuộc tổng tấn công bố ráp chùa chiền và bắt cóc toàn bộ các tăng ni, phật tử, trí thức là những lãnh tụ đấu tranh, gia đình họ Ngô đã chính thức đào huyệt mộ cho chính mình.

Câu hỏi mà nhà cầm quyền Mỹ đặt ra từ khi tuyển chọn Ngô Đình Diệm và suốt 9 năm đưa ông lên làm tổng thống Việt Nam Cộng Hòa: “– Liệu chúng ta có thắng được Cộng Sản với Diệm hay không?” nay đã có câu trả lời. Mỹ không thể thắng được Cộng Sản với Ngô Đình Diệm chỉ được hậu thuẫn bởi một thiểu số nhân dân miền Nam là những người Thiên Chúa giáo Cần lao Nhân vị.

Con đường độc tài Gia – đình – Thiên – Chúa – giáo toàn trị và mưu đồ biến miền Nam thành một quốc gia riêng biệt của chế độ Ngô Đình Diệm đã kiên định lập trường Cộng Sản nơi một bộ phận quần chúng miền Nam, đã đẩy một bộ phận quần chúng khác nghiêng về phía Cộng Sản, và đã trung lập hóa bộ phận quần chúng thứ ba còn lại. Mỹ cộng với Diệm và 10% dân số miền Nam là Cần Lao Thiên Chúa giáo không thể thắng 90% dân số miền Nam còn lại, cộng với  nhân dân miền Bắc, Hồ Chí Minh, đảng Cộng Sản, cộng với Liên Xô và Trung Quốc. Hai bài toán cộng và một bài toán trừ trong 10 con số đơn chẳng lẽ các nhà chiến lược Hoa Kỳ không nghĩ tới? Chắc đã có người nghĩ tới, nhưng đa số trong chính quyền Mỹ vào thời điểm đó vẫn còn tin vào sức mạnh vô địch của quân sự và đồng đô la như một tín điều tôn giáo.

Như thế là đến thời điểm đó (tháng 8.1963) Mỹ vẫn còn muốn ở lại Việt Nam, và khuynh hướng thay Diệm bằng một nhân vật khác để đánh bại Cộng Sản trở nên thắng thế trong chính giới Mỹ.

Trong hồi ký: Lễ Phật Đản 8.5.1963 (Minh Nguyện dịch – Kỷ niệm 40 năm phong trào Phật giáo – Khuôn Việt xuất bản) bác sĩ Wulff kể một chi tiết rất đáng quan tâm: Sau khi chứng kiến cảnh đàn áp thô bạo tại Đài phát thanh Huế, sau khi nhìn thấy tận mắt 8 xác chết bẹp đầu, mất tay, lòi mắt của các thiếu niên trong nhà xác bệnh viện Huế, bác sĩ Wulff tìm đến nhà người bạn tên Tuân ( giáo sư Bùi Tường Huân) để kể cho ông này nghe những gì đã xẩy ra. “Tuân tức thời hiểu được tầm quan trọng chính trị của biến cố. Tuân nhận định rằng những cuộc biểu tình khắp toàn quốc của các giới Phật tử sẽ làm giảm uy tín ông Diệm, và cuối cùng người Mỹ sẽ bỏ rơi ông ta. Quân đội vì sợ cúp viện trợ sẽ tìm cách lật đổ ông ta.”

       --Trí thức, Sinh viên và quân đội nhập cuộc. Nhân dân miền Nam nhất tề chông Diệm. Chính quyền đàn áp trong tuyệt vọng.

+ 5 giờ 30 phút sáng ngày 21.8.1963, tổng thống Ngô Đình Diệm triệu tập hội đồng chính phủ để thông báo tình trạng khẩn cấp:

“Việt cộng đã mang vũ khí vào cất dấu tại các chùa Xá Lợi, Théravada, Giác Minh, Từ Quang, và nhiều chùa khác trong thành phố. Việt cộng cũng đã đột nhập thành phố và trà trộn trong các sư sãi. Những đơn vị chức năng của chính phủ đã phát hiện kịp thời, đã tiến hành chiến dịch truy quét bắt gọn bọn chúng, thu được nhiều vũ khí và tài liệu. Các lực lượng chức năng trung thành với chính phủ đang và sẽ tiếp tục thi hành trách nhiệm của họ”.

Vừa nghe xong lời thông báo của tổng thống Diệm, bộ trưởng ngoai giao Vũ Văn Mẫu phẫn nộ đập bàn phản đối hành động dã man mà chính phủ đã chủ trương và đang thực hiện đối với Phật giáo. Ông tuyên bố từ chức, bỏ cuộc họp ra về. Ông xuống tóc để bày tỏ thái độ sám hối (vì đã cộng tác với chế độ độc tài gian ác đến thời điểm đó), khẳng định lập trường quay lưng với chế độ và can đảm dấn thân vào cuộc đấu tranh mà Phật giáo đang bỏ dở. Bất chấp hiểm nguy, ông xông xáo đi vận động bạn bè và đồng nghiệp ở các trường đại học đứng lên thể hiện vai trò và nhiệm vụ của người trí thức. Trước hành động bạo ngược và âm mưu tiêu diệt Phật giáo của anh em Ngô Đình Diệm, hưởng ứng lời kêu gọi của giáo sư Vũ Văn Mẫu, trí thức trong các đại học, trung học cùng đông đảo sinh viên, học sinh Sài Gòn và các tỉnh miền Nam đã nhất tề đứng lên.

* Ngày 21.8 tại Trung tâm Kỹ thuật Phú Thọ với sự  xướng xuất của giáo sư Lê Sĩ Ngạc, đông đảo sinh viên quyết định bãi khóa bày tỏ lập trường chống chế độ.

* Ngày 22.8 giáo sư Phạm Biểu Tâm, khoa trưởng đại học Y khoa Sài Gòn tuyên bố từ chức. Ông bị bắt. Sinh viên và giáo sư Y khoa đồng loạt biểu tình phản đối.

* Chiều ngày 21.8 Ban Chỉ đạo Sinh viên Liên khoa của các trường đại học ở Sài Gòn thành lập. Ban kêu gọi giáo sư từ chức, kêu gọi sinh viên, học sinh bãi khóa, kêu gọi đồng bào các giới ủng hộ cuộc đấu tranh của trí thức, sinh viên, học sinh chống chế độ Ngô Đình Diệm. Hưởng ứng lời kêu gọi, Học sinh các trường Trưng Vương, Gia Long, Võ Trường Toản tổ chức mít tin, biểu tình, bãi khóa. Cuộc đấu tranh khởi đầu là của Phật giáo, đến thời điểm này trở thành cuộc đấu tranh chung của đại đa số nhân dân Miền Nam, ngoại trừ cộng đồng Cần Lao Thiên Chúa giáo kiên định.

+ Ngày 22.8  Ngô Đình Nhu kêu gọi Thanh niên Cộng hòa cùng ông “làm rõ chính sách”. Cùng ngày, chính quyền thông báo rằng: Các cơ quan chức năng đã khám phá nhiều hầm vũ khí của Việt cộng tại các chùa Xá Lợi, Ấn Quang, Théravada. Nhiều ngàn người, đa số là sinh viên, học sinh bị bắt.

+ Ngày 24.8 chính quyền thành lập tổ chức Phật giáo thuần túy nhằm thay thế Tổng hội Phật giáo Việt Nam và Ủy ban Liên phái Bảo vệ Phật giáo phải ngừng hoạt động vì hầu hết các vị lãnh đạo của hai tổ chức đã bị bắt trong đêm 20.8. Tổ chức Phật giáo quốc doanh này chẳng làm nên trò trống gì vì chỉ được một thiểu số ủng hộ.

+ Ngày 25.8 một cuộc mít tin, biểu tình lớn với nhiều ngàn sinh viên học sinh tham dự được tổ chức trước chợ Bến Thành. Cảnh sát đã bắn vào đám biểu tình. Nữ sinh Quách Thị Trang, 16 tuổi, bị trúng đạn chết. Nhiều người khác bị thương. Hơn 1000 sinh viên, học sinh bị bắt nhốt vào trại Quang Trung.

+ Ngày 10.9  bà Ngô Đình Nhu cầm đầu một đoàn dân biểu đi dự Hội nghị Quốc tế Nghị sĩ tại Nam Tư. Mục đích chính của đoàn là đi giải độc dư luận ở Châu Âu và Bắc Mỹ về “những cáo buộc sai lầm và vu khống chế độ Việt Nam Cộng Hòa đàn áp Phật giáo”. Cuộc giải độc của bà Nhu và các dân biểu gia nô thất bại thảm hại. Báo chí quốc tế nghi ngờ những thông tin và phát biểu của bà. Việt kiều la ó và ném trứng thối. Đến Mỹ, cha bà, Đại sứ Trần Văn Chương, không cho gặp, tổng thống Kennedy từ chối tiếp kiến. Khi báo chí hỏi về những lời phàn nàn của Giáo Hoàng Paul VI về tình trạng đàn áp Phật giáo của chính quyền VNCH, bà Nhu cho rằng Giáo Hoàng đã thiếu khôn ngoan vì đã đánh giá sai lệch về bà và anh em nhà Ngô trong các hành động ứng xử với Phật giáo, và như thế sẽ có hại cho đạo Công giáo.

          -- Phái đoàn điều tra Liên Hiệp Quốc – Thủ đoạn của Ngô Đình Nhu – Các tăng ni, phật tử tiếp tục tự thiêu.

* Ngày 5.10  nhà sư Thích Quảng Hương tự thiêu trước chợ Bến Thành

* Ngày 7.10 Đại hội đồng Liên hiệp quốc nhóm họp để bàn về cuộc khủng hoảng tôn giáo ở Việt Nam.

* Ngày 21.10 một phái đoàn Liêp hiệp quốc tới Sài Gòn để điều tra về những cáo buộc vi phạm nhân quyền và đàn áp Phật giáo tại Việt Nam. Ngô Đình Nhu đã dùng nhiều thủ đoạn để ngăn trở, mua chuộc, đánh lừa và tổ chức những cái bẩy đĩ điếm để làm chantage các nhân viên của phái đoàn. Ngày phái đoàn LHQ đến Huế, chính quyền tìm đủ cách để ngăn chặn đồng bào Phật tử tiếp xúc với phái đoàn. Ái Khanh, một nữ sinh phật tử nhảy từ lầu ba trường Đồng Khánh để gây sự chú ý của dư luận và phái đoàn LHQ. Cô chỉ bị thương nặng. 

* Ngày 27.10 nhà sư Thích Thiện Mỹ tự thiêu trước nhà thờ Đức Bà Sài Gòn. Trước khi tự thiêu nhà sư Thích Thiện Mỹ đã viết bốn bức thư: Một gởi cho tổng thống Việt Nam Cộng Hòa Ngô Đình Diệm, một gởi cho hòa thượng Thích Tịnh Khiết, người lãnh đạo tối cao của phong trào Phật giáo đấu tranh, một gởi cho ông U Than tổng thư ký của Hội đồng Liên hiệp quốc, và một gởi cho phật giáo đồ Việt Nam. Xúc động trước cái chết của nhà sư, đọc bốn bức thư của nhà sư để lại, tôi viết trong nhật ký những dòng sau đây:

Trong khi ở bên trời Tây bà Ngô Đình Nhu đang giẫy nẩy hờn giận cha mình, đang hậm hực tổng thống Mỹ, đang chê trách đức giáo hoàng, đang bị la ó và ném trứng thối, thì ở Miền Nam hàng chục ngàn tăng ni, phật tử, trí thức, sinh viên, thanh niên, học sinh đang bị nhốt trong các trại giam. Có lẽ Ngô Đình Nhu nghĩ rằng nhốt hết “bọn sư sãi nổi loạn” là ông và đảng Cần Lao Thiên Chúa giáo của ông có thể làm chủ được tình hình Miền Nam. Ông tiếp tục đàn áp bắt bớ. Ông làm mọi chuyện mờ ám để vô hiệu hóa Phái đoàn Điều tra Liên Hiệp Quốc. Ông mưu đồ dìm Diệm xuống, nâng mình lên để khỏi bị cấn cái bởi cái ông anh tổng thống “mềm như sứa” mà vợ ông đã có lần mắng nhiếc. Ngô Đình Nhu lo ngại và đề phòng một vài phe nhóm do “bọn Mỹ xúi dục” hay thân Phật giáo âm mưu đảo chính. Ông cũng tổ chức đảo chính giả để chống đảo chính thật. Nhưng ông không ngờ dưới chân ông âm ỉ quá nhiều những đợt sóng ngầm đang chờ cơ hội bùng lên nuốt chửng ông.

Những đợt sóng ngầm xuất phát từ tòa đại sứ và cơ quan CIA đại diện quyền lực Mỹ tại Sài Gòn – cái quyền lực đã đưa anh em nhà Ngô lên làm chúa tể của miền Nam, và quân đội – những người đã một thời cúc cung tận tụy với “Ngô tổng thống anh minh”, với ông cố vấn “thông minh tài trí”, với ngài tổng giám mục quyền uy đại công thần của giáo hội La Mã, với ông cậu cố vấn chỉ đạo chính trị – lãnh chúa Miền Trung.

Trên nguyên tắc, đảo chính là công việc của người Việt Nam, tòa Đại sứ hay CIA không can dự vào, vì như thế là chen lấn vào nội bộ đồng minh. Nhưng trong thực tế, bất cứ nhóm chuẩn bị đảo chính nào cũng có quan hệ với một nhân vật lớn nhỏ nào đó của Mỹ. Không như thế, một khi đảo chính thành công các nhà cách mạng lấy viện trợ đâu mà chống Cộng và xây dựng đất nước? Chống Cộng, từ năm 1954, đã trở thành đại lý độc quyền của Mỹ, đồng thời là dịch vụ của anh em nhà Ngô. Về phía Mỹ: bất cứ phe nhóm đảo chính nào muốn thành công, điều tiên quyết là có trả lời được câu hỏi liệu có khả năng giúp Mỹ đánh thắng Cộng Sản hay không. Nay thì người Mỹ đã biết chắc chắn rằng với chế độc tài gia đình trị và Công giáo trị, anh em nhà Ngô sẽ không đáp ứng yêu cầu đó của Mỹ, huống hồ gì họ còn cố tình bắn tiếng cho người Mỹ biết là họ sẽ bàn thảo với Hà Nội…

Theo tài liệu Lầu Năm Góc, từ sau khi vợ chồng Ngô Đình Nhu tiến hành chiến dịch Nước Lũ (20.8.963), tại Sài Gòn có đến 10 nhóm âm mưu đảo chính. Theo Đỗ Mậu, vào thời điểm đó có bảy tám nhóm…Ba nhóm chính thức mời ông tham gia.(Việt Nam Máu Lửa Quê Hương Tôi. Hồi ký Đỗ Mậu).

+ Đỗ Mậu – đại tá, đang là giám đốc An ninh Quân đội, là đồng chí thân cận của “ông Cụ” suốt 20 năm (1943 – 1963), nôn nóng vận động đảo chính để cứu chủ. Theo Đỗ Mậu, nếu để người khác làm đảo chính, ông Diệm sẽ bị giết. Đỗ Mậu chỉ muốn lật đổ vợ chồng Ngô Đình Nhu và đảng Cần Lao Thiên Chúa giáo để miền Nam thoát khỏi chế độ độc tài tham nhũng nhằm chống Cộng hữu hiệu hơn. 

+ Trần Kim Tuyến, nguyên là Giám đốc sở Nghiên cứu Chính trị (Tình báo Trung ương ), bạn thân của Ngô Đình Nhu, bị nghi ngờ, điều đi làm đại sứ, muốn quay trở lại để thực hiện cuộc đảo chính mà ông đã hoạch định.

* Phạm Ngọc Thảo – đại tá, đệ tử ruột của tổng giám mục Ngô Đình Thục, nguyên là tỉnh trưởng, đang là thanh tra ấp chiến lược, thỉnh thoảng được mời vào dinh Gia Long để đàm đạo với hai ông Diệm – Nhu  một số vấn đề chính trị chiến lược. Phạm Ngọc Thảo cũng đang ráo riết vận động đảo chính. ( Phạm Ngọc Thảo là tình báo viên Việt Cộng được cài vào gia đình Ngô Đình Diệm từ sau 1954). 

* Trần Văn Đôn, đang giữ chức tổng tham mưu trưởng quân đội VNCH, là bạn chí cốt của vợ chồng Ngô Đình Nhu, đại công thần của Ngô triều, cũng khẩn trương tập họp đồng chí bày binh bố trận lật đổ chế độ gia đình trị.

 * Tôn Thất Đính, trung tướng, đang là tư lệnh quân đoàn 3 và tổng trấn Sài Gòn Gia Định, là người được hai ông Nhu – Diệm tin cậy và trọng dụng nhất trong hàng các tướng. Tôn Thất Đính ngã về  phía phe đảo chính không khó khăn gì, vì ông cũng rất bức xúc với Ngô triều.

Tóm một câu, tám chín mươi phần trăm các tướng, tá, úy già cũng như trẻ của quân lực VNCH đều muốn có đảo chính, hoặc đang tổ chức đảo chính.

Cuối cùng có khả năng đảo chính thành công nhất là nhóm các tướng Dương Văn Minh, Trần Văn Đôn, Tôn Thất Đính, Lê Văn Kim, Mai Hữu Xuân, Trần Thiện Khiêm… Tòa đại sứ Mỹ và CIA nhận thấy như thế. Đa số các tướng tá quân đội Việt Nam Cộng Hòa cũng nhận thấy như thế nên lần hồi qui tụ về chung quanh ngọn cờ Dương Văn Minh và tham mưu trưởng Trần Văn Đôn để rồi làm nên cuộc đảo chính – cách mạng 1.11. 1963. Kết quả là hai ông Nhu – Diệm bị giết vào sáng ngày 2 tháng 11 trong chiếc xe tăng do Mỹ chế tạo. Ngô Đình Cẩn bị tòa án Cách mạng thực hiện án tử hình mấy tháng sau. Bà Ngô Đình Nhu sau chuyến công du giải độc không về nữa. Tổng giám mục Ngô Đình Thục cũng không về nữa vì giáo hoàng đã gọi qua La Mã, trao cho ông một chức vụ và răn đe đôi điều từ mấy tháng trước. Như thế là chế độ độc tài gia đình trị Ngô Đình Diệm đã cáo chung. Nhân dân Sài Gòn,Huế và các tỉnh thành miền Nam ùa ra  đường phố reo vui chào mừng cách mạng thành công, công kênh các tướng lĩnh và quân nhân như những anh hùng.

Chế độ Ngô Đình Diệm cáo chung, các tăng ni, phật tử, trí thức, thủ lãnh sinh viên, các tù nhân bị án oan, các tù nhân chính trị đối lập lần lược được giải phóng. Những chính khách và sĩ quan lưu vong lục tục quay trở về. Đa  số nhân dân trong các đô thị Miền Nam mừng vui đón chào cách mạng thành công, ca ngợi các vị anh hùng quân đội, tố cáo tội lỗi, triệt hạ các tàn tích tội ác của gia đình họ Ngô, trừng trị bọn tay chân Ngô triều gây tội ác, truy quét dư đảng Cần Lao Nhân Vị.

                                            

                            

                                        Chương III

                     

Trưa ngày 1.11 cuộc đảo chính bắt đầu. Sáng ngày 2.11 Trung tướng Dương Văn Minh qua đài phát thanh Sài Gòn tuyên bố cách mạng thành công. Hội đồng Quân nhân Cách mạng (HĐQNCM) được thành lập do trung tướng Dương Văn Minh làm chủ tịch. Các Tướng Trần Văn Đôn, Tôn Thất Đính, Lê Văn Kim, Trần Thiện Khiêm, Nguyễn Văn Vĩ, Trần Văn Minh, Lê Văn Nghiêm, Mai Hữu Xuân, Đỗ Mậu, Nguyễn Văn Thiệu, Nguyễn Hữu Có … là những ủy viên lớn nhỏ của Hội đồng. Hội đồng công bố đường lối, sách lược, vai trò, nhiệm vụ của mình:

-- Giải tán quốc hội, tạm ngưng hiến pháp 26.10.1956, giải tán các cơ quan quyền lực, các tổ chức chính trị, đoàn thể thuộc chế độ Cần lao Thiên Chúa giáo và gia đình trị Ngô Đình Diệm, trừng trị các cá nhân gây tội ác, tịch thu tài sản mờ ám của các nhân vật liên quan.

-- Xác định chế độ Cộng Hòa, công nhận các quyền công dân cơ bản, xóa bỏ các sắc luật, định chế và văn bản pháp qui sai trái, lỗi thời; chấm dứt tình trạng kỳ thị tôn giáo, trao trả tự do và xét lại các bản án cho những người bị chế độ Diệm xét xử bất công.

-- Qui định quyền hạn và nhiệm vụ của Hội đồng Quân nhân Cách mạng. Hội đồng Quân nhân Cách mạng đảm trách cả lập pháp, hành pháp và tư pháp. Chủ tịch HĐQNCM sẽ là quốc trưởng. HĐQNCM chỉ định chính phủ lâm thời và thành lập Hội đồng Nhân sĩ.

-- HĐQNCM sẽ trao trả quyền cai trị đất nước cho các cơ quan quyền lực dân cử (sẽ được bầu ), trở về quân đội.

Lâm thời các minh định trên là tích cực, gây được niềm tin và hy vọng cho nhiều người. Trên phương diện ngoại giao, chỉ hai ngày sau đảo chính Hoa Kỳ và 20 quốc gia khác trên thế giới công nhận chế độ mới.

Ngày 5.11 Hội đồng Quân nhân Cách mạng chỉ định ông Nguyễn Ngọc Thơ làm thủ tướng đứng ra thành lập chính phủ. Chính phủ có 15 bộ. 6 nhân vật và 5 sĩ quan cao cấp của chế độ cũ làm bộ trưởng.

Nhìn từ góc độ nội chính, cuộc cách mạng 1.11.1963 rốt cùng chỉ là cuộc đảo chính lật đổ anh em nhà Ngô. Hội đồng Quân nhân Cách mạng, đặc biệt tướng Dương Văn Minh, muốn làm cách mạng ôn hòa, không gây đổ vỡ to lớn, muốn đoàn kết dân tộc. Cuộc đảo chính chỉ thay đổi vai trò, vị trí của các nhân vật chóp bu và một số ít cấp dưới – những người không che dấu được các tội ác và sai lầm quá lớn. Trong khi đó, “ nhiều nhân vật cao cấp được mời ở lại, giám đốc các cơ quan trung ương hoặc các cấp bộ địa phương vẫn giữ nguyên người của chế độ cũ, đa phần là Cần lao Công giáo.” (Đỗ Mậu sđd trang 520).

Ba ví dụ điển hình: một là trường hợp Nguyễn Ngọc Thơ, hai là trường hợp Nguyễn Khánh, ba là trường hợp Cao Văn Viên. Nguyễn Ngọc Thơ là viên chức cao cấp của nhà nước Thuộc địa Pháp, là phó tổng thống của chính quyền Ngô Đình Diệm. Nguyễn Khánh là người đã cứu “Ngô tổng thống anh minh” trong cuộc đảo chính của nhóm Nguyễn Chánh Thi –Vương Văn Đông năm 1960, được Diệm trả công – thăng trung tướng, bổ nhiệm tư lệnh quân đoàn II. Cao Văn Viên, đại tá, đảng viên Cần Lao, trong đảo chính đã tuyên bố thẳng thừng trước các tướng lãnh cầm đầu rằng ông trung thành với “lãnh tụ Ngô Đình Diệm”. Vợ ông ta còn là người đã hoạt động tích cực trong Phụ nữ Liên đới của Bà Ngô Đình Nhu. Sau đảo chính, Nguyễn Ngọc Thơ được chỉ định làm Thủ tướng, Nguyễn Khánh được thăng chuyển làm tư lệnh quân đoàn I, Cao Văn Viên vẫn được tiếp tục làm sư đoàn trưởng Dù. (theo Đỗ Mậu. Sách đã dẫn). Nguyễn Ngọc Thơ là nguyên nhân  hàng đầu để một số cá nhân và những phe nhóm trong, ngoài HĐQNCM, cũng như những người am hiểu chính trị và đông đảo quần chúng phê phán và tấn công Dương Văn Minh. Cao Văn Viên đã sử dụng sư đoàn Dù để hợp tác cùng Nguyễn Khánh, Trần Thiện Khiêm, Nguyễn Chánh Thi vây bắt các tướng Đôn, Kim, Đính, Xuân, Vĩ, giết thiếu tá Nguyễn Văn Nhung (cận vệ của tướng Minh –  nghi can chính trong vụ sát hại hại ông Diệm Nhu) và cô lập Dương Văn Minh trong cuộc chỉnh lý do Khánh chủ xướng. Các tướng Trần Thiện Khiêm, Huỳnh Văn Cao, Đặng Văn Quang, Dương Ngọc Lắm, Ngô Du… là những trường hợp tương tự.

Về ngoại giao, Dương Văn Minh và HĐQNCM muốn chủ động thực hiện đường lối rộng mở: Nhận viện trợ Mỹ, hòa giải với Cam Bốt; một số không ít các thành viên trong HĐQNCM bày tỏ khuynh hướng kêu gọi Anh, Pháp, Đức viện trợ để giảm dần áp lực của Mỹ. Trên cương vị quốc trưởng, Dương Văn Minh ra lệnh xóa bỏ hệ thống ấp chiến lược – một chương trình to lớn mang tính chiến lược mà Mỹ và anh – em Diệm Nhu đã đổ nhiều tiền bạc, công sức, đặt rất nhiều hy vọng vào công cuộc đánh bại Cộng Sản và Thiên Chúa giáo hóa trên các địa bàn nông thôn này. Cũng trên cương vị quốc trưởng, Dương Văn Minh không đồng thuận với Mỹ trong các chương trình, kế hoạch mở rộng chiến tranh ra miền Bắc. (Kế hoạch 34 A – tấn công bằng biệt kích, các kế hoạch tấn công bằng không quân nhằm tiêu diệt các cứ điểm quân sự, các kho tàng kinh tế và đê điều). (Theo Nguyễn Trần Thiết. Dương Văn Minh – Tổng thống Cuối Cùng… nxb Văn Hóa – Thông Tin – 2011).

       -- Đối với Phật giáo

Phật giáo cho rằng lật đổ được anh em Ngô Đình Diệm là một thành công to lớn, là một cuộc cách mạng. Thành công ấy, cuộc cách mạng ấy trước hết công lao thuộc về Hội đồng Quân nhân Cách mạng, nhưng Phật giáo và nhân dân mới là nhận thức và nguồn sức mạnh đầu tiên và lâu bền của cách mạng.

Chính phong trào Phật giáo đã thúc đẩy Mỹ loại bỏ Diệm và các tướng lãnh quyết tâm hơn trong việc lật đổ chế độ gia đình trị, khơi mào cho việc nhập cuộc của toàn dân, đặc biệt là giới sinh viên và trí thức. Trước tình hình Hội đồng Quân nhân Cách mạng và tướng Dương Văn Minh chủ trương một cuộc cách mạng ôn hòa (chỉ định Nguyễn ngọc Thơ thành lập chính phủ, không triệt để trong chính sách đối với người của chế độ cũ – đảng Cần Lao), một đường lối chính trị đối ngoại lý tưởng, hoặc không tưởng (giảm dần sự lệ thuộc Mỹ, chủ động hơn trong công cuộc xây dựng miền Nam, kiến tạo một sách lược thích hợp đối với Cộng Sản miền Bắc và Mặt trận Giải phóng). Trước tình hình đó, các nhà lãnh đạo Phật giáo miền Trung nhìn nhận rằng nhiệm vụ của mình còn rất nhiều khó khăn và nặng nề ở phía trước.

Trong “Tiểu Truyện Tự Ghi” của tì kheo Thích Trí Quang, chúng ta đọc được một câu sau đây:

Để bắt đầu công việc khó khăn và nặng nề còn phía trước, một mặt Phật giáo khẩn trương kết nối các tập đoàn, các hệ phái riêng lẻ, các giáo hội vùng miền về một mối, hình thành nên một giáo hội duy nhất, soạn thảo hiến chương, tổ chức các tổng vụ (với những chương trình – kế hoạch trước mắt cũng như lâu dài), các ban đại diện miền, một mặt kiện toàn và phát triển các giáo hội địa phương và các tổ chức phật tử.

Ngày 31.12.1963, tại chùa Xá Lợi, Đại hội Thống nhất Phật giáo khai mạc. Đại hội quyết định thành lập một cơ cấu lãnh đạo duy nhất lấy tên là Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất. Cơ cấu tổ chức của giáo hội chia làm hai viện: Viện Tăng Thống và Viện Hóa Đạo. Hội đồng lưỡng viện là cơ quan lãnh đạo tối cao nhưng có tinh cách tượng trưng.

Đứng đầu viện Tăng Thống là hòa thượng Thích Tịnh Khiết, phụ tá cho ông là thượng tọa Thích Trí Quang ( chức danh là tổng thư ký ).

Đứng đầu viện Hóa Đạo là thượng tọa Thích Tâm Châu, tổng thư ký của viện là cư sĩ Mai Thọ Truyền.

Trụ sở của viện Tăng Thống đặt tại chùa Ấn Quang.

Trụ sở của viện Hóa Đạo đặt tại chùa Xá Lợi.

Sau này –  năm 1966 (?), khi Việt Nam Quốc Tự xây dựng hoàn chỉnh, Giáo hội Phật giáo Việt Nam chính thức tan rã, bộ phận Phật giáo miền Bắc do nhà sư Thích Tâm Châu cầm đầu dời trụ sở Viện Hóa Đạo từ chùa Xá Lợi về Việt Nam Quốc Tự. Từ đó quần chúng quen gọi nhóm Thích Tâm Châu là Phật giáo Việt Nam Quốc Tự, và nhóm Phật giáo miền Trung do nhà sư Thích Trí Quang lãnh đạo là Phât Giáo Ấn Quang.

Ngày 4.1.1964,  Hiến Chương của Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất được thảo xong, đúc kết thành văn bản, công bố trước báo chí và phổ biến trong Phật giáo đồ. Hiến chương sẽ được chính quyền công nhận bằng một văn bản pháp qui.

Ngày 12.1.1964 các tổng vụ trưởng của hai viện Tăng Thống, Hóa Đạo và  đại diện ở các miền được công cử xong.

Trên nguyên tắc viện Hóa Đạo quản lý các tổng vụ sau đây: Tăng sự, Hoằng pháp, Văn hóa, Giáo dục, Xã hội, Tài chánh, Kiến thiết, Cư sĩ, Thanh niên, Gia Đình Phật Tử. Hai tổng vụ Tài chánh, Kiến thiết và Cư sĩ do các cư sĩ điều hành. Năm Tổng vụ còn lại do các tăng sĩ phụ trách. Trên thực tế các tổng vụ trọng yếu đều do các tăng sĩ miền Trung nắm giữ vì họ đã được đào tạo cho công cuộc dấn thân.

Theo chiều dọc, giáo hội hình thành hệ thống 4 cấp: trung ương, miền, tỉnh và chi hội. Dưới Hội đồng Lưỡng viện có Ban đại diện các miền bao gồm: Miền Vạn Hạnh, Miền Liễu Quán, Miền Khuông Việt, Miền Khánh Hòa, Miền Huệ Quang, Miền Quảng Đức, Miền Vĩnh Nghiêm. Dưới Ban Đại diện miền là các Tỉnh giáo hội. Dưới Tỉnh giáo hội là các Chi hội.  Chi hội quản lý các Khuôn tịnh độ hay Niệm phật đường.

Thống nhất Phật giáo là khát vọng chung của toàn thể tăng sĩ và phật giáo đồ, nhưng thực tế hoạt động phật sự tại miền Nam lúc bấy giờ vẫn chưa vượt qua  tình trạng chia rẽ và cát cứ, đặc biệt về khuynh hướng chính trị. Phật giáo di cư của thượng tọa Thích Tâm Châu cộng tác với chính quyền quân phiệt Nguyễn Văn Thiệu và ủng hộ cuộc chiến tranh chống Cộng của Mỹ. Phật Giáo miền Trung từ sau 1954 đã dứt khoát chọn hướng đi riêng là hòa bình, hòa giải và trung lập. Khuynh hướng này được tăng sĩ và phật tử miền Trung hưởng ứng triệt để, nhưng chỉ tác động trên một số ít các chùa và tỉnh giáo hội thuộc khu vực Sài Gòn Lục Tỉnh. Đa số phật tử ở đây tuân theo lập trường của cư sĩ Mai Thọ Truyền: trở lại với đời sống Phật giáo thuần túy sau khi chế độ Ngô Đình Diệm sụp đổ, có thể cộng tác với các chính quyền sau Diệm. Chỉ một tháng sau khi Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất thành lập, ông Mai Thọ Truyền từ chức tổng thư ký Viện Hóa Đạo (Theo Nguyễn Lang: vì lý do sắp xếp nhân sự – VNPGSL). Khi Phật giáo miền Trung phát động cuộc đấu tranh đòi tận diệt Cần Lao và bầu cử Quốc hội lập hiến để tiến tới hình thành chính quyền dân sự thì sự mâu thuẫn giữa hai ông Tâm Châu và Trí Quang bắt đầu. Đến khi Mỹ đổ quân, cùng Nguyễn Cao Kỳ đẩy mạnh cuộc chiến tranh ra Miền Bắc, và Nguyễn Văn Thiệu với sự lèo lái của Mỹ xây dựng chế độ quân phiệt ở Miền Nam thì quan hệ Trí Quang – Tâm Châu không còn cơ hội cứu chữa.

Cuộc đảo chính dẫn đến cái chết của hai ông Nhu – Diệm gây hoang mang lo sợ cho cộng đồng Thiên Chúa giáo. Không còn chỗ dựa để tiếp tục hoành hành và lo ngại bị trả thù, bị mất ưu thế, đa số trong cộng đồng tôn giáo chính trị này đổ tất cả tội lỗi lên đầu Phật giáo và Hội đồng Quân nhân Cách mạng. Cần phải trả thù và phục hồi tinh thần Ngô Đình Diệm nhằm khôi phục các lợi quyền  đã mất hoặc đang bị đe dọa tướt đoạt. Cuộc cách mạng ôn hòa của ông Dương Văn Minh và những lỗi lầm mắc phải của Hội đồng Quân nhân Cách mạng đã tạo cho họ cơ hội. Họ tập trung sức lực chỉa mũi nhọn về phía Phật giáo và ông Dương Văn Minh. Họ cho rằng ông Dương Văn Minh vì thù riêng mà giết hai ông Nhu Diệm; Phật giáo chủ trương trả thù Thiên Chúa giáo gây nên cuộc chiến tranh tôn giáo; Phật giáo còn là tay sai Cộng Sản, âm mưu trung lập – dọn đường cho Cộng Sản thôn tính Miền Nam. Thật khó phân biệt ai là Cần Lao, ai là Thiên Chúa giáo thuần túy giữa thời buổi nhiễu nhương ấy. Chỉ có người trong cuộc ( những Cần Lao – Thiên Chúa giáo thứ thiệt ), và những nạn nhân cùng gia đình của họ biết mà thôi. Mà nạn nhân của chế độ gia đình trị Ngô Đình Diệm và Cần Lao Thiên Chúa giáo thì đông vô số kể trong số 90% nhân dân miền Nam còn lại..

        -- Đối với các lãnh tụ sinh viên và lãnh tụ các đảng phái.

Công cuộc vận động của Phật giáo và những biện pháp không khoan nhượng của chế độ Cần Lao Thiên Chúa toàn trị Ngô Đình Diệm đã làm xuất hiện những lãnh tụ sinh viên và khôi phục sinh hoạt chính trị cho các lãnh tụ đảng phái vốn đã bị tan rã trong kháng chiến chống Pháp và bạo lực Cộng Sản (từ khởi nghĩa Yên Báy đến 1954 ), cũng như bạo lực Ngô triều ( từ sau1954 ). Sau chiến dịch Nước Lũ  ( 20 tháng 8 – 1963 ), hầu hết các lãnh tụ Phật giáo đều bị bắt giam, quần chúng phật tử như rắn không đầu. Các trí thức và lãnh tụ sinh viên đã đứng lên tiếp nhận vai trò lãnh đạo phong trào đấu tranh. Họ cũng tiếp tục bị bắt. Sau đảo chính 1.11.1963, họ được giải phóng khỏi các nhà tù, trở thành lãnh tụ của các phe nhóm sinh viên và đảng phái cách mạng. Họ cần có tiếng nói, vị trí và quyền lực trong chế độ mới. Họ nhận ra rằng Hội đồng Quân nhân Cách mạng, chính phủ Nguyễn Ngọc Thơ và cả Hội đồng Nhân sĩ chưa đáp ứng các nhu cầu cấp bách của đất nước, của đảng phái chính trị và của bản thân họ. Họ hình thành các phe nhóm trong sinh viên, trong các giáo phái (Cao Đài, Hòa Hảo, Công giáo, Phật giáo), trong các đảng phái đã có quá trình hoạt động cách mạng và chính trị (Đại Việt, Quốc Dân Đảng, Duy Dân…). Họ không kết hợp được thành một lực lượng đủ sức đối trọng với các chính quyền quân quản. Nhưng họ có thể mưu đồ với các tướng tạo tác nên những xáo trộn để gây thanh thế, áp lực. Họ là những phe nhóm nhỏ, trong nhiều trường hợp chỉ là những cá nhân. Ngay như đảng Đại Việt cũng phân liệt thành ba nhóm. Nhóm Nguyễn Tôn Hoàn  (người của Mỹ từ Pháp về) chỉ được hậu thuẫn bởi một bộ phận đảng viên và quần chúng miền Nam. Nhóm Hà Thúc Ký kết hợp với cộng đồng Thiên Chúa giáo miền Trung, chủ trương chống Cộng quyết liệt, phục hồi chế độ Cần Lao Ngô Đình Diệm. Nhóm Phan Huy Quát đại diện các đảng viên gốc miền Bắc có kinh nghiệm mâu thuẫn với giáo phái Thiên Chúa giáo Bùi Chu – Phát Diệm trong chiến tranh Việt – Pháp, có khuynh hướng gần gũi với Phật giáo miền Trụng. Cùng với các phe nhóm trong Thiên Chúa giáo, trong Phật giáo, trong các tướng tá; các lãnh tụ đảng phái, sinh viên sẽ là những nhân tố góp phần tạo tác nên những biến động sắp tới.

Sau khi loại bỏ Ngô Đình Diệm và chế độ độc tài gia đình trị, người Mỹ khẩn trương tìm kiếm một nhân vật được quần chúng ủng hộ nhiều hơn, có khả năng giúp Mỹ chiến thắng Cộng Sản. Sau một thời gian quan sát, người Mỹ không tìm thấy nhân vật đó trong Hội đồng Quân nhân Cách mạng, trong chính phủ Nguyễn Ngọc Thơ và trong Hội đồng Nhân sĩ. Hầu hết những người của tình thế mới này trưởng thành từ chế độ thuộc địa và nền văn hóa Pháp, không khế hợp với văn hóa và đường lối chiến tranh của Mỹ. Họ vừa muốn dựa thế lực Mỹ để nhận viện trợ, vừa muốn thân thiện hơn với Pháp và các nước tư bản khác ( để giảm bớt áp lực của Mỹ ), lại manh nha khuynh hướng tự chủ và trung lập. Vậy ai là người có thể đáp ứng các nhu cầu chiến tranh của Mỹ? Tòa Đại sứ, CIA khẩn trương tìm kiếm nhân vật đó trong những biến động sắp tới tại Sài Gòn. Đối tượng để tòa Đại sứ Mỹ và CIA tìm chọn là các tướng trẻ.

Cuộc đảo chính 30.1.1964 diễn ra như màn mở đầu của một vở kịch đơn điệu và vô duyên, nhưng nó chứng tỏ khả năng và mưu lược quân sự của nhóm Khánh – Khiêm – Thi, hay một cái đầu nào đó đứng đằng sau? Nguyễn Khánh tuyên bố không phải đảo chính, mà là chỉnh lý. Nguyễn Khánh và Nguyễn Chánh Thi đang là tướng trấn nhiệm ở biên cương (tư lệnh và phó tư lệnh vùng I Chiến thuật) lại về Sài Gòn (thủ đô) vận động và tổ chức đảo chính. Một buổi sáng đẹp trời (30.1.1964), quốc trưởng Dương Văn Minh bị vô hiệu hóa tại nhà riêng, 5  tướng có quyền lực thứ cấp trong Hội đồng Quân nhân Cách mạng (Trần Văn Đôn, Lê Văn Kim, Tôn Thất Đính, Mai Hữu Xuân, Nguyễn Văn Vỹ) bị bắt khi vừa mới bước xuống xe để vào văn phòng làm việc. Dương Văn Minh và bộ tham mưu của ông bị kết tội bất tài, thân Pháp và chủ trương trung lập. 5 tướng bị đem ra nhốt ngoài Trung. Dương Văn Minh vẫn ở tư dinh có lính của phe đảo chính canh gác, mấy ngày sau được mời vào dinh quốc trưởng ngồi làm vì và bị sai khiến. Nguyễn Khánh với tư cách chủ tịch Hội đồng Quân đội Cách mạng đề nghị quốc trưởng ký quyết định cử mình làm thủ tướng – thành lập chính phủ. Như thế, Nguyễn Khánh đồng thời là chủ tịch Hội đồng Quân đội Cách mạng và thủ tướng chính phủ hợp pháp. Vừa mới nắm quyền, Nguyễn Khánh liền ban hành sắc lệnh đặt Cộng Sản và Trung lập ngoài vòng pháp luật. Ngày 2.1.1964 chính phủ được Hoa Kỳ công nhận và nồng nhiệt hứa viện trợ. Nguyễn Khánh được bơm thổi tận mây xanh và múa may như một con rối.  Hai nhân vật nắm quyền quân sự hàng đầu nước Mỹ là bộ trưởng quốc phòng Mc. Namara và đại tướng Taylor (người sẽ thay thế Cabot Lodge làm đai sứ ở Sài Gòn) được tổng thống Johnson cử tới miền Nam với nhiệm vụ nghiên cứu tình hình và xây dưng hình tượng người hùng cho Nguyễn Khánh. Những ngày đầu tháng Ba, một người Việt Nam thấp lùn, mặt tròn, má phính với bộ râu dê và chiếc mũ đỏ của binh chủng Dù đội lệch cùng hai người Mỹ to cao đi khắp bốn vùng chiến thuật tiếp xúc với quần chúng và các đơn vị quân đội. Trước đồng bào và chiến sĩ, Nguyễn Khánh giới thiệu hai vị khách đại diện chính phủ Mỹ là “bạn thân thiết của Việt Nam, sẽ giúp đồng bào và chiến sĩ chúng ta đánh thắng Cộng Sản xâm lược”. Hai vị khách thay nhau ca ngợi Nguyễn Khánh là nhà lãnh đạo kiệt xuất được chính phủ và nhân dân Hoa Kỳ tôn trọng, tin tưởng. Chính phủ và nhân dân Hoa Kỳ hứa sẽ viện trợ đầy đủ để nhân dân và quân đội Việt Nam Cộng Hòa bảo vệ độc lập, tư do và xây dựng đất nước phồn thịnh.

Khi loại bỏ Dương Văn Minh và những nhân vật chủ chốt của Hội đồng Quân nhân Cách mạng để tập trung sự quan sát vào những động thái của Nguyễn Khánh và nhóm các tướng tá Trần Thiện Khiêm, Nguyễn Chánh Thi, Dương Văn Đức, Lâm Văn Phát, Dương Ngọc Lắm, Cao Văn Viên, Trần Thanh Bền, Huỳnh Văn Cao, Nguyễn Văn Thiệu, Nguyễn Cao Kỳ… là những đối tượng để Mỹ tiếp tục cuộc tìm chọn một mẫu mực người hùng mới. Cũng như 10 năm trước với Ngô Đình Diệm, lần này người Mỹ muốn đặt để lên đầu dân chúng miền Nam một thần tượng chứ không phải một nhà lãnh đạo được bầu chọn do một cuộc tuyển cử dân chủ như nhà sư Thích Trí Quang và những tăng ni, phật tử của ông trong phe Phật giáo Ấn Quang dự tưởng.

                                              

                                

                                Cuộc dấn thân lần thứ hai

Các cuộc ra – vào, vào – ra, Huế – Sài Gòn, Sài Gòn – Huế, hay cuộc trở lại Miền Trung của nhà sư Thích Trí Quang sau khi Giáo hội Phật giáo Thống nhất thành lập,  trên đại thể là tiếp nối một tiến trình và bắt đầu một thời kỳ mới.

Nếu mục tiêu của cuộc dấn thân lần thứ nhất ( chống chính quyền Ngô Đình Diệm) là đấu tranh vì Tự do và Bình đẳng tôn giáo, thì mục tiêu cuộc vận động thứ hai này của Phật giáo miền Trung là Dân chủ – Tự do. Tự do và Dân chủ là hai mục tiêu trên một tiến trình. Dân chủ từ ngôn ngữ đến thực hành là sự nghiệp của trí thức và nhân dân. Trí thức Huế tập trung nhiều trong các trường thuộc Viện Đại học Huế. Lực lượng tiền phong của nhân dân là sinh viên học sinh, nói chung là tuổi trẻ. Tại chùa Từ Đàm, nhà sư Thích Trí Quang cùng các tăng ni, trí thức phật tử trưởng thành trong cuộc vận động thứ nhất hình thành nhóm Lập Trường. Từ chùa Từ Đàm, các sinh viên phật tử tỏa đi các trường đại học vận động tranh đoạt quyền lãnh đạo Hội đồng Sinh viên Liên khoa và Tổng hội Sinh viên Huế. (Tại Đại Học Huế lúc bấy giờ, ngoài các sinh viên Phật giáo còn có hai nhóm sinh viên âm thầm tham dự vào cuộc vận động tranh đoạt quyền lãnh đạo các tổ chức sinh viên là Đại Việt và Cộng Sản). Đoàn Sinh viên Phật tử, Giáo chức Phật tử, Học sinh Phật tử, Gia đình Phật tử, Tiểu thương Phật tử cùng Tăng Ni Phật tử của các chùa thuộc các Tỉnh giáo hội, đến các Niệm phật đường – Khuôn hội toàn miền Trung hưởng ứng cuộc vận động cách mạng thứ hai vì mục tiêu gần là Dân chủ, mục tiêu xa là Đạo pháp – Dân tộc và Nhân loại. (Độc giả đời sau cần chú ý ở điểm này: Các cuộc vận động của Phật giáo Việt Nam vào giữa thế kỷ XX không dừng lại ở mục tiêu Đạo pháp và Dân tộc, mà Nhân loại bao giờ cũng là cái đích sau cùng).

Tiếng nói chính thức của phong trào Phật giáo miền Trung trong cuộc vận động dân chủ là báo Lập Trường.

-- Ngày 2.1.1964  Lập Trường nộp hồ sơ lên bộ Thông Tin xin ra báo.

-- Ngày 28.2.1964 Lập Trường, tuần báo Chính trị  – Văn hóa – Xã hội được cấp giấy phép xuất bản tạm thời. Chủ nhiêm (Tôn Thất Hanh), chủ bút (Lê Tuyên), tổng thư ký tòa soạn (Cao Huy Thuần) và các cây bút chủ chốt đều là giáo chức các trường Đại, Trung học ở  Huế và miền Trung.

Lập Trường nhanh chóng được độc giả trong ngoài Phật giáo khắp miền Nam và Việt kiều đón chào. Từ số 2, nhiều độc giả chờ mua Lập Trường để đọc trước hết “Thư Thầy” (thượng tọa Thích Trí Quang) và “Chén thuốc đắng” của Ba Cao (Cao Huy Thuần).

Lập Trường là sự kiện báo chí tại miền Nam trong hai phần ba thời gian Nguyễn Khánh cầm quyền. Có thể nói Lập Trường là tiếng nói phản biện đối với chính quyền quân quản, đồng thời là thông điệp gián tiếp đối với Mỹ.

Lập Trường muốn xây dựng tại miền Nam một thể chế dân chủ đại nghị theo tinh thần Phật giáo ( Minh Tâm, Thể Chế Tương Lai, LT 24; Cao Huy Thuần, ChínhThể Dân Chủ Đại Nghị,  LT số 25, 26, 27, 28, 29 ) . Tuy nhiên, Chính thể dân chủ đại nghị là một công cuộc lâu dài. Nhiệm vụ trước mắt của Lập Trường là đấu tranh để tận diệt Cần Lao, kêu gọi các tướng nhanh chóng ổn định tình hình, thực hiện dân chủ, trở về với quân đội, trao chính quyền cho các chính khách dân sự; kêu gọi Mỹ ủng hộ các chính khách dân sự tổ chức bầu cử quốc hội lập hiến, hình thành chính quyền dân chủ vững mạnh để đánh thắng Cộng Sản xâm lược và xây dựng miền Nam.

Động thái của Lập Trường trong thời kỳ quân quản Nguyễn Khánh chuyển biến theo từng thời đoạn:

-- Từ sau chỉnh lý 30.1.1964  đến trước Hiến chương Vũng Tàu (16.8 1964), Lập Trường chủ trương đấu tranh dân chủ nội bộ: Thảo luận, góp ý, phê bình, áp lực với hy vọng người Mỹ giúp Nguyễn Khánh thực hiện tinh thần cuộc cách mạng 1.11.1963 (LT. số 1 đến LT. số 21).

-- Từ ngày 16.8, Nguyễn Khánh công bố Hiến chương Vũng Tàu, đến cuộc bạo loạn 13.9.1964, Lập Trường chủ trương đấu tranh để phủ định độc tài quân phiệt và Cần Lao tái sinh (LT. số 22  đến LT. số 26). Đồng thời, Lập Trường nhiệt liệt ủng hộ đường lối của Hội đồng Nhân dân Cứu quốc được thành lập tại Huế – Miền Trung vào hạ tuần tháng Tám 1964 nhằm chống độc tài quân phiệt, cấp cứu tình trạng Tổ Quốc lâm nguy.

-- Từ sau cuộc bạo loạn 13. 9.1964  bị dẹp tan đến khi Ban Lãnh đạo Lâm thời Quốc gia và Quân lực, và Thượng Hội đồng Quốc gia thành lập ( 7.9 ) do trung tướng Dương Văn Minh cầm đầu, Lập Trường bày tỏ sự phấn khích và hy vọng chế độ “Dân chủ Đại nghị của Việt Nam” có thể hình thành ( LT. số 26 đến LT. số 29).

-- Ngày 26.10, Dương Văn Minh bị ép buộc bàn giao chức vụ chủ tịch Ban Lãnh đạo Lâm thời Quốc Gia, và Thượng Hội đồng Quốc gia  cho Phan Khắc Sửu ( 26.10),  Lập Trường hoàn toàn thất vọng, chuẩn bị đình bản.

-- Ngày 12.11.1964, Lập Trường ra số cuối cùng – chào tạm biệt bạn đọc và hẹn gặp lại.

Khúc mắc từ phía Cần Lao – Thiên Chúa giáo:

Chế độ Ngô Đình Diệm không chỉ là gia đình trị mà còn là chế độ Cần Lao – Thiên Chúa giáo trị. Cuộc đảo chính  1.11.1963  mới lật đổ được gia đình trị; Cần Lao – Thiên Chúa giáo trị chỉ bị vô hiệu hóa ở bộ phận chóp bu với một số cá nhân bị tòa án cách mạng trừng trị vì đã trực tiếp gây tội ác  quá lớn và quá lộ liễu như Ngô Đình Cẩn, Phan Quang Đông, Đặng Sĩ, Ngô Trọng Hiếu, Dương Văn Hiếu… Các đảng viên Cần Lao là sĩ quan, công chức từ trung ương xuống địa phương, đặc biệt là các đảng viên là giám mục, linh mục trong các giáo phận, giáo xứ vẫn còn nguyên và tiếp tục hoạt động tôn giáo trong tình thế bất thường. Những Công giáo Cần Lao này nằm yên trong khi Dương Văn Minh và bộ  tham mưu của ông tiến hành cuộc cách mạng ôn hòa. Sau chỉnh lí 30.1.1964, Nguyễn Khánh cầm quyền cùng các tướng Cần Lao và đảng Đại Việt, các nhóm Cần Lao – Thiên Chúa giáo nhen nhúm tập họp lại nhằm mục đích trả thù cho “Cụ”và tái khẳng định sự tồn tại của mình như là lực lượng chống Cộng đáng tin cậy nhất đối với Mỹ. Nguyễn Văn Nhung (kẻ bị cáo buộc sát hại hai ông Diệm – Nhu ) bị giết chết tại doanh trại sư đoàn Dù của đại tá Cao Văn Viên ngay buổi sáng đầu tiên của cuộc chỉnh lý, Dương Văn Minh bị vô hiệu hóa, 5 tướng Đôn, Đính, Kim, Xuân, Vỹ bị bắt nhốt, và Phật giáo là đối tượng bị đánh phá lâu dài.

Trong thời đệ nhất Cộng Hòa, khó mà phân biệt ai là Cần Lao – Thiên Chúa giáo chính danh, ai là Thiên Chúa giáo thuần túy. Trong thời quân quản Nguyễn Khánh, cả hai thành phần Thiên Chúa giáo đó đã liên kết lại thành một khối thống nhất để đương đầu với phong trào chống Cần Lao được thể hiện qua báo chí, qua những cuộc truy quét của quần chúng tại nhiều địa phương, và qua những khiếu tố của giáo hội Phật giáo với chính quyền.

Cuộc trổi dậy của Cần Lao – Thiên Chúa giáo không nằm ngoài sách lược  Mỹ. Bởi vì tận diệt nó như chủ trương của Phật giáo và các thế lực chính trị đã từng chống và đang còn căm giận gia đình Diệm thì lấy ai làm công cụ và hậu thuẫn cho công cuộc chống Cộng? Đến thời điểm này cuộc chiến tranh Đông Dương còn được xem là cuộc chiến tranh để bảo vệ (hay tiếp tục bành trướng) nền văn minh Ky Tô giáo. Do vậy Phật giáo là cái đích phản kích của Cần Lao – Thiên Chúa giáo và truyền thông Mỹ.

Các phương tiện truyền thông Mỹ như báo Times, Newsweek, New York Times, đài VOA, hãng tin UPI thường thông tin và bình luận có tính cách cáo buộc Phật giáo chủ trương gậy chiến tranh tôn giáo, Trung lập và  Cộng Sản.

Tại Sài Gòn, Huế và các tỉnh miền Trung những thông tin có tính cáo buộc như thế thường xuất phát từ các báo Saigon Post, Thẳng Tiến, Xây Dựng, Hòa Bình, Chính Luận, Tự Do. Rất nhiều truyền đơn, tin đồn chống phá và bôi nhọ các lãnh tụ Phật giáo phát tán từ các trung tâm đấu tranh của Công giáo di cư (tại Sài Gòn, Đồng Nai…) và Công giáo Ngô triều (các địa phận thuộc quyền cai quản của tổng giám mục Ngô Đình Thục, Phạm Ngọc Chi tại miền Trung và tại Huế. Thanh Bồ Đức Lợi (Đà Nẵng) là giáo xứ toàn tòng, gốc khu Tư, nhập cư sau Genève, chịu ảnh hưởng chính trị của khối Công giáo Đấu tranh).

Các phương tiện truyền thông của Phật giáo, và Báo Lập Trường (các số càng về sau), đã bày tỏ sự bức xúc trước những thông tin và bình luận ấy. Lập Trường khẳng định rằng đó là những chụp mũ (LT. số 9) và vu cáo (LT. số 18) nhằm mục đích chia để trị (LT. số 12), trả thù từ phía Mỹ và tàn dư của chế độ cũ ( Cần Lao).

Thực tế như thế nào về cái mà báo chí, truyền thông Mỹ và Khối Công giáo Đấu tranh miền Nam thời Nguyễn Khánh gọi là “chiến tranh tôn giáo” do Phật giáo chủ trương?

Một khi Phật giáo chủ trương tận diệt Cần Lao có nghĩa là phải loại khỏi các cơ quan công quyền thuộc chế độ mới từ Dương Văn Minh đến Nguyễn Khánh những tàn dư của chế độ cũ (chế độ Ngô Đình Diệm). Chủ trương này Dương Văn Minh đã không thực hiện, bởi vì ông muốn tiến hành “cuộc cách mạng ôn hòa”. Cuộc cách mạng ôn hòa này phát xuất từ bản chất ôn hòa của ông, và cũng căn cứ vào một thực tế là nếu loại khỏi các cơ quan công quyền tất cả những quân nhân, công chức là đảng viên Cần Lao thì guồng máy cai trị sẽ trống rổng. Đây là hậu quả 9 năm gia đình Ngô Đình Diệm áp dụng chính sách Cần Lao – Thiên Chúa giáo toàn trị.

Đến thời Nguyễn Khánh, một mặt, ông hô hào tiếp tục tinh thần cuộc cách mạng 1.11.1963: tổ chức triền lãm tội ác Ngô triều, thành lập tòa án cách mạng để xét xử những cá nhân gây tội ác ( Phan Quang Đông, Ngô Đình Cẩn, Đặng Sĩ…); một mặt, ông củng cố và tập trung quyền lực cho mình bằng những người thuộc chế độ cũ, đa phần trong họ là những đảng viên Cần Lao (Cao Văn Viên, Huỳnh Văn Cao, Đặng Văn Quang, Dương Ngọc Lắm, Ngô Du…). Những đảng viên Cần Lao này liên kết với những đảng viên Cần Lao trong Giáo hội Công giáo để “trả thù cho Cụ”. Rất nhiều vụ “trả thù cho Cụ” đã diễn ra thời Nguyễn Khánh cầm quyền. Liên tiếp trên ba số báo Hải Triều Âm (1, 2, 3 – tháng Tư và tháng Năm 1974, nhà sư Thích Trí Quang đặt vấn đề với chính quyền Nguyễn Khánh: Tại sao Phật giáo đồ vẫn bị khủng bố? Ông nêu các trường hợp cụ thể đã xẩy ra ở các khu dinh điền trên cao nguyên, ở Bình Định và Phú Yên. Báo Hải Triều Âm số 3 ra ngày 7.5.1964 chạy dài một tít lớn mang dòng chữ: “Số truy niệm 5 Phật tử mới bị sát hại ở Miền Trung”.

Trong Việt Nam Máu Lửa Quê Hương Tôi, Đỗ Mậu (lúc bấy giờ là phó thủ tướng đặt trách khối Thông Tin, Văn Hóa,  Giáo Dục, Lao Động và Xã Hội) có nói qua về vấn đề này:

Một mặt Nguyễn Khánh hứa sẽ trừng trị “những kẻ chủ trương kỳ thị Phật giáo”, mặt khác ông vẫn trọng dụng những đảng viên Cần Lao trong các cơ quan công quyền từ trung ương xuống địa phương. Như thế là công cuộc “phục hồi tinh thần Ngô Đình Diệm” và “trả thù cho Cụ” vẫn tiếp diễn. Và như thế là Phật giáo vẫn tiếp tục đấu tranh với Nguyễn Khánh về những khủng bố và tệ nạn do Cần Lao gây ra. Không phải tất cả, nhưng đa số Cần Lao lại là tín đồ Công giáo. Do vậy “chống Cần Lao” cũng có nghĩa là “chống Công giáo”. Báo chí phương Tây cứ theo luận điểm này để cáo buộc “Phật giáo chủ trương chiến tranh tôn giáo”. Cái vòng lẩn quẩn này có căn cớ lịch sử của nó. Khi bị nghĩa quân truy lùng, lính Tây và Việt gian thường chạy trốn vào nhà thờ. Nghĩa quân vào nhà thờ tìm bắt chúng. Như thế là nghĩa quân “tấn công nhà thờ và bắt đạo”. Trong hồi ký của Đỗ Mậu (sách đã dẫn), chúng ta đọc được những dòng sau đây ở trang 527, 528:

Như thế là đã có kế hoạch biểu tình chống phá Phật giáo của “Khối Công giáo” nhân ngày Phật Đản. Kế hoạch đó đã đình hoãn vì có sự khuyên ngăn của giám mục Nguyễn Văn Bình. Sau lần khuyên ngăn ( không dứt khoát) đó của vị đứng đầu giáo hội, Khối Công giáo đã tổ chức biểu tình tràn lan.

Để giải tỏa những áp lực từ phía truyền thông –  báo chí Mỹ, và những hoạt động đấu tranh nhiều mặt (khủng bố, tuyên truyền báo chí, tung tin đồn, đe dọa, biểu tình…) của “Khối Công giáo” nhắm vào Phật giáo – đối tượng bị xem là “một thế lực mới chủ trương chiến tranh tôn giáo”, báo Lâp Trương đã tuần tự tiến hành các phản biện:

* Trên trang 2 của báo Lập Trường số 11 có bài: “Chụp mũ”. Trong “Chụp mũ,” Lập Trường tố cáo “tình trạng đất nước đảo điên do một bọn người đóng vai nạn nhân của một tình trạng áp bức bịa đặt. Mới đêm qua chúng là Cần Lao chuyên đàn áp và kỳ thị, thì sáng nay chúng vẫn chệm chệ trong các cơ quan công quyền, vừa thỏa thuê trên những chỗ ngồi béo bở, vừa vỗ ngực cho mình là cách mạng, vừa vu oan giá họa cho người này người kia là Cộng Sản, là Trung lập. Chúng đang gây ra tình trạng tối tăm rối bời cho đất nước, người ngoài thì tin những điều chúng nói là thật, dân chúng chẳng biết đâu mà lần. Lập Trường hỏi trung tướng Nguyễn Khánh có đủ sáng suốt và can đảm thanh lọc chính quyền, tận diệt Cần Lao không”?

* Cũng ở trang 2 số 12, Lập Trường tố cáo tình trạng chia để trị: “Ngày xưa thực dân cũ đã dùng thủ đoạn chia để trị để cướp nước và nô lệ dân tộc. Những Nguyễn Thân, Hoàng Cao Khải, Hoàng Trọng Phu đã là công cụ  thực hiện những thủ đoạn đó của thực dân. Ngày nay bọn đế quốc thế kỷ 20 đã lợi dụng chiêu bài chống cộng để khống chế sức mạnh tinh thần của khối đoàn kết toàn dân. Thủ đoạn chia rẽ Phật giáo nằm trong chính sách chia để trị của chúng. Lập Trường cảnh báo những ai vì lợi ích cá nhân và phe nhóm tiếp tay cho ngoại nhân, bán đứng tổ quốc đồng bào.”

Với tiêu đề “Biểu tình cho ai?”, và “ Lại nói về biểu tinh”, Lập Trường số 13 và 14 đặt vấn đề với Khối Công giáo Việt Nam –  những người tổ chức và tham dự cuộc biểu tình ngày 7.6.1964  tại công trường Lam Sơn. Theo Đỗ Mậu ( sách đã dẫn): “Hàng chục ngàn giáo dân thuộc 29 họ đạo vùng Hố Nai và các giáo xứ nội ngoại thành Sài Gòn đã mít tinh biểu tình với những biểu ngữ: “ Lột mặt nạ bọn đàn áp Công giáo”, “ Mị dân là phản dân chủ”,” Ủng hộ cuộc đấu tranh của Công giáo miền Trung”.

Theo Lập Trường, ngày 7.6  tại Sài Gòn, Khối Công giáo Việt Nam đã tổ chức biểu tình. Mở đầu cuộc biểu tình, Khối Công giáo đã phổ biến các tài liệu và biểu ngữ sau:

            -- 1 Thư ngỏ gửi Bộ Thông Tin và Báo Chí để tố cáo 6 tờ báo  (trong đó có Lập Trường, đã đàn áp và vu khống Công giáo.).

            -- 1  Thư của Khối Công giáo gửi các Tín hữu Hoa Kỳ.

            -- 2  Biểu ngữ mang khẩu hiệu : “ Kick Out Cabot Lodge “,

                                                                “ Go Home Cabot Lodge”.

Giữa cuộc biểu tình, Ban tổ chức ra thông cáo cho rằng cả hai thư ngỏ là giả, và hai khẩu hiệu không phải của họ. Ký giả Lỗ Vinh đã bị đánh chảy máu đầu, phải vào bệnh viện để cấp cứu vì đã chụp ảnh hai biểu ngữ  “Kick Out Cabot Lodge”, “Go Home Cabot Lodge”. Mấy ngày sau tòa Tổng giám mục ra thông cáo: “Không can dự vào cuộc biểu tình.”

Cả hai bài “ Biểu tình cho ai ?”, và “Lại nói về biểu tình” đều rất dài, tôi chỉ tóm lược những ý chính các câu hỏi do Lập Trường nêu ra:

-- Biểu tình vì lý do tín ngưỡng ư ? Nếu vì mục tiêu này sao 9 năm trong chế độ Ngô Đình Diệm đồng bào Thiên Chúa giáo không lên tiếng để phản đối chính sách độc tài và kỳ thị tôn giáo ? Nay tự do chung cho các tôn giáo đã có rồi sao đồng bào Thiên Chúa giáo không sử dụng cái tự do đó để cùng với cộng đồng dân tộc đấu tranh nhằm kiến lập những giá trị chung phổ quát hơn? Hay những cuộc biểu tình vừa qua, đặc biệt cuộc biểu tình ngày 7. 6,  đồng bào Thiên Chúa giáo chỉ muốn có một ý nghĩa riêng? Nếu là như thế thì cộng đồng dân tộc không thể hiểu được.

-- Biểu tình vì tự do cho những người Thiên Chúa giáo đã gây tội ác trong chế độ cũ ( như Ngô Đình Cẩn, như Đặng Sĩ…) đang bị giam giữ và sẽ bị đưa ra tòa? Nếu thế thì cộng đồng dân tộc cũng không thể hiểu được. Họ là tội phạm quốc gia với những bằng chứng đàn áp, cướp của, giết người, chà đạp tự do của người khác. Trong số những người thuộc chế độ cũ đang bị giam cũng có một số ít người là tín đồ Phật giáo. Giáo hội Phật giáo và báo Lập Trường không vì tự do của bọn tội phạm đó mà cùng với đồng bào Thiên Chúa giáo tổ chức đấu tranh. Vậy thì trong vấn đề này, tôn giáo hãy để cho các cơ quan công quyền thi hành luật pháp.

-- Biểu tình vì một chế độ dân chủ ư ? Đây là một việc làm đúng đắn và khẩn thiết mà nhân dân trong đó có Lập Trường đã làm từ lâu. Nay đồng bào Thiên Chúa giáo muốn làm là một cơ hội tốt để mọi bộ phận dân tộc sát cánh bên nhau trong cuộc đấu tranh lâu dài nhằm hình thành một nhà nước dân chủ của toàn dân. Không nên trông chờ một phép màu từ chính phủ hiện tại. Cũng không nên trông chờ một chính sách nào đó của người ngoài. Người ngoài – quốc tế và sự viện trợ của Hoa Kỳ chỉ là yếu tố thứ yếu. Công cuộc chống Cộng và xây dựng đất nước chính là sứ mệnh của Chúng Ta – Người Dân Nước Việt Nam. Chúng Ta không thể tự hào là Người Việt Nam khi Chúng Ta quá lệ thuộc vào ngoại viện.

Do vậy đấu tranh cho một chế độ dân chủ  là cuộc đấu tranh lâu dài vì quyền tự quyết của cả dân tộc. Một chính phủ do người Thiên Chúa giáo Ngô Đình Diệm điều hành trong 9 năm qua là một kinh nghiệm xấu cho tất cả mọi người chúng ta hôm nay. Độc tài (Ngô Đình Diệm) không thể thắng độc tài (Cộng Sản). Chỉ có tự do mới chiến thắng độc tài. Đấu tranh vì Tự Do – Dân Chủ  trong chiều hướng và tinh thần đó không phải là mị dân.

-- Biểu tình để thóa mạ và vu cáo ư? Tại sao phải “Go home Cabot Lodge” và “Kich out Cabot Lodge”?

Thái độ như thế đối với đại sứ Mỹ có xúc phạm đến danh dự của chính phủ Hoa Kỳ và nhân dân Mỹ không? Có mâu thuẫn với Thư của Khối Công giáo Việt Nam gởi các anh em tín hữu Mỹ không ? Hay là cả hai : Thư và Khẩu hiệu là một thể thống nhất nhằm ủng hộ một phe trong cuộc bầu cử sắp tới bên Mỹ ?

Ban tổ chức biểu tình của Khối Công giáo Việt Nam đã cải chính rằng họ không chủ trương “Go home Cabot Lodge” và “Kick out Cabot Lodge”. Vậy thì do đâu những khẩu hiệu đó lại xuất hiện trong đoàn biểu tình? Do bởi những khẩu hiệu đó  không phải của ban tổ chức, mà ký giả Lỗ Vinh lại chụp ảnh nên ông bị đánh chăng? Như thế thì cái tự do, cái bác ái của nền văn minh Ky Tô giáo để đâu mất rồi ? Hay từ trong sâu thẳm, “Khối Công giáo Việt Nam” vẫn hận Cabot Lodge cũng như đã hận Dương Văn Minh và Phật giáo trong vụ lật đổ và giết chết anh em nhà Ngô ?

 Cuộc biểu tình 7.6, khối Công giáo Việt Nam phản đối “Bọn lợi dụng cách mạng để đàn áp Công giáo, lại đàn áp dã man ở miền Trung”. Qua các cuộc biểu tình đó, giới Công giáo miền Trung (Quảng Nam – Đà Nẵng, Huế, Quảng Trị) cũng tự coi mình là nạn nhân của đàn áp và vu khống. Nhưng tất cả các cuộc biểu tình ấy đều không đưa ra những bằng chứng cụ thể về “sự đàn áp tàn bạo”và “vu khống trắng trợn” mà họ cáo buộc.

Cuộc biểu tình 7.6  còn tố cáo những người nòng cốt của báo Lập Trường đã cộng tác với chế độ Ngô Đình Diệm. Báo Lập Trường cho rằng “Khối Công giáo Việt Nam” đã không phân biệt chế độ Ngô Đình Diệm và các cơ chế hoạt động xã hội của miền Nam từ sau 1954. Trong tình hình miền Nam sau 1954, đi dạy học không phải là cộng tác với chế độ. Rất nhiều giáo viên, giáo sư trung đại học và cả không ít công chức đã chống chế độ trong cương vị của mình. Những thành viên của Lập Trường đã từng bước hình thành trong đại học Huế một đường hướng giáo dục độc lập với đường hướng giáo dục của chế độ Diệm, và đã tích cực tham dự vào các hoạt động chống Diệm từ vụ đàn áp đẫm máu tại đài phát thanh Huế trong đêm 8.5.1963, đã bị bắt bớ, tù đày, đã nằm trong danh sách sẽ bị thủ tiêu nếu cuộc đảo chánh 1.11.1963 không thành. Từ sau chỉnh lý 30.1.1964, nhóm Lập Trường đã hình thành, đã tiến hành đấu tranh vì mục tiêu Tự Do, Dân Chủ, Độc Lập và Công Bằng. Chẳng lẽ Khối Công giáo Việt Nam cho rằng chúng tôi không có quyền và trách nhiệm đó sao? Vậy thì biểu tình với nội dung và cách thế như Khối Công giáo đã thể hiện trong ngày 7. 6  tại Sài Gòn, tại miền Trung trước đó và trong những ngày tiếp theo, không có lợi cho ai cả. Không cho quí vị. Không cho chúng tôi. Và cũng không có lợi cho đất nước dân tộc.”

Bốn ngày sau cuộc biểu dương lực lượng của Khối Công giáo Việt Nam, nhật báo New York Times (số ra ngày 11. 6. 1964) đã đăng một bài nhận xét về nhóm Lập Trường, về nhà sư Trí Quang, và về Phật giáo của Peter Grove. Lập Trường đã dịch và đăng trọn bài trên số 14 với bài phản biện của Cao Huy Thuần.

Tôi xin tóm lược bài báo của Peter Grove từng điểm một cùng với những phản biện của Cao Huy Thuần, và bình luận của tôi:

-- Điểm 1. Peter Grove cho rằng Lập Trường là tờ báo của Phật giáo, và “những bài báo trong Lập Trường lấy cảm hứng từ ngôi chùa Từ Đàm của nhà sư Thích Trí Quang .

Cao Huy Thuần cho rằng Peter Grove đã tưởng tượng. Hải Triều Âm mới là báo của Phật giáo, còn Lập Trường là tờ báo độc lập của những nhà giáo ở Huế.

Theo tôi, Peter Grove đã gần đúng trong chuyện này. Nếu Peter Grose viết: “Lập Trường là tờ báo của Phật giáo miền Trung, được lãnh đạo bởi nhà sư Trí Quang ở chùa Từ Đàm”, thì ông đã hoàn toàn chính xác. Bằng chứng là những số đầu, Lập Trường đã đăng “Thư của thượng tọa Trí Quang” như là những lời hiệu triệu của “Người” (chữ của Cao Huy Thuần), và quần chúng Phật tử đã chờ mua Lập Trường để đọc thư “Thầy” hàng tuần. Bằng chứng thư hai: Trên toàn trang 2 và một nửa trang 3, số 28, trong một cái khung trang trọng, Lập Trường công bố quan điểm của Phật giáo trong một bài có tựa đề: “Phật giáo Với Cộng Sản”. Bài này không ký tên tác giả. Thực tế này chứng tỏ Lập Trường là người phát ngôn của Phật giáo miền Trung vào thời điểm đó. Bằng chứng thứ ba là trên số 30 (Từ giã và hẹn gặp lại bạn đọc), Lập Trường đăng nguyên văn Thông điệp của hòa thượng Thích Tịnh Khiết, tăng thống Giáo hội Phật giáo Việt Nam, và Thông cáo của thượng tọa Thích Trí Quang, chánh thư ký Viện Tăng Thống: “Kính gởi Phật giáo đồ Việt Nam”.Thông điệp và Thông cáo ra lệnh Phật giáo đồ Việt Nam đình chỉ cuộc vận động lần thứ hai (cuộc vận động lần thứ nhất vì tự do bình đẳng tôn giáo thời Ngô Đình Diệm. Cuộc vận động lần thứ hai chống độc tài Nguyễn Khánh bắt đầu từ Hiến chương Vũng Tàu – 16.8 ) để tập trung sức mạnh Vô Úy – Bất Bạo Động vào cuộc vận động sắp tới “không những vô cùng khẩn thiết cho Tổ Quốc mà còn cho chính Phật giáo Việt Nam trong hoàn cảnh hiện tại” (nguyên văn – Thông điệp).

Độc giả không khó để nhận ra rằng có sự quan hệ chặt chẽ giữa Thông điệp – Thông cáo của Viện Tăng Thống và Thư giã từ – hẹn gặp lại bạn đọc của Lập Trường số 30. Cụ thể và rõ ràng hơn : Lập Trường đã nhận mệnh lệnh từ Quý Thầy trên chùa Từ Đàm, đặc biệt từ “Người” – tên gọi vô cùng tôn kính của Cao Huy Thuần, nhóm Lập Trường và của Phật tử miền Trung dành riêng cho nhà sư Thích Trí Quang. Do vậy, tôi rất gần với Peter Grove  trong điểm 1 này.

-- Điểm 2. Peter Grove viết rằng:

 “Lập Trường và Phật giáo Miền Trung chủ trương Trung Lập” và “hướng đến sự thành lập một chính phủ sẵn sàng cho sự xâm lược của Cộng sản.”(nguyên văn, LT số14, trang 4)

Nhận định này trùng khớp với những cáo buộc của Khối Công giáo đấu tranh. Cao Huy Thuần, Lập Trường, nhà sư Trí Quang và Phật giáo miền Trung rất không bằng lòng trước những “vu khống, chụp mũ” đó, và cho đó là âm mưu, là thủ đoạn chia để trị (từ phía Mỹ) và chống phá Phật giáo (theo truyền thống từ phía Công Giáo đấu tranh). Cao Huy Thuần viết:

Tôi không mặn mà lắm với công cuộc chống Cộng và chống Trung lập của báo Lập Trường qua đoạn văn trên của tác giả Cao Huy Thuần và qua rất nhiều những ngôn từ chống Cộng phi Phật giáo trong nhiều bài nhiều số Lập Trường. Phải chăng đây là thủ pháp để mời gọi Hoa Kỳ nghiêng về phía Phật giáo? Và phải chăng vì những ngôn từ ấy mà Peter Grose viết thêm mây câu như thế này:

“ Cho đến nay, Lập Trường chưa làm được gì nhiều ngoài công kích. Những bài báo này hô hào đoàn kết toàn dân để đánh bại Cộng sản, nhưng cũng bài bác chính sách của Mỹ và tố cáo sự ủng hộ vô giới hạn của Hoa Thịnh Đốn cho Thủ Tướng – Trung Tướng Nguyễn Khánh”.    

Qua hai câu trích dẫn trên, tôi đồng ý với ông Cao Huy Thuần là nhận định của Peter Grove xuất phát từ “những mẫu chuyện thêu hoa dệt bướm của những người giàu óc tưởng tượng ở Huế” (Lập Trường 14 trang 13), ở Sài Gòn và ở các trung tâm Công Giáo di cư khác tại miền Nam. Tôi nghĩ rằng, nếu Peter Grove nghiên cứu đầy đủ sự phát triển về nhận thức của Phật Giáo từ thời kỳ chiến tranh Việt – Pháp (1945 – 1954), qua thời kỳ Ngô Đình Diệm (với sự hộ trì của Mỹ) áp đặt chủ nghĩa Duy Linh – Cần Lao Nhân Vị lên đầu nhân dân miền Nam, thì ông sẽ không viết như thế. Theo tôi, Phật Giáo miền Trung đã chuyển hướng tư tưởng sau những kinh nghiệm sống chung với người Cộng Sản trong kháng chiến chống Pháp. Sau Genève, Phật Giáo miền Trung cũng đã có kinh nghiệm trong chế độ độc tài và độc tôn Thiên Chúa Giáo Ngô Đình Diệm, nên đã nỗ lực hết sức để tìm hướng đi riêng trong tình thế trên đe dưới búa. Cái hướng đi riêng đó xuất phát từ giáo lý Duy Thức, từ con đường Trung Đạo của Phật giáo, và từ kinh nghiệm đau thương giữa hai lằn đạn.

Theo Thích Nhất Hạnh: Về mặt nhận thức, Phật giáo đối lập với ý thức hệ Duy vật vô thần (Cộng Sản) và Duy linh độc thần(Thiên Chúa Giáo). Về mặt thực hành, Phật Giáo chủ trương từ bi hỷ xã, công nhận sự khác biệt, đấu tranh hòa bình, bất bạo động trên nền tảng ba nguyên lý Từ Bi – Trí Tuệ – Dũng Cảm.( Nguyễn Lang. VNPGSL). Phật Giáo đã áp dụng giáo lý hành động này một cách quá nghiêm túc trong công cuộc chống độc tài và kỳ thị tôn giáo của chế độ Ngô Đình Diệm với mít tin, biểu tình, tuyệt thực và tự thiêu. Trong cuộc vận động lần thứ hai: đấu tranh vì nền Dân Chủ (chống độc tài quân phiệt Nguyễn Khánh), Phật giáo miền Trung cũng đã áp dụng đường lối và phương pháp đó. Trong khi đó Cộng Sản chủ trương dùng bạo động để giải quyết mọi vấn đề. Theo Phật giáo miền Trung, Thiên Chúa giáo từ giáo lý Duy linh độc thần, cũng như Cộng Sản từ chủ nghĩa Duy vật Vô thần, đều không công nhận sự tồn tại của những nhận thức và niềm tin khác. Tuy chủ trương bác ái, nhưng Thiên Chúa giáo đã không từ chối bất cứ một hành động bạo động nào đối với những người mà họ cho là “dị giáo”, là “Bụt thần ma quỉ”, là Trung Lập và Cộng Sản. Đối với Phật giáo, Thiên Chúa giáo (Công Giáo) còn có một lịch sử gắn liền với chủ nghĩa thực dân và chế độ toàn trị Ngô Đình Diệm. Từ những khác biệt về mặt nhận thức và niềm tin tôn giáo, đến những kinh nghiệm đau thương do các sách lược và biện pháp bạo động từ cả hai phía, Phật giáo muốn tìm một hướng đi riêng: Không Cộng Sản, cũng không Mỹ, mà Trung Đạo. Hay là: – Chống Cộng nhưng không chống theo kiểu Mỹ cùng các thế lực Quốc gia khác (Như Thiên chúa giáo và các đảng phái chính trị). – Chống Mỹ nhưng không chống theo kiểu Cộng Sản. Phật giáo chủ tương chống độc tài Cộng Sản và chống Mỹ bằng một chế độ dân chủ và tinh thần bất bạo động, chứ không bằng một chế độ độc tài. Theo Phật giáo miền Trung, qua báo Lập Trường: Mỹ và miền Nam Quốc Gia đã thua Cộng Sản với chế độ độc tài Ngô Đình Diệm. Mỹ và miền Nam Quốc Gia cũng sẽ thua Cộng Sản với chế độ độc tài quân phiệt Nguyễn Khánh, hay bất cứ chế độ độc tài nào về sau. Từ sau chỉnh lý 30.1.1964 đến Hiến chương Vũng Tàu (16.8.1964 ), trong vai trò chủ thể đối trọng của Mỹ và chính quyền quân quản, Phật giáo miền Trung chủ trương đấu tranh nội bộ: đóng góp ý kiến, thảo luận, tranh luận, áp lực, kêu gọi Mỹ và Nguyễn Khánh nhanh chóng xây dựng chế độ dân chủ. Đến khi Nguyễn Khánh công bố Hiến chương Vũng Tàu, chế độ quân phiệt do Mỹ sắp đặt hình thành; cho rằng tổ quốc đứng trước tình trạng lâm nguy, Phật giáo miền Trung phát động cuộc vận động lần thứ hai: Cùng với toàn dân đấu tranh để xóa bỏ độc tài quân phiệt. Phật giáo miền Trung cũng sẽ chống Mỹ nếu Mỹ bất chấp quyền lợi và nguyện vọng của nhân dân miền Nam nói riêng, và nhân dân Việt Nam nói chung. Tuy nhiên, Phật giáo không chống Mỹ như Việt Cộng chống Mỹ, mà chỉ chống Mỹ bằng những phương pháp bất bạo động và đức vô úy.

Chống Cộng, nhưng không chống theo kiểu Mỹ.

Chống Mỹ, nhưng không chống theo kiểu Cộng Sản.

Đó là đường lối riêng của Phật giáo miền Trung. Đường lối này có gốc gác từ triết lý Trung Đạo và tư tưởng Từ Bi Hỉ Xả trong Đạo Phật.

Người Mỹ chủ chiến, ông Peter Grove và Khối Công giáo Việt Nam đã không hiểu nội dung nhóm từ “chống Cộng không theo kiểu Mỹ”.

Người Cộng Sản chủ trương đánh cho Mỹ cút, đánh cho Ngụy nhào cũng không hiểu thế nào là “chống Mỹ không theo kiểu Cộng Sản”.

Cả hai phía đều kiên trì con đường cực đoan sắt máu đến cùng. Phật giáo miền Trung đưa triết lý Trung Đạo vào cuộc vận động của mình: Hóa giải các cực đoan, giải trừ cái ác, đấu tranh cho hòa bình, thống nhất đất nước, thực hiện hòa giải dân tộc và nhân loại.

Người Mỹ chủ chiến, ông Peter Grove, khối Công Giáo chủ chiến không chia sẻ lập trường và cuộc vận động này nên đã cáo buộc báo Lập Trường, nhà sư Trí Quang và Phật giáo miền Trung là Trung lập và Cộng Sản. Bởi họ lẫn lộn giữa Trung Đạo (một triết lý được vận dụng như một giáo lý có giá trị lâu dài trong cuộc hành trình thực hiện Đạo Phật), và Trung lập (một giải pháp chính trị nhất thời do Pháp và Trung Quốc đưa ra nhằm can dự vào tình hình Đông Dương).

Sự lẫn lộn đó không chỉ nằm trên giấy và các phương tiện truyền thông hiện đại và lạc hậu bên Mỹ cũng như bên này: Việt Nam Cộng Hòa. Nó đã góp phần tạo tác nên, làm tăng thêm cường độ chiến tranh và những tiếng thét gào, những hành động bạo lực đẫm máu trên đường phố, trong các khu dân cư, và cả trong những nơi thờ tự.

Theo linh mục Hoàng Quỳnh, linh hồn của Khối Công giáo Việt Nam, bằng cớ rõ ràng nhất của cuộc chiến tranh tôn giáo do Phật giáo chủ trương là “hai vụ đàn áp Công giáo đẫm máu đã diễn ra tại Đà Nẵng và tại Qui Nhơn”. Báo chí Mỹ, đặc biệt là đài VOA đã báo động dư luận thế giới về cuộc chiến tranh tôn giáo đang diễn ra tại Nam Việt Nam.

Thực hư thế nào về “cuộc chiến tranh tôn giáo,” đặc biệt về các vụ đàn áp Công giáo ở Đà Nẵng. Qui Nhơn?

Chúng ta trở lại với tình hình chính trị ở miền Nam bắt đầu từ sự kiện Nguyễn Khánh và Hội đồng Quân đội Cách mạng hợp pháp hóa chế độ độc tài quân phiệt qua việc công bố Hiến Chương Vũng Tàu ngày 16 – 9 – 1964. Theo Hiến Chương Vũng Tàu: Nguyễn Khánh đứng đầu Hội đồng Quân đội Cách mạng với chức danh chủ tịch. Nguyễn Khánh và Hội đồng Quân đội Cách mạng đẻ ra ba cơ quan công quyền: Lập Pháp (với quốc hội lâm thời do Hội đồng Quân đội Cách mạng chỉ định), Hành pháp (với chính phủ do Nguyễn Khánh làm chủ Tịch), và Tư pháp (với Thượng Hội đồng Tư pháp do Hội đồng Quân đội Cách mạng đề cử). Tam quyền phân lập (lập pháp, hành pháp, tư pháp) là mô hình lý tưởng của chế độ dân chủ. Nhưng chế độ dân chủ này lại được lãnh đạo bởi Hội đồng Quân đội Cách mạng. Và Hội đồng Quân đội Cách mạng lại được chỉ huy bởi trung tướng Nguyễn Khánh với kỷ luật quân đội mà ông là tổng tư lệnh. Chính danh và thực chất đây là chế độ độc tài quân phiệt. Chế độ độc tài quân phiệt Nguyễn Khánh hoàn toàn giống chế độ độc tài đảng trị của Cộng Sản miền Bắc. Cao Huy Thuần trong Lập Trường số 22 (bài Hiến Chương Cấp Xanh Rắc) đã bình luận như thế. Nó giống miền Bắc ở danh xưng chủ Tịch. Nó còn miền Bắc ở chỗ cùng lúc Nguyễn Khánh trực tiếp chỉ huy cả ba cơ quan đầu não là Hội đồng Quân đội Cách mạng, Chính phủ VNCH và Thượng Hội đồng Tư pháp. Người Mỹ không gọi Nguyễn Khánh là chủ tịch, mà gọi ông là tổng thống để thiên hạ khỏi lầm lẫn là nó được chế tác từ một cái lò nào khác.

Sự kiện Hiến chương Vũng Tàu với chế độ “tam quyền phân lập” giả hiệu dưới bàn tay phù phép của Mỹ và chú hề Nguyễn Khánh đã xô đẩy tình hình chính trị ở các đô thị miền Nam vào cảnh hỗn loạn chưa từng thấy kể từ sau cuộc đảo chánh 1.11.1963. Cuộc đấu tranh thù địch giữa hai phe Quốc Gia diễn ra rầm rộ và ác liệt từng ngày trên các đường phố.

-- Phe chống Hiến chương Vũng Tàu bao gồm các lực lượng Sinh viên, Phật giáo, Quốc Dân Đảng và một bộ phận của đảng Đại Việt. Hậu thuẫn cho thế lực này là đại đa số quần chúng nhân dân.

-- Phe ủng hộ Nguyễn Khánh, bảo vệ Hiến chương Vũng Tàu gồm Khối Công giáo chủ chiến và một bộ phận của đảng Đại Việt (Đại Việt Công giáo). Nếu không có yếu tố Đại Việt thì phe này có thể gọi là phe quân phiệt Cần Lao. Quần chúng ủng hộ không đông, nhưng phe này rất mạnh vì có tiền, có súng  và có cả mưu lược từ phía Hoa Kỳ.

Bên cạnh hai phe Quốc Gia kình chống, đánh đá nhau quyết liệt, âm thầm phát triển một thế lực đáng gờm là Phong trào Đô thị của Mặt Trận Giải Phóng Miền Nam. Do không có chỗ dựa pháp lý (Cộng sản bị đặt ngoài vòng pháp luật từ Ngô Đình Diệm đến Nguyễn Khánh) nên thế lực vô hình này đã âm thầm tiến hành các cuộc đấu tranh và phát triển lực lượng của mình với khẩu hiệu “Ngọn cờ Phật giáo – Ngòi pháo Sinh viên”. Việt Cộng đã có mặt với mật độ ngày càng dày, trở thành “những nhân tố nóng và linh hoạt” trong tất cả các hoạt động chống Khánh của phong trào Sinh viên và Phật giáo ở hạ tầng cơ sở, đặc biệt ở các tỉnh nam trung bộ (Bình Định, Phan Thiết... )

Hai mươi mốt phát đại bác gây kinh hoàng cho đồng bào Vũng Tàu. Bản Hiến chương làm cơ sở pháp lý cho chế độ độc tài quân phiệt do Nguyễn Khánh và Hội đồng Quân đội Cách mạng tung ra sáng ngày 16.8.1964 cũng có tác động như những quả bom nặng ký đối với Sinh viên, Phật giáo đồ và đồng bào các đô thị miền Nam. Đó là những quả bom tiêu hủy những dấu vết cuối cùng  của cuộc cách mạng 1.11.63  mà họ xem là thành quả do những hy sinh to lớn của quân đội, tăng ni phật tử, đảng phái, sinh viên, học sinh và các tầng lớp dân chúng.

Lập Trường số 22 (xuất bản ngày 22. 8.1964 ) loan báo Tình Trạng Khẩn Trương, Cách Mạng Đã (bị giết) Chết, và Tổ Quốc Lâm Nguy với những bài lý luận súc tích vừa có hàm lượng chuyên môn ( luật và chính trị học) cao, vừa có tính chất thời sự nóng hổi.

* Ngày 17.8.1964, Tổng hội Sinh viên Đại học Huế ra tuyên ngôn: “long trọng cam kết với  toàn dân và Hội đồng Quân đội Cách mạng rằng chúng tôi sẽ cương quyết tranh đấu cho sự tồn vong của đất nước cũng như cho nguyện vọng chính đáng của mọi người” (trích nguyên văn, Lập Trường số 22 trang 16)

* Ngày 20. 8. 1964, Hội đồng Tư vấn tỉnh Thừa Thiên  ra Quyết Nghị gởi Hội đồng Quân đội Cách mạng tại Sài Gòn, yêu cầu:

         1/ Thành lập cơ quan công quyền dân chủ (Quốc hội, Chính phủ).

         2/ Tận diệt tàn dư chế độ cũ, thành lập chính quyền dân sự các cấp. (LT. số 22, trg16).

* Ngày 19 và 20. 8.1964, sinh viên Sài Gòn tổ chức hội thảo liên miên tại trụ sở số 4 Duy Tân để bày tỏ lập trường và thái độ đối với Hiến Chương Vũng Tàu (Theo Đỗ Mậu, sđd, tr. 531).

*Ngày 21.8.1964, sinh viên, học sinh Huế bãi khóa để phản đối Hiến chương Vũng Tàu.( LT số 23, trg.7).

* Ngày 22. 8.1964.

-- Tại Huế, buổi sáng, một cuộc mít tin, biểu tình rầm rộ của sinh viên, học sinh, giáo chức và nhân dân Thừa Thiên Huế được tổ chức tại khuôn viên Đại học Văn khoa để chống Hiến chương Vũng Tàu, chống độc tài quân phiệt, kêu đòi tận diệt Cần Lao. Buổi chiều, tổng hội sinh viên đại học Huế,  đại diện học sinh các trường trung học tổ chức hội thảo, thành lập Lực lượng  Sinh viên, Học sinh Tranh đấu (Lập Trường số 23, trang 7).

-- Tại Sài Gòn, hàng vạn sinh viên, học sinh xuống đường mít tin, biểu tình, kéo tới dinh thủ Tướng đưa tuyên ngôn phản đối Hiến chương Vũng Tàu, đòi thành lập chính phủ dân sự, đề nghị các tướng lãnh trở về với quân sự. đòi tận diệt Cần lao và Thực cộng ẩn nấp trong chính quyền (Đỗ Mậu, sđd, trg. 531).

* Ngày 23. 8.1964

-- Tại Huế:

                 – Giáo chức đại học ra tuyên ngôn chống độc tài quân phiệt, yêu cầu giải tán Hội đồng Quân đội Cách mạng, thiết lập chính phủ dân sự.

                I– Lực lượng Sinh viên Học sinh Đấu tranh tổ chức phát thanh, mít tin tại Đại học Sư phạm và trưng dụng một số giờ tại đài phát thanh Huế để phát đi chương trình của lực lượng đấu tranh, hàng chục ngàn quần chúng tham gia, kịch liệt chống độc tài quân phiệt, đả kích đích danh các tướng tá ác ôn (Lập Trường số 23 trang 7).

-- Tại Sài Gòn:

              – Sinh Viên Học Sinh biểu tình qua trường J J Rousseau (sau này là trường Lê Quí Đôn) kêu gọi học sinh trường này tham gia đấu tranh. Sinh viên, học sinh kéo tới bộ thông tin biểu tình chống quân phiêt, đòi hủy bỏ Hiến chương Vũng Tàu, đập phá một số dụng cụ văn phòng. (Đỗ Mậu sđd tr 531).

              + Vài trăm người (người ta nghi là công giáo quá khích) do tướng Dương Ngọc Lắm, đại tá Trần Thanh Bền (Cần Lao Công giáo) chỉ huy với dao búa, gậy gộc đi xe buýt tới trụ sở sinh viên số 4 đường Duy Tân đập phá, đốt cháy nhiều đồ đạt. (Đỗ Mậu sđd tr 531, 532).

* Ngày 24. 8. 1964

-- Tại Huế :

              – Buổi sáng, Sinh viên, Học sinh các trường công lập, tư thục (ngoại trừ các trường Công giáo), các trường tiểu học trong thành phố và huyện Phú Vang bãi khóa. Giáo chức các trường đại, trung, tiểu học bãi công. Giáo chức, sinh viên, học sinh tuần hành bằng xe đạp qua các đường phố bày tỏ ý chí đấu tranh (Lập Trường số 23 trang 7).

              – Buồi chiều khoảng 1000 giáo chức đại, trung, tiểu học và công chức biểu tình trầm lặng qua các đường phố với những biểu ngữ chống độc tài quân phiệt, đả đảo Hiến chương Vũng Tàu, kêu đòi tự do dân chủ. Một chương trình phát thanh do sinh viên và giáo chức tổ chức tại đài phát thanh Huế nhằm phổ biến các nội dung  và nêu cao ý chí đấu tranh. Đồng bào đứng nghe quanh đài và chân cầu Tràng Tiền làm nghẽn giao thông. (Lập Trường số 23 trang 7).

* Ngày 25. 8.1964

-- Tại Huế. Phong trào đấu tranh lan về các quận, huyện, làng, xã.

                 – Buổi sáng: Một cuộc mít tin của công tư chức tại nhà Hát Lớn với sự tham dự của hàng ngàn công tư chức và đại diện quần chúng các giới.

                 – Buổi chiều: Tại đài phát thanh Huế, một chương trình phát thanh của sinh viên và giáo chức đã tập trung hàng ngàn người nghe làm nghẽn giao thông tại chân cầu Tràng Tiền. (Lập Trường số 23 trang 7).

-- Tại Sài Gòn.  Sinh viên, học sinh và hàng chục ngàn đồng bào tập hợp trước chợ Bến Thành để tưởng niệm nữ sinh Quách Thị Trang, rồi kéo tới phủ chủ tịch ở đường Thống Nhất đả đảo độc tài quân phiệt, kêu đòi xóa bỏ Hiến chương Vũng Tàu. Trước khí thế của quần chúng, Nguyễn Khánh phải ra gặp đoàn biểu tình, cũng đã hô to “đả đảo độc tài,” và hứa sẽ nhanh chóng xét lại vấn đề. Gần trưa, Hội đồng Quân đội Cách mạng nhóm họp tại bộ Tổng tham mưu dưới sự chủ trì của Nguyễn Khánh để khẩn cấp tìm giải pháp đối phó với phong trào quần chúng. (Đỗ Mậu tr 532).

* Ngày 26. 8. 1964:

 -- Tại Huế:

                 – Buổi sáng: Hàng ngàn công chức biểu tình qua các phố hô to khẩu hiệu chống Hiến chương Vũng Tàu, chống độc tài quân phiệt, hoan hô tinh thần đấu tranh của sinh viên học sinh.

                 –  Buổi chiều: Một cuộc biểu tình tuần hành của công nhân xe xích lô, xe Lambretta, xe kéo đi qua các phố Gia Hội, Huỳnh Thúc Kháng, Phan Bội Châu, Trần Hưng Đạo, đến bên kia cầu Tràng Tiền phối hợp cùng đoàn biểu tình của giáo chức đại học Huế phát xuất từ trường đại học Sư phạm, cùng kéo tới tòa lãnh sự Hoa Kỳ để đưa tuyên ngôn gởi chánh phủ và quốc hội Mỹ phản đối việc chính phủ nước này ủng hộ Nguyễn Khánh độc tài, đồng thời phản đối đài VOA xuyên tạc ý nghĩa đấu tranh của nhân dân Việt Nam. (Đài VOA cho rằng đây là cuộc chiến tranh tôn giáo – CS ).( LT.số 23, trg7).

-- Tại Sài Gòn:

                 + Tin tức phá chùa, phá nhà thờ được đồn đãi khắp Sài Gòn. Phật tử đổ xô tới bảo vệ chùa Xá Lợi và tượng Quách Thị Trang. Các khu Công giáo sôi động chuẩn bị dao búa, gậy gộc. (Đỗ Mậu tr 532).

                 +Hội đồng Quân đội Cách mạng tiếp tục cuộc họp bắt đầu hôm qua (25.8), ra tuyên cáo “Thu hồi Hiến chương Vũng Tàu”,  hứa sẽ bầu cử nguyên thủ quốc gia, và ủy nguyên thủ thực hiện các cơ cấu dân chủ; quân đội sẽ trở về cương vị quân sự; ủy chính phủ hiện thời tạm điều khiển quốc gia. (Đỗ Mậu trang 532).

-- Tại Đà Nẵng: Một đoàn biểu tình của Phật giáo khi kéo qua một trại quân Mỹ và khi nghe tiếng súng lính Mỹ bắn chỉ thiên, đã hoảng hốt chạy vào xóm Thanh Bồ gần đó, lực lượng tự vệ của Công giáo tưởng bị tấn công nên đối phó lại và sinh ra ẩu đả. Hai bên chết 11 người, bị thương 44 người (Đỗ Mậu tr 532).

*  Ngày 27. 8. 1964

-- Tại Huế: Lực lượng tranh đấu chuẩn bị một cuộc biểu tình vĩ đại, nhưng được tin “một bọn xấu trang bị vũ khí sẵn sàng chống phá biểu tình,” nên ban tổ chức quyết định đình chỉ.

--Tại Sài Gòn:

         Buổi sáng:

                + Hội đồng Quân đội Cách mạng bầu ra một ban lãnh đạo quốc gia gọi là Tam Đầu Chế gồm Dương Văn Minh, Nguyễn Khánh và Trần Thiện Khiêm và giao cho Nguyễn Khánh tiếp tục nhiệm vụ điều hành chính phủ với công tác khẩn cấp là triệu tập một Quốc dân Đại hội trong vòng 2 tháng.

                + Trong lúc các tướng lãnh hội họp, thì chừng 2000 giáo dân kéo tới trước  bộ Tổng tham mưu với dao búa gậy gộc đòi găp HĐQĐCM. Họ trưng biểu ngữ “Ủng hộ Hội đồng Quân đội Cách mạng, chống Cộng Sản, chống Trung lập, chống vụ phá hoại đài phát thanh và bộ Thông tin, chống âm mưu chia rẽ, chống Dương Văn Minh”.

Đoàn biểu tình tràn vào cổng, vượt hàng rào kẽm gai, quân cảnh nổ súng, làm 4 người chết, 11 người bị thương. Phía quân cảnh một bị chém chết, một bị thương.

Cho đến khi tướng Khánh sai tướng Huỳnh Văn Cao ( người Công giáo) ra phủ dụ, đoàn biểu tình mới giải tán.

          Buổi chiều: Một đoàn biểu tình Công giáo khác kéo tới đài phát thanh đòi truyền đi một tuyên ngôn, rồi kéo qua đường Phan Đình Phùng khiêu khích học sinh trường Nguyễn Trường Tộ (thân Phật giáo). Cuộc ẩu đả xẩy ra làm 13 người bị thương, hai học sinh bị chém chết.

Linh mục Hồ Văn Vui và thượng tọa Thích Tuệ Đăng đến hòa giải, mãi tới 7 giờ tối mọi người mới giả tán.

           Buổi tối: Tình hình đô thành tiếp tục căng thẳng. Các khu Công giáo đặt trong tình trạng báo động. Chùa Xá Lợi và chợ Bến Thành nhiều Phật tử đứng canh.( Đỗ Mậu sđd, trg 533).

*Tòa Giám Mục và Viện Hóa Đạo ra Thông Cáo Chung khuyến cáo các tín đồ hai bên phải bình tĩnh và tránh mọi xách động. Báo giới và Tòa Đô Chính cũng kêu gọi dân chúng giữ hòa khí và trật tự (Theo Đỗ Mậu sđdtr 533).

3/ Hội Đồng Nhân Dân Cứu Quốc

Trước tình hình ngày một xấu thêm ( Tổ Quốc lâm nguy), các tổ chức đấu tranh tại Huế thấy cần phải tập họp lại để thống nhất hành động và tăng thêm sức mạnh. Với nòng cốt là Lực lượng Sinh viên Học sinh Tranh đấu và Giáo chức đại, trung, tiểu học, ngày 28.8.1964, Hội đồng Nhân dân Cứu quốc được thành lập với sự ủng hộ của nhóm Lập Trường và sự hưởng ứng nồng nhiệt của quần chúng nhân dân Thừa Thiên – Huế. Mục tiêu đấu tranh của hội đồng là chống độc tài quân phiệt, chống cộng, hình thành thể chế dân chủ. Lập Trường số 23, xuất bản ngày 29. 8.1964, công bố danh sách ban chấp hành Hội đồng Nhân dân Cứu quốc như sau:

Chủ tịch: bác sĩ Lê Khắc Quyến, khoa trưởng Đại học Y khoa

Đệ I phó chủ tịch: Ông Tôn Thất Hanh, khoa trưởng Đại học Khoa học

Đệ II phó chủ tịch: Ông Vĩnh Kha, chủ tịch lực lượng Học sinh, Sinh viên tranh đấu.

Các ủy viên ban chấp hành Hội đồng Nhân dân Cứu quốc đều là khoa trưởng các trường Đại học và trí thức trẻ trưởng thành từ phong trào đấu tranh chống chế độ Ngô Đình Diệm như: Nguyễn Hữu Trí, Mai Văn Lễ, Dương Đình Khôi, Bửu Tôn, Tôn Thất Kỳ, Hoàng Phủ Ngọc Tường.

Hội đồng Nhân dân Cứu quốc sẽ tổ chức các ủy ban ở nông thôn từ quận xuống xã.

Hội đồng Nhân dân  Cứu quốc cũng sẽ hình thành tại các tỉnh miền Trung.

Hội đồng Nhân dân Cứu quốc sẽ có chương trình phát thanh hằng ngày trên Đài phát thanh Huế. 10 giờ sáng ngày 28. 8.1964, đài phát thanh Huế đã phát đi bản Thông cáo đầu tiên gởi đến Toàn thể Đồng bào. Thông cáo xác định mục tiêu, ý chí, phương lược đấu tranh của Hội đồng. Thông cáo số 4 của Giáo chức Đại học Huế cũng được phát đi trong dịp này. Thông cáo bày tỏ ý kiến không thừa nhận Tam Đầu Chế Minh – Khánh – Khiêm mới hình thành tại Sài Gòn, cho đó là một giải pháp giả tạo. Mục tiêu trước mắt của Hội đồng Nhân dân Cứu quốc còn yêu cầu gạt Khánh, Khiêm ra ngoài cơ cấu lãnh đạo quốc gia.( LT. số 23, trg 5).

-- Tại Sài Gòn: Xung đột giữa giáo dân và phật tử vẫn tiếp diễn. Nhiều nhóm du đãng lợi dụng tình thế gây thêm rối ren. Đến tối sự hỗn loạn phát triển, lính Dù nổ súng làm 2 người chết, 48 người bị thương. Nguyễn Khánh họp báo tố cáo Nguyễn Tôn Hoàn, Hà Thúc Ký âm mưu đảo chánh. phó thủ tướng Nguyễn Xuân Oánh được Nguyễn Khánh ủy nhiệm chức vụ thủ tướng điều hành chính phủ. Chính phủ ban hành tình trạng giới nghiêm. Ngày 30.8, bộ Tổng Tư Lệnh ra thông cáo “Quân đội quyết chống các vụ biểu tình và phá hoại, và sẽ cương quyết nổ súng nếu cần”.( Đỗ Mậu sđd. Trg 534).

Ngày 7 tháng 9, trung tướng Dương Văn Minh được bầu làm chủ tịch ban Lãnh đạo Lâm thời Quốc gia và Quân lực.

Ngày 8 tháng 9, một Thượng hội đồng Quốc gia được thành lập gồm 16 nhân sĩ tên tuổi là các ông Phan Khắc Sửu, Lê Văn Thu, Nguyễn Văn Huyền, Trần Đình Nam, Trần Văn Văn, Trần Văn Quế, Nguyễn Văn Lực, Nguyễn Xuân Chữ, Hồ Văn Nhựt, Mai Thọ Truyền,  Ngô Gia Hy, Lê Khắc Quyến, Tôn Thất Hanh, Lương Trọng Tường, Nguyễn Đình Luyện, Hồ Đắc Thắng.( Đỗ Mậu, sđd. Trg 534)

Ngày 9 tháng 9, linh mục Hoàng Quỳnh, chủ tịch Ủy ban Tranh đấu của “Khối Công Giáo”, gởi thư cho thủ tướng Khánh trách chính phủ không quan tâm đến các vụ đàn áp Công giáo ở Đà Nẵng và ở Qui Nhơn, yêu cầu điều tra vô tư, nếu không Công giáo sẽ tự vệ và không chịu trách nhiệm về các hậu quả có thể xẩy ra. (Đỗ Mậu sđd tr534).

Ngày 13.9.1964, trung tướng Dương Văn Đức và thiếu tướng Lâm Văn Phát (Công giáo) kéo quân về Sài Gòn Gia Định chiếm đóng một số địa điểm, tuyên bố chống Nguyễn Khánh và nhân danh Hội đồng Quân dân Cứu quốc tái lập trật tự và uy quyền quốc gia. Có tin đồn đây là cuộc đảo chánh của một nhóm Đại Việt và Cần Lao. (Đỗ Mậu sđ d tr 535).

Ngày 14. 9. 1964, phóng viên Lập Trường (Cao Huy Thuần) đi máy bay   cùng tướng Nguyễn Chánh Thi vào Sài Gòn theo dõi cuộc hợp lực Thi – Kỳ chống phá cuộc nổi loạn Đức – Phát. Lập Trường số 25 khẳng định “Vai trò Cứu Quốc của Hội đồng Nhân dân”. Hội đồng Nhân dân Cứu quốc hoạt động ráo riết chống Cần Lao khắp miền Trung. Ở Sài Gòn nhiều nhóm sinh viên và chính khách tuyên bố chống đối sự “làm loạn” của Hội đồng Nhân dân Cứu quốc.

Ngày 27. 9. 1964, ông Phan Khắc Sửu được bầu làm chủ tịch Thượng Hội Đồng Quốc Gia.

Ngày 22.10.1964,  thủ tướng Nguyễn Khánh tuyên bố tại Pleiku: “Quân đội là cha Quốc gia.”

Ngày 24.10.1964, Thượng Hội đồng Quốc gia tuyển nhiệm chủ tịch Phan Khắc Sửu làm quốc trưởng.

Ngày 26.10, Ban Lãnh đạo Quốc gia và Quân lực (do tướng Dương Văn Minh làm chủ tịch) chính thức chuyển giao quyền hành cho tân quốc trưởng Phan Khắc Sửu.

30.10.1964 giáo sư Trần văn Hương được quốc trưởng Phan Khắc Sửu bổ nhiệm làm thủ tướng. (Đỗ Mậu sđd tr 236 – 237).

Ngày 1.11 tại Sài Gòn, đức tăng thống  Giáo hội Phật giáo Việt Nam gởi Thông điệp căn dặn Phật giáo đồ Việt Nam. Nguyên văn bức Thông điệp  như sau:

                                                

                                         

                                             Thông Điệp

                   Của Đức Tăng Thống Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam.

Kính gởi Phật – giáo – đồ Việt Nam,

     

       Hiện thời quả thực Phật - giáo Việt - Nam đang bị “sức mạnh bạo động” đe dọa. Quan trọng hơn nữa, chúng ta cũng đã thấy sức mạnh ấy bị dân chúng trả lời  như thế nào.

      Tuy nhiên, Phật - giáo - đồ chúng ta biết rằng sức mạnh bạo động nếu được đối phó bằng sức mạnh bạo động thì đó không phải là “đức tính vô úy” của Phật - giáo.

       Đức tính vô úy dạy chúng ta biết thản nhiên trước những kế hoạch tấn công và hãm hại Phật - tử, biết khoan hồng đối với những kẻ đã đàn áp Phật - giáo, biết bình tĩnh xây dựng Phật - pháp để phục vụ dân tộc và nhân loại. Đức tính vô úy dạy ta tìm danh dự trong sự nhường nhịn và đoàn kết, can đảm đặt tin cậy vào chính những kẻ mà trên bình diện thường tình ta không thể tin họ được. Nói tóm, chính đức tính vô úy dạy chúng ta biết đem cái chết của mình để thánh hóa cái sống của Phật pháp.

      Đức tính vô úy, như vậy, chính là “sức mạnh bất bạo động”. Chỉ có sức mạnh bất bạo động mới đối phó với sức mạnh bạo động một cách hiệu quả và sâu rộng. Lịch sử vận động của Phật - giáo Việt - Nam đã chứng minh như vậy, trước thế giới và trước dân tộc.

       Do đó, tôi thành kính gợi lại và đề cao sức mạnh bất bạo động – “sức mạnh Quảng Đức” – cầu nguyện cho mọi tầng lớp Phật tử cố thủ truyền thống của sức mạnh đó làm cho ánh sáng từ bi chói tỏa trong lòng mọi người, bạn cũng như thù, thân cũng như sơ.

       Tôi ước mong Phật - giáo - đồ Việt - Nam lưu tâm những lời chân thành của tôi. Sự lưu tâm đó phải đi đến một sự nỗ lực thực hiện như một cuộc vận động mới, sau hai cuộc vận động vừa qua – một cuộc vận động nhằm mục đích đặt danh dự của Phật - giáo Việt - Nam vào sự khoan hồng, nhường nhịn và đoàn kết.

       Cuộc vận động mới này sẽ không những vô cùng cần thiết cho Tổ -quốc mà còn cho chính Phật - giáo Việt - Nam, trong hoàn cảnh hiện tại.

                                                               Phật lịch 2.508.

                                            Sài Gòn, ngày mồng 1 tháng 11, năm1964.

                                           HÒA THƯỢNG THÍCH TỊNH-KHIẾT.

Có thể chẳng sợ sai lầm khi khẳng định Thông điệp của ngài tăng thống ngày 1.11.1964 là một mệnh lệnh không chỉ đối với Phật giáo đồ mà còn đối với Lập Trường và Hội đồng Nhân dân Cứu quốc. Báo Lập Trường đình bản. Hội đồng Nhân dân Cứu quốc giải tán. Đây là điều đáng tiếc đối với một số người, nhưng lại là mệnh lệnh kịp thời, bởi “Đường Đi (sẽ) Không Tới” (Lập Trường số 30 – Giã từ bạn đọc) và công cuộc Cứu Quốc như Hội Đồng đã thể hiện không phù hợp với đức vô úy và tinh thần bất bạo động của đạo Phật.

Trước khí thế đấu tranh của phật tử và sinh viên, Hiến chương Vũng Tàu đã bị xé bỏ, nhưng người Mỹ và các tướng lãnh là đối tượng chọn lựa người hùng của họ, không từ bỏ giải pháp độc quyền chiến tranh mà chính quyền Johnson đã vạch chọn từ trước khi đạo diễn sự cố Vịnh Bắc Việt. Tam Đầu Chế, Ban Lãnh đạo Lâm thời Quốc gia và Quân lực do Dương Văn Minh đứng tên đầu, chính phủ ủy nhiệm 7 ngày Nguyễn Xuân Oánh, Thượng Hội đồng Quốc gia với Phan Khắc Sửu, hai chính phủ dân sự Trần Văn Hương, Phan Huy Quát, tất cả đều là những thủ pháp lừa mị, triển hạn, những chiếc bong bóng thăm dò. Phía sau và trên đầu các tổ chức biến tướng đó là người Mỹ, Nguyễn Khánh và các tướng trẻ lần hồi được đại sứ Mỹ qui tụ lại. Giả định rằng người Mỹ muốn có một chính quyền dân chủ kiểu Mỹ làm công cụ ở miền Nam thì họ cũng không phiêu lưu với phật tử, bởi vì người của Thích Trí Quang và Phật giáo sẽ là đa số trong các Hội đồng Tỉnh và Quốc hội Lập hiến nếu được tổ chức bầu cử dân chủ và tự do. Năm 1954, tổng thống Mỹ Eisenhower và Ngô Đình Diệm cương quyết không hiệp thương – tổng tuyển cử với miền Bắc theo tinh thần Hiệp định Geneve, vì như thế, “80% cử tri miền Nam sẽ bỏ phiếu cho Hồ Chí Minh” ( Nhận định của tổng thống Mỹ Eisenhower –  tài liệu mật của Lầu Năm Góc). Năm 1964 tổng thống Johnson và Nguyễn Khánh không đi con đường dân chủ theo yêu cầu của Thích Trí Quang và nhóm Lập Trường, bởi vì vào thời điểm đó người Mỹ chưa muốn “rút lui trong danh dự”.

Mặc dầu rất cần sự trợ giúp của Mỹ trong công cuộc chống Cộng “kiểu Phật giáo”, nhưng khi tiến hành công cuộc đấu tranh vì mục tiêu dân chủ, nhà sư Thích Trí Quang và phật tử miền Trung đã trở thành chướng ngại vật trên con đường đánh thắng Cộng Sản của Mỹ.

Khi kêu gọi các tướng trở về với quân sự, mặc nhiên nhà sư Thích Trí Quang và phật tử miền Trung trở thành những địch thủ tranh bá đồ vương với những tướng tá tự xem mình là “cha của quốc gia”.

Kêu gọi thanh lọc chính quyền, tận diệt Cần lao, mặc nhiên nhà sư Thích Trí Quang và phật tử miền Trung trở thành “những kẻ chủ trương chiến tranh tôn giáo”, bởi vì Cần Lao và Công Giáo là không phân biệt đến thời điểm này.

                                                  

4/ Sự thật về “Chiến tranh tôn giáo và các vụ Đà Nẵng, Qui Nhơn”

Nội dung chính trong cuộc biểu dương lực lượng hung hăng ngày 6. 8 tại Sài Gòn và các cuộc biểu tình tiếp theo đó tại Huế, Quảng Trị, Đà Nẵng của Khối Công giáo đấu tranh là để tố cáo “bọn lợi dụng cách mạng đàn áp Công giáo”. Nhưng Khối Công giáo Đấu tranh không đưa ra một bằng chứng cụ thể nào để chứng minh cho những lời cáo buộc chết người đó. Nay thì linh mục Hoàng Quỳnh và Khối Công giáo Đấu tranh đã có bằng cớ. Đó là hai vụ xung đột ở Đà Nẵng và Qui Nhơn.

Vụ Đà Nẵng, tức là vụ Thanh Bồ – Đức Lợi xảy ra ngày 24.8.1964. Theo Đỗ Mậu (như đã trích dẫn trên) thì đó là sự hiểu lầm “khi một đoàn biểu tình của Phật giáo kéo qua một trại lính Mỹ và khi nghe tiếng súng của lính Mỹ bắn chỉ thiên đã hoảng hốt chạy tràn vào xóm Thanh Bồ gần đó, lực lượng tự vệ Công giáo tưởng bị tấn công nên đối phó lại sinh ra ẩu đả. Hai bên chết 11 người, bị thương 42 người.”

Lời tường thuật theo ký ức của Đỗ Mậu chính xác về bản chất vụ việc, nhưng chưa được chính xác về thành phần tham gia biểu tình, về số lượng người chết và bị thương, về cảnh đổ nát điêu tàn tại khu Thanh Bồ – Đức Lợi sau khi vụ việc kết thúc.

Thực tế là ngoài các phật tử, đoàn biểu tình còn có sự tham gia của một số thanh niên, sinh viên, học sinh Quốc Dân Đảng, Đại Việt, rất đông người của Mặt Trận Giải Phóng và quần chúng nhân dân có kinh nghiệm đắng cay với chế độ Cần Lao – Công giáo Ngô Đình Diệm. Đại Việt và Quốc Dân Đảng không đủ người để tổ chức những cuộc biểu tình riêng lẻ, nên sáp nhập vào Phật giáo trong các cuộc xuống đường chống Hiến chương Vũng Tàu và tận diệt Cần Lao. Người của Mặt Trận rất đông nhưng không có điều kiện pháp lý nên đã lợi dụng chiêu bài “Ngọn cờ Phật giáo” và “Ngòi pháo sinh viên” để tiến hành cuộc đấu tranh của Phong trào Đô thị.

Sự kiện Thanh Bồ Đức Lợi, báo Hải Triều Âm của Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã tường thuật trên hai số liên tiếp 20, 21. Theo Hải Triều Âm, mục đích của cuộc biểu tình ngày 24. 8 của lực lượng thanh niên, sinh viên, học sinh Đà Nẵng là chống Hiến chương Vũng Tàu và tận diệt dư đảng Cần Lao, hoàn toàn không có chuyện “xung đột tôn giáo như đài VOA và báo Newsweek đưa tin. Khi đoàn biểu tình đi ngang qua khu vực Thanh Bồ Đức Lợi, lính Mỹ từ khách sạn Đà Nẵng (đối diện khu Thanh Bồ Đức Lợi) nổ súng để thị uy, đoàn biểu tình hoảng hốt chạy giạt về phiá đường xe lửa và khu vực dân cư, giáo dân tưởng bị tấn công nên phản ứng quyết liệt bằng dao búa, gậy gộc, cả lựu đạn và súng cá nhân. Cuộc xung đột đẫm máu diễn ra từ trưa ngày 24 đến hết ngày 25 và lác đác qua các ngày 26, 27, 28. Chính quyền và quân đội can thiệp bằng các biện pháp an ninh và kêu gọi hai phía xung đột đình chỉ các hành động bạo động.

Ban cứu trợ do Hội Hồng Thập Tự chủ trì cùng đại diện các tôn giáo và đồng bào các giới tổ chức họp báo, ra thông cáo chung kêu gọi chấm dứt biểu tình, bạo động để chặn đứng sự lợi dụng của các phần tử bất hảo len lỏi phá hoại. Tình hình dần dần yên tỉnh trở lại.

Ngày 29. 8, lực lượng đấu tranh tổ chức họp báo tại trụ sở (hội trường Trưng Vương) trước đại diện báo chí, tôn giáo, đồng bào các giới, nêu rõ mục đích đấu tranh, sự hiểu lầm đáng tiếc và diễn tiến tấn thảm kịch Thanh Bồ Đức Lợi, kêu gọi sự ủng hộ từ phía đồng bào và dư luận, phản đối sự đưa tin thất thiệt với ý đồ xấu của một số cơ quan truyền thông quốc tế và trong nước.

11 người chết, 105 người bị thương, hai người mất tích, một số nhà bị đốt phá, số máu được hiến tặng, số tiền được quyên góp và tình trạng 105 người bị thương đang được điều trị tại bệnh viện Đà Nẳng là những thông tin cuối ngày 29 của tổ chức Hồng Thập Tự và Ban Cứu trợ.

Sự kiện Thanh Bồ Đức Lợi là như thế, nhưng đến ngày 7.9. 1964, tạp chí Mỹ News Week đăng một bức ảnh chụp cảnh đốt phá ở Thanh Bồ Đức Lợi với một câu chú thích ở dưới: “ Phật tử đã tẩu thoát sau khi đã tàn phá khu Công giáo ở Đà Nẵng”. Và ngày 9. 9, linh mục Hoàng Quỳnh, linh hồn của Khối Công giáo đấu tranh, gửi thư cho thủ tướng Nguyễn Khánh “đề nghị giải quyết vô tư các vụ Đà Nẵng, Qui Nhơn, nếu không thì không chịu trách nhiệm về những hậu quả có thể xẩy ra.”

Vụ Qui Nhơn, không thấy Đỗ Mậu đề cập một cách cụ thể. Ông chỉ cho biết Hội đồng Nhân dân Cứu quốc đã xách động quần chúng chiếm Đài Phát thanh Huế, Đài Phát thanh Qui Nhơn, tổ chức biểu tình lùng diệt Cần Lao ở Huế, ở Qui Nhơn, ở Phan Thiết gây ra nhiều vụ xô xát. Ông Lê Phước Á  (hiện đang ở Huế), một giáo sư dạy ở trường Bồ Đề Qui Nhơn, là người của Mặt Trận, đã tham gia phong trào đấu tranh dưới “ngọn cờ Phật giáo” tại Qui Nhơn, đã trả lời tôi (Chu Sơn) về “vụ Qui Nhơn” như thế này: “Mỗi khi sinh viên, học sinh và phật tử phát động đấu tranh, đồng bào các làng chài bên kia đầm Thị Nại ( nạn nhân của các chính sách tố Cộng, diệt Cộng và kỳ thị tôn giáo thời Ngô Đình Diệm) chèo ghe, bơi thúng tràn vào thị xã với giầm, chèo, dây nhợ,  đã trở thành những nhân tố “nóng” dẫn đến các vụ bạo hành. Các thầy ở Huế và ở chùa tỉnh giáo hội Bình Định thấy diễn biến của cuộc đấu tranh không phù hợp với chủ trương bất bạo động của Phật giáo nên quyết định đình chỉ cuộc vận động dân chủ vào cuối năm 1964”. Đọc hồi ký Lạc Đường của Đào Hiếu, chúng ta thấy rất rõ vai trò của các thầy giáo Trần Quang Long, Lê Phước Cương,…, và những học sinh, sinh viên là thành viên của hội Liên hiệp Sinh viên, Học sinh Giải phóng miền Trung trong các cuộc đấu tranh “dưới ngọn cờ Phật giáo” – “ ngòi pháo sinh viên” như thế nào tại Qui Nhơn. Đọc Năm Tháng Dâng Người của Lê Công Cơ ( nguyên là Chủ tịch Hội Liên Hiệp Sinh viên Học sinh Giải Phóng miền Trung), chúng ta cũng nhận biết “vụ Thanh Bồ - Đức Lợi” chính xác hơn:

“Đà Nẵng nằm trong tay đồng bào Đà Nẵng nổi dậy.” ( Lê Công Cơ. Năm Tháng Dâng Người. Hồi ký.Nxb Phụ Nữ 2006 trang 175, 176, 177, 208, 209, 200).

                                              

                                         

  

                                          Chương V

                 

Về mặt thời gian, không có khoảng cách rõ ràng giữa cuộc vận động “cũ” (chống Nguyễn Khánh và Hiến chương Vũng Tàu) và cuộc vận động “mới”: chống chính phủ Trần Văn Hương (cuối năm 1964 – đầu năm 1965), tiếp theo là chống Mỹ –Thiệu – Kỳ ( từ giữa năm 1965 đến giữa năm 1966). Cái khác nhau giữa cũ –  mới ở đây là có báo Lập Trường và Hội đồng Nhân dân Cứu quốc hay không. Các nhà lãnh đạo giáo hội và các trí thức phật tử miền Trung đã quá mệt mỏi và chẳng còn chút hy vọng nào trong ý đồ vận động Mỹ giúp Việt Nam xây dựng chế độ dân chủ “để chống Cộng”. Các vị ấy cũng nhận ra rằng Hội đồng Nhân dân Cứu quốc do họ thành lập với những hoài bảo to lớn hoàn toàn không phù hợp với bản chất bất bạo động và chủ trương ở ngoài guồng máy chính quyền của đạo Phật đã bị các thành viên phi Phật giáo trong cơ cấu Hội đồng lợi dụng cho những chủ đích chính trị riêng, làm mất “danh dự của Phật - giáo Việt - Nam.”( Thông Điệp…, LT. số 30, trang 8).

Chúng ta trở lại những biến cố làm bối cảnh cho cuộc vận động mới này của Phật giáo miền Trung:

Hiến Chương Vũng Tàu phải thu hồi.

Tam Đầu Chế giải tán.

Ủy ban Lãnh đạo Lâm thời Quốc gia và Quân lực do Dương Văn Minh đứng đầu bàn giao cho Thượng Hội đồng Quốc gia do Phan Khắc Sửu làm chủ tịch.

Thượng Hội đồng Quốc gia bầu Phan Khắc Sửu làm quốc trưởng.

Quốc trưởng Phan Khắc Sửu chỉ định Trần Văn Hương làm thủ tướng.

Trần Thiện Khiêm ra nước ngoài, làm đại sứ tại Mỹ.

Dương Văn Minh, niềm hy vọng cuối cùng của Phật giáo, bị buộc phải lưu vong .

Các tướng già lần lượt bị cho ra rìa.

Còn lại Nguyễn Khánh trong vai trò tổng tư lệnh quân đội, cùng đám tướng trẻ với cuộc chiến tranh chống Cộng sắp được Mỹ hóa và giải pháp tình thế với ba nhân vật dân sự Phan Khắc Sửu, Trần Văn Hương, Phan Huy Quát.

Việc Mỹ và Nguyễn Khánh đưa hai công cụ dân sự ra làm quốc trưởng và thủ tướng có chủ đích rõ ràng là mị dân và mạnh tay với Phật giáo để ổn định tình hình. Người Mỹ và Nguyễn Khánh muốn nói với quần chúng rằng: – chúng bay muốn chính quyền dân sự ư? Thì đây: một ông già (Phan Khắc Sửu) đã có một thời oanh liệt (chống độc tài Ngô Đình Diệm, mới được giải phóng từ nhà tù), nay tuối tuy có cao (90), tính tình tuy có  lẩm cẩm, cố chấp, khắc nghiệt, nhưng vẫn là một nhân sĩ đạo cao đức trọng, là mẫu mực tôn kính của người Việt Nam; và một người Nam Kỳ quốc (Trần Văn Hương) ngang bướng thô thiển, chống Cộng và chống phá Phật giáo điên cuồng.

Chống Cộng và chống Phật giáo tất nhiên sẽ được hậu thuẫn mạnh mẽ bởi các cựu Cần Lao và Khối Công giáo đấu tranh. Khối quần chúng hậu thuẫn đã có rồi, còn người hùng thì Nguyễn Khánh hay một nhân vật nào đó trong đám các tướng trẻ? Đại Sứ Taylor và CIA sẽ tiếp tục truy tìm và chọn lựa (người có khả năng giúp Mỹ đánh thắng Cộng Sản) trong các biến cố mà họ đang và sẽ dàn dựng.

Đối tượng đấu tranh đầu tiên của cuộc đấu tranh mới (của Phật giáo) là chính phủ Trần Văn Hương. Sau lưng chính phủ Trần Văn Hương là Nguyễn Khánh và Mỹ.

Về phương pháp đấu tranh, cuộc vận động mới quay trở lại với đường lối và cách thế bất bạo động thời chống độc tài Ngô Đình Diệm: hội thảo, ra tuyên ngôn, gởi kiến nghị, mít tinh, biểu tình, bãi khóa, đình công, bãi thị, tuyệt thực, và nếu tình thế yêu cầu thì tự thiêu.

Về lực lượng đấu tranh  đã có sẵn những tổ chức phật tử được hình thành và rèn luyện qua các cuộc đấu tranh chống Diệm, chống Khánh và Hiến chương Vũng Tàu. Các tổ chức Sinh viên phật tử, Học sinh phật tử, Giáo chức phật tử, Tiểu thương phật tử, Công tư chức phật tử, Công hương gia phật tử, Lao động phật tử, và còn có cả Quân nhân phật tử mới thành lập. Tất cả đang  sẵn sàng làm nòng cốt cho cuộc vận động mới của toàn dân do các nhà sư và trí thức phật tử lãnh đạo.

Trần Văn Hương là một nhà cai trị theo chủ nghĩa cha chú: Chính quyền là cha mẹ của dân, cha mẹ bảo chi con làm nấy. Học sinh về trường học, tôn giáo về nơi thờ tự. Đường phố, quảng trường là của cảnh sát, công an, quân đội. An ninh, trật tự nhất định phải được vãn hồi. Uy quyền quốc gia phải được tái lập. Chính trị là việc của nhà nước, tôn giáo và học đường không được can dự vào, cho dù chính quyền đó gồm những ai, cai trị như thế nào. Quan điểm của Trần Văn Hương lúc này rất gần với Ngô Đình Diệm, mặc dù ông đã chống độc tài gia đình trị, bị Diệm bắt nhốt, mới được giải phóng từ sau đảo chính 1.11.1963.

+ Ngày 30.10 quốc trưởng Phan Khắc Sửu bổ nhiệm giáo sư Trần Văn Hương làm thủ tướng. + Ngày 4.11 Trần văn Hương ra mắt chính phủ. Chính phủ do ông thành lập toàn là những chính khách dân sự tuổi tác khá cao, đa phần là người Nam kỳ. Trung tướng Nguyễn Khánh được cử làm tổng tư lệnh quân đội. Trí thức và sinh viên Sài Gòn, sinh viên Huế nhìn vào tỏ ý nghi ngờ. * Ngày 5.11, bác sĩ Nguyễn Xuân Chữ từ chức chủ tịch Thượng Hội đồng Quốc gia để phản đối Trần Văn Hương và chính phủ “già nua Nam Kỳ Quốc.” * Ngày 6.11 sinh viên Sài Gòn hội thảo phản đối thành phần nội các Trần Văn Hương. * Ngày 11.11 sinh viên Sài Gòn bày tỏ thái độ dứt khoát không thừa nhận chính phủ Trần Văn Hương già nua và nặng nề tính chất địa phương. * Ngày 16.11 sinh viên Sài Gòn yết kiến quốc trưởng Phan Khắc Sửu yêu cầu giải tán chính phủ Trần Văn Hương. * Chính phủ Trần Văn Hương phản ứng quyết liệt, ra lệnh thiết quân luật một tháng, tuyên bố sẽ dùng biện pháp mạnh để vãn hồi an ninh trật tự. Và đã dùng biện pháp quá mạnh đối phó với phong trào chống đối ông.

Ở Sài Gòn sinh viên, học sinh phối hợp với Phật giáo tổ chức đấu tranh. Viện Hóa Đạo trở thành trung tâm các cuộc vận động chống chính phủ độc tài, kỳ thị Phật giáo và địa phương chủ nghĩa.

Như thế là “Phật giáo Việt Nam đang bị sức mạnh đe dọa,” và “cuộc vận động mới sẽ không những cần thiết cho quốc gia mà còn cho chính của Phật giáo trong hiện tại” (Thông Điệp của đức tăng thống Giáo hội Phật giáo Việt Nam – Lập Trường số 30).

* Ngày 13.12.1964 tại Sài Gòn, “Đức tăng thống Thích Tịnh Khiết và thượng tọa Thích Trí Quang, Thích Tâm Châu tuyệt thực 24 giờ.”(Đỗ Mậu, sđd, trg 539).

Ngày 18. 12. 1964, tại chùa Diệu Đế, nhà sư Thích Đôn Hậu chủ trì một lễ cầu nguyện “cho đất nước thoát khỏi chế độ phản bội bạo tàn Trần Văn Hương”. Hàng ngàn tăng ni, phật tử, học sinh, sinh viên đã tham gia lễ cầu nguyện. Sau lễ cầu nguyện, 80 tăng ni đã bắt đầu một cuộc tuyệt thực 24 tiếng đồng hồ. Một buổi phát thanh bắt đầu từ lúc 18g 30 nhằm phổ biến những tin tức đấu tranh chống Trần Văn Hương của nhân dân và Phật giáo tại Sài Gòn và các tỉnh trên toàn miền Nam, và phát đi một kiến nghị yêu cầu quốc trưởng Phan Khắc Sửu và Thượng Hội đồng Quốc gia giải tán chính phủ Trần Văn Hương. (Lịch Sử Phong Trào Đô Thị Huế  (LSPTĐTH ) - nhiều tác giả - nxb Trẻ tp HCM – 2015).

* Ngày 19.12.1964:

    + Buổi sáng:

                --Tổng hội Học sinh Phật tử Huế phát động cuộc bãi khóa để phản đối chính phủ Trần Văn Hương. Học sinh các trường trung, tiểu học công lập và tư thục (ngoại trừ các trường Công giáo) toàn thành phố Huế hưởng ứng.

                -- Tổng hội Sinh viên Huế ra tuyên ngôn đòi chính phủ Trần Văn Hương giải tán.

     + Buổi trưa: Sinh viên phật tử làm nòng cốt cho các hoạt động chống chính phủ Trần Văn Hương tại đại học Luật khoa Huế. Một tuyên ngôn của sinh viên Luật khoa Huế được phổ biến bày tỏ lập trường quyết liệt kêu đòi chính phủ Hương nhanh chóng giải tán.

      + Buổi chiều: tại chùa Diệu Đế khoảng 120 học sinh phật tử tình nguyện tuyệt thực 14 tiếng đồng hồ dưới sự hướng dẫn của các tăng ni. (LSPTĐTH – nhiều tác giả - nxb Trẻ tp HCM 2015))

+ Ngày 18.12.1964, tại Sài Gòn do sự điều động của tướng Khánh, Hội đồng Quân lực được thành lập nhằm mục đích hỗ trợ ông ta trong những mưu đồ chính trị sắp tới.

+ Ngày 20.12.1964, Hội đồng Quân lực quyết định giải tán Thượng Hội đồng Quốc gia,  bắt sáu (6) hội viên (trong đó có bác sĩ Lê Khắc Quyến, giáo sư Tôn Thất Hanh), tướng Đỗ Mậu và 14 chính khách, trí thức, lãnh tụ sinh viên đi an trí tại Pleiku. Hành động này của Nguyễn Khánh và Hội đồng Quân lực gây phẫn nộ cho phía Mỹ. Đại sứ Taylor đã gọi Nguyễn Khánh đến tòa Đại sứ để chỉnh lý. Nguyễn Khánh không đi. Nguyễn Văn Thiệu, Nguyễn Cao Kỳ, Nguyễn Chánh Thi, Lê Nguyên Khang tuân lệnh Khánh đến tòa Đại sứ và bị Taylor mắng mỏ như những tên học việc cứng đầu.( Việt Nam 1945 – 1995 Lê Xuân Khoa, Tiên Rồng xuất bản, 2004 tr326). Mâu thuẫn Mỹ – Khánh bắt đầu.

* Ngày 20.12.1964, tại Huế, Tổng hội Sinh viên Huế ra tuyên ngôn phản đối hành động bạo ngược của Nguyễn Khánh và Hội đồng Quân lực. Tại chùa Diệu Đế, các thượng tọa, đại đức, tăng ni và phật tử các giới bắt đầu cuộc tuyệt thực đợt 3. Khoảng 200 vị đã tham dự đợt tuyệt thực này. (LSPTĐTH – Nhiều tác giả - nxb Trẻ TP HCM - 2015)

Công cuộc chống chính phủ Trần Văn Hương của phật tử và đồng bào các giới đã diễn ra liên tục từ cuối tháng 12.1964  đến cuối tháng 1.1965 tạị hai trung tâm lớn là Sài Gòn, Huế và khắp các tỉnh thành miền Nam. Sinh viên học sinh Huế bãi khóa. Tiểu thương bãi thị. Giáo chức, công chức, công nhân, lao động bãi công. Nhiều cuộc mít tin, biểu tình được tổ chức rầm rộ, thành phố Huế chỉ còn có hoạt động đấu tranh. (LSPTĐTH – nxb Trẻ tpHCM 2015)

Ngày 18.1 chính phủ Trần Văn Hương cải tổ. 4 tướng Nguyễn Văn Thiệu, Nguyễn Cao Kỳ, Trần Văn Minh, Linh Quang Viên tham gia nội các. Sự cải tổ theo hướng quân sự hóa này càng làm tăng thêm cường lực đấu tranh của Phật giáo: chống Hương, chống Mỹ.(LSPTĐTH – nxb Trẻ tp HCM 2015)

* Ngày 20. 1 các nhà sư Thích Trí Quang, Thích Tâm Châu, Thích Thiện Hoa, Thích Pháp Tri, Thích Hộ Giác bắt đầu tuyệt thực tại Sài Gòn. Mít tin, biểu tình chống Hương, chống Mỹ tiếp tục gia tăng.( Đỗ Mậu sđd, trg 540)

* Ngày 22. 1, một đoàn tăng ni kéo tới tòa đại sứ Mỹ với những biểu ngữ mang nội dung kêu đòi quyền tự quyết của nhân dân miền Nam.( Đỗ Mậu, sđd, trg 540)

* Ngày 23. 1.1965

-- Tại Sài Gòn, Trần Văn Hương ra lời hiệu triệu “kêu gọi quốc dân thực hiện trách nhiệm để ổn định tình hình”. Ông lên án các hành động chống đối chính phủ, gọi các nhà sư tham gia đấu tranh là “lũ lưu manh cạo đầu mặc sắc phục tăng ni bày trò khỉ”. Trần Văn Hương đã bộc lộ đầy đủ tính chất của một người cai trị thô lỗ hung bạo. Ông quên rằng mình nguyên là một giáo sư và đang là thủ tướng. Nhân dân phẫn nộ – Phật giáo bất bình. Sự chống đối Hương – Khánh – Mỹ  phát triển đến  cao trào.

-- Tại Huế, tất cả sự phẫn nộ bất bình của quần chúng đều đổ về tòa lãnh sự Mỹ ở đường Đống Đa.( LSPTĐTH nxb Trẻ tpHCM 2015).

* Ngày 23.1.1965

-- Tại Huế :

  Buổi sáng: 200 tăng ni kéo đến tòa lãnh sự Mỹ giương cao các biểu ngữ:

        -- Cám ơn Mỹ đã hy sinh vì lý tưởng tự do của nhân dân Việt Nam.

        -- Phản đối Taylor đã ủng hộ chính sách tiêu diệt Phật giáo Việt Nam.

 Buổi chiều: Xe phóng thanh chạy khắp thành phố kêu gọi dân chúng tham gia mít tinh, biểu tình. Khoảng 10.000 người họp nhau tại nhà hát lớn làm mít tin. Sau mít tin đến biểu tình. Cả thành phố rộ lên bầu không khí chống Hương, chống Mỹ. Biểu ngữ căng dán khắp nơi trên các đường phố. Khẩu hiệu hét vang từ cửa miệng của nhiều người.

-- Taylor hãy cút về nước – Kick out Taylor.

-- Chúng tôi cần một vị đại sứ chứ không cần một viên toàn quyền.

-- Taylor go home.

-- Taylor phản lại đường lối của nhân dân Hoa Kỳ.

-- Down with Maxwell Taylor.

-- Độc lập hay là chết.

“Dưới ngọn cờ Phật giáo”, nhưng các nhóm biểu tình tuần hành không phân biệt ai là Phật giáo chính danh, ai là người của Mặt Trận, ai là quần chúng tự phát, ai là  Đại Việt, là của Quốc Dân Đảng, thậm chí là chính quyền, là Mỹ?

Bên cạnh những biểu ngữ, khẩu hiệu mang màu sắc bất bạo động đã xuất hiệu những khẩu hiệu, những biểu ngữ, những lời chuyền tai quyết liệt hơn: Tàu xe không chuyên chở người Mỹ. Tiệm buôn quán xá không bán hàng cho người Mỹ. Không nhận thư từ, tiếp xúc, giao dịch các thứ với người Mỹ.

Từ các nẻo đường trong thành phố, các nhóm biểu tình kéo về tòa lãnh sự Mỹ và phòng Thông tin Hoa Kỳ. Nhiều người tay không, nhưng có một số  gạch đá và  xăng  được chở đến trên những xe buýt. Người trên xe buýt nhảy xuống. Tòa lãnh sự và phòng thông tin Hoa Kỳ bị đốt phá.

“Nghiệp đoàn xe buýt hỗ trợ việc đốt Lãnh sự Mỹ bằng cách chở đến bốn phuy xăng. Học sinh Nguyễn Thành Nhơn, một cơ sở cách mạng cùng một số sinh viên học sinh lăn các phuy xăng lên lầu, tưới và đốt tòa nhà đó.” (Thành Đoàn Huế - Những sự kiện lịch sử - trang 40).

“Rồi đoàn xe buýt ngừng lại, một số người trên xe nhảy xuống, tông cửa vào, chất bàn ghế, sách vở của Phòng Thông Tin tưới xăng đốt cháy. Trong khi đó một số người khác leo lên lầu liệng các máy móc dụng cụ xuống đất đập phá. Xe chửa lửa bị các xe buýt chặn lại không cho vào, nhân viên công lực bất lực. Ban Thường vụ sinh viên tranh đấu kêu gọi giải tán và cuộc biểu tình chấm dứt vào lúc 18g 20 cùng ngày.” (Trung Tâm dữ liệu Quốc Gia II, tp HCM, KH, PTT 15407 – Theo LSPTĐTH nxb Trẻ tpHCM 2015)

Việc đốt phá tòa Lãnh sự Mỹ và phòng Thông tin Hoa Kỳ tại Huế chiều 23.1.1965  là hành động bạo động. Sau 1975, tôi (Chu Sơn) hỏi Vĩnh Kha ai là người chủ động các vụ việc này? Vĩnh Kha nói: “-- Trong thông điệp ngày 1.11.1964, Đức tăng thống nhắc nhở Phật giáo đồ “lưu tâm nhiều hơn nữa đến danh dự của Phật giáo Việt Nam”. Thế nào là danh dự của Phật giáo Việt Nam trong tình thế lúc bấy giờ? Ở giữa hai thế lực hung bạo sắt máu, danh dự của Phật giáo Việt Nam là thể hiện tinh thần bất bạo động trong tất cả các cuộc đấu tranh vì mục đích Tự Do, Dân Chủ, Hòa Bình và Hòa Giải Dân Tộc. Sau kinh nghiệm không mấy danh dự mà Hội đồng Nhân dân Cứu quốc bị các phần tử ngoài Phật giáo lợi dụng gây bạo động ở Bình Định, Phan Thiết, Thầy Trí Quang luôn căn dặn chúng tôi về đức từ bi, về sự khoan hồng, đoàn kết, về tinh thần vô úy của đạo Phật và đặc biệt về phương pháp bất bạo động của Gandhi. Vụ chống Trần Văn Hương – là người lãnh đạo lực lượng sinh viên học sinh tranh đấu – chúng tôi chấp hành nghiêm chỉnh mệnh lệnh của các thầy. Mệnh lệnh ấy cũng phù hợp với tư tưởng, tình cảm của  đa số phật tử chúng tôi. Chúng tôi hết sức cản ngăn nhưng không thành. Tòa Lãnh sự Mỹ và phòng Thông tin Hoa Kỳ bị đốt trước mắt chúng tôi. Một thiểu số phật tử cũng nhúng tay vào. Khí thế của quần chúng mạnh mẽ quá. Họ có cái lý của họ. Ngay lời kêu gọi bất bạo động của thầy Trí Quang cũng chẳng cứu vãn được gì”.

Tôi hỏi: “ – Các anh không trách nhiệm gì trước thực tế có nhiều người lợi dụng “ngọn cờ Phật giáo sao”? Vĩnh Kha trả lời: “ – Chúng tôi có trách nhiệm của chúng tôi. Quần chúng có trách nhiệm của quần chúng. Công cuộc đấu tranh chống độc tài và can thiệp Mỹ đã trở thành mục tiêu chung của quần chúng nhân dân. Không chỉ người của Mặt Trận mới lợi dụng “ngọn cờ Phật giáo”. Đại Việt, Quốc Dân Đảng cũng lợi dụng. Ngay cả chính quyền và người Mỹ cũng lợi dụng “ngon cờ Phật giáo” để chống Phật giáo. Vụ đốt phá tòa Lãnh sự và phòng Thông tin Hoa Kỳ do tay chân của Mỹ – Việt khởi sự để bôi nhọ chúng tôi – những người chủ trương bất bạo động. Diễn biến sự việc tiếp theo là của quần chúng. Quần chúng cũng có yêu cầu của mình: bày tỏ sự phẫn nộ đối với xâm lược Mỹ. Chúng tôi ở giữa, dù không muốn, trong chừng mực nào đó, chúng tôi cũng phải “chia phần” hậu quả từ cả hai phía. Chỉ  nhìn từ một góc nhỏ không thể hiểu biết hết cuộc chiến tranh này”.

Để hiểu biết đầy đủ hơn sự thực về hai vụ đốt phá tòa Lãnh sự và phòng Thông tin Hoa Kỳ chiều 23.1.1964, chúng ta có thêm các tài liệu sau đây:

*Trong Tự Truyện, Nguyễn Đắc Xuân nhớ lại vụ bạo động tại phòng Thông Tin Hoa Kỳ chiều 23. 1. 1964 như sau:

* Hoàng Nguyên Nhuận (Hoàng Văn Giàu)  trong bài trả lời phỏng vấn do Quán Như thực hiện (công bố trên giaodiemonline.com/2013/6) có mấy dòng như sau về vụ hai vụ bạo động phòng Thông tin và tòa Lãnh Sự Mỹ:

+ Trong công điện truyền tay của nha Tổng giám đốc Cảnh sát Quốc gia  (VNCH – Sài Gòn) có đoạn:

Sau sự cố tòa Lãnh sự và phòng Thông tin Hoa Kỳ, nhà sư Thích Trí Quang vào Sài Gòn, ngày 28.2.1964, tổ chức họp báo bày tỏ mục tiêu đấu tranh của Phật giáo. Ông tuyên bố: “Chỉ cần đừng dung túng những phần tử xấu thuộc chế độ cũ, và đừng xem Phật giáo là Cộng sản. Phật giáo không chống Mỹ, nhưng Việt Nam cũng không thế bị hiểu là tay sai của Mỹ”.

* Tại Huế sinh viên, học sinh và quần chúng các giới vẫn tiếp tục rầm rộ đấu tranh.

+ Chính quyền thiết quân luật. Tướng Nguyễn Chánh Thi, tư lệnh quân đoàn I, đại biểu chính phủ tại Trung phần ra lệnh cấm quần chúng mít tin, biểu tình và không được chống Mỹ.

* Phong trào chống Hương, chống Mỹ từ Huế, từ Sài Gòn lan rộng khắp các tỉnh miền Nam và miền Trung. Quảng Trị, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Nha Trang, Phan Thiết, Đà Lạt,… đâu đâu cũng vang vọng tiếng nói quyết liệt chống độc tài Trần văn Hương và can thiệp Mỹ.

+Tại Sài Gòn: Hội đồng Quân lực họp khẩn cấp từ ngày 27 qua ngày 28, ra quyết định lưu nhiệm quốc trưởng Phan Khắc Sửu, ủy nhiệm Tướng Khánh giải quyết cuộc khủng hoảng, triệu tập Hội đồng Quân dân gồm 20 người là đại diện các tôn giáo, đảng phái, nhân sĩ và quân lực. Nhiệm vụ của hội đồng là chuẩn bị tổ chức Quốc dân đại hội. Phó thủ tướng Nguyễn Xuân Oánh được cử làm quyền thủ tướng thành lập chính phủ mới. Trần Văn Hương bị loại khỏi chính trường. Cuộc đấu tranh của Phật giáo và nhân dân miền Nam tạm thời lắng xuống.

                                          

                                           Chương VI

Trong xu thế đẩy mạnh cuộc chiến tranh chống Cộng trên cả hai miền Nam – Bắc, một mặt, Mỹ củng cố quyền lực cho các tướng trẻ qua Hội đồng Quân lực, một mặt cho không quân đánh phá miền Bắc và chuẩn bị đổ quân để Mỹ hóa chiến tranh ở miền Nam. Chính phủ ủy nhiệm Nguyễn Xuân Oánh, rồi chính phủ Phan Huy Quát, cả hai đều  là giải pháp tình thế để triển hạn và ru ngủ Phật giáo trong khi chờ đợi tìm được con ngựa mới có khả năng giúp Mỹ đánh thắng Cộng Sản.

Phan Huy Quát thân Phật giáo, sự việc này ai cũng biết. CIA biết. Taylor và tòa đại sứ Mỹ biết. Hội đồng Quân lực biết. Khối Công giáo đấu tranh cũng biết. Mà Phật giáo lại là kẻ thù hay ít ra là chướng ngại vật đáng nguyền rủa của tất cả.Vậy thì tại sao Phan Huy Quát lại được chỉ định thành lập chính phủ? Các thế lực chống Cộng ấy có để yên cho Phan Huy Quát và Phật giáo tự hình thành chế độ dân chủ rồi đặt lại vấn đề quan hệ Việt – Mỹ và chủ động tiến hành chiến tranh hay thương lượng hòa bình với miền Bắc không?

+ Hai ngày sau khi Phan Huy Quát thành lập chính phủ, ngày 19.2.1964, tướng Lâm Văn Phát và đại tá Phạm Ngọc Thảo kéo quân vào Sài Gòn làm đảo chánh. Đây là cuộc biểu dương lực lượng của Khối Công giáo đấu tranh trên danh nghĩa Lực lượng Bảo vệ Dân tộc. Mục tiêu của lực lượng này là chống Khánh ( vì Khánh đã không kiên định lập trường quân phiệt), đồng thời chống chính phủ Phan Huy Quát thân Phật giáo.(Sau 1975 tôi mới biết Phạm Ngọc Thảo là điệp viên Cộng sản cài vào chế độ Ngô Đình Diệm từ 1954 qua ngả giám mục Ngô Đình Thục).

+ Nguyễn Chánh Thi từ miền Trung vào đảm trách chức vụ tư lệnh giải phóng thủ đô, cùng Kỳ  – Thiệu và các tướng trẻ trong Hội đồng Quân lực chống đảo chánh.  Đảo chánh bất thành, Lâm Văn Phát và các đồng sự đầu hàng, được miễn tội và được trở lại quân ngũ. Phạm Ngọc Thảo (điệp viên Cộng Sản vừa được phát hiện) trốn chạy, bị quân của Nguyễn Văn Thiệu (Hội Đồng Quân Lực) truy bắt và bức tử .

+ Ngày 20. 2.1964 Hội đồng Quân lực (dĩ nhiên là Đại sứ Taylor đứng đằng sau) quyết định thay thế Nguyễn Khánh bằng tướng Trần Văn Minh trong chức vị tổng tư lệnh quân đội, vì cho rằng Nguyễn Khánh âm mưu tạo ra xáo trộn để củng cố quyền lực. ( Đỗ Mậu sđdtr 543).

Phải chăng quyết định loại bỏ Khánh phát xuất từ Hội đồng Quân lực và nguyên nhân chính là “do Khánh đã tạo tác ra các vụ xáo trộn để củng cố quyền lực”? Vấn đề chắc chắn không đơn giản như thế.

Ở miền Nam, từ sau 1954, việc lựa chọn và loại bỏ “người đứng đầu” không thuộc về nhân dân hay bất cứ một thế lực nội địa nào. Bởi vì “người đứng đầu” thường gắn liền với viện trợ Mỹ. Do vậy việc chọn lựa hay loại bỏ ông ta chắc chắn quyết định thuộc về phía Mỹ.  Ngô Đình Diệm là một thực tế điển hình. Trường hợp Nguyễn Khánh không ngoại lệ. Khi giúp Nguyễn Khánh làm chỉnh lý loại bỏ Dương Văn Minh, người Mỹ đã đặt vào ông ta rất nhiều hy vọng. Như năm 1954 với Ngô Đình Diệm, những tháng đầu của năm 1964, người Mỹ đã công kênh Khánh như một anh hùng trước quần chúng Việt Nam và dư luận quốc tế. Mc.Namara – bộ trưởng quốc phòng Mỹ – sứ giả của tổng thống Johnson, và đại tướng Maxwell Taylor – người sẽ thay Cabot Lodge làm đại sứ tại Sài Gòn, đã tháp tùng cùng Nguyễn Khánh đi khắp bốn vùng chiến thuật để khẳng định sự gắn kết của Mỹ với người lãnh đạo sáng giá của Việt Nam Cộng Hòa. Khi giúp Nguyễn Khánh xây dựng Hiến chương Vũng Tàu, người Mỹ muốn củng cố quyền lực tuyệt đối và toàn diện cho ông, nhưng rồi cuộc đấu tranh quyết liệt của Phật giáo, sinh viên và quần chúng khắp miền Nam đã phá vỡ tất cả. Nguyễn Khánh đã tỏ ra thiếu kiên định trước áp lực của quần chúng, đã hô “đả đảo độc tài” cùng với đám đông biểu tình ngày 28.8.1964  trước dinh thủ tướng.

Trục trặc thật sự nghiêm trọng giữa đại sứ Taylor và Nguyễn Khánh xẩy ra vào đêm 20.11.1964, khi trước đó Nguyễn Khánh và Hội đồng Quân lực do ông thành lập quyết định giải tán Thượng Hội đồng Quốc gia và bắt giam 21 nhân vật là nhân sĩ, trí thức, sinh viên – những người mà Nguyễn Khánh và các tướng trẻ cho là nguồn gốc của chia rẽ, gây xáo trộn nội bộ. Đại sứ Taylor đã tức giận trước sự kiện này. Ngay giữa đêm, Taylor điện thoại “mời” Nguyễn Khánh vào tòa đại sứ. Nguyễn Khánh không đi. Các tướng Nguyễn Văn Thiệu, Nguyễn Cao Kỳ, Nguyễn Chánh Thi, Lê Nguyên Khang đã đi thay người cầm Hội đồng Quân lực và chính phủ, và đã bị Taylor trách mắng răn đe như một ông chủ đối với người làm thuê phạm lỗi. Nguyễn Khánh đã phản ứng quyết liệt trước sự kiện này. Ông ra nhật lệnh với nội dung: “Quân lực không thực hiện chính sách ngoại bang nào cả. Thà thanh bạch trong độc lập còn hơn là giàu sang mà tủi nhục trong nô lệ ngoại bang”.

Ngày 25.11.1964 Nguyễn Khánh tuyên bố với báo NewYork Herald Tribune: “ Đại sứ Taylor đã có hành động không thể tưởng tượng được, ông muốn dùng áp lực đối với giới hữu trách Việt Nam. Nếu ông không khéo xử thế thì Việt Nam sẽ mất…Ông Taylor không thể buộc dân Việt Nam phải chịu đựng những nhà lãnh đạo mà dân Việt Nam không muốn (Đỗ Mậu sđdtr 539, 540).

Trục trặc thứ ba còn nghiêm trọng hơn do Phạm Xuân Ẩn kể lại. Phạm Xuân Ẩn là điệp viên cao cấp của Cộng Sản, làm việc cho chi nhánh tại Sài Gòn của tạp chí Time, “bạn rất thân” của Lou Conein – người điều hành cơ quan CIA ở miền Nam. Phạm Xuân Ẩn kể: Một hôm Lou Conein đến chỗ ông với thái độ giận dữ. Lou Conein vừa mới ngồi trực thăng đi đâu đó với Nguyễn Khánh. Thực tế đây là cuộc thăm dò. Taylor đưa vấn đề rồi dẫn dắt câu chuyện đến kết luận: “đã đến lúc cần thăm dò một khả năng thành lập chính phủ liên hợp rồi thương lượng với Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam”.

Nguyễn Khánh cắn câu, thổ lộ hết những suy nghĩ của mình với Lou Conein. ( Larry Berman – Perfect spy, Điệp Viên Hoàn Hảo – Nguyễn Đại Phương dịch, các trang 256, 257, 258).

Vào thời điểm đó tổng thống Johnson đang ráo riết chuẩn bị Mỹ hóa chiến tranh. Thế mà, Nguyễn Khánh đã tỏ ra thiếu kiên định lập trường quân phiệt, đã “phản ứng dân tộc mạnh mẽ” trước thái độ chủ nhân ông của đại sứ Mỹ, lại còn muốn thương lượng với Mặt trận Giải phóng Miền Nam. Người Mỹ không tìm kiếm một trợ thủ với những khuyết tật trầm trọng như thế.

 Ngày 22. 2.1964 Nguyễn Khánh chính thức rời bỏ chính trường, bị buộc phải ra nước ngoài với chức vụ đại sứ lưu động. Không biết ai đã ký quyết định bổ nhiệm đại sứ lưu động cho Nguyễn Khánh? Quốc trưởng Phan Khắc Sửu chăng? Chẳng thấy thủ tướng Phan Huy Quát dính dự gì trong việc này. Chắc đây là quyết định của đại sứ Taylor thông qua Hội đồng Quân lực. Chỉ thấy Nguyễn Cao Kỳ tiễn Nguyễn Khánh lên máy bay với lễ  nghi dành cho nguyên thủ Quốc gia. Người Mỹ đã không đối xử với Khánh cạn tàu ráo máng như đã đối xử với anh em Diệm, Nhu. Nguyễn Khánh ra đi mang theo  nắm đất quê hương. Nắm đất quê hương không đủ để vùi kín một hạt bụi  lưu vong giữa cõi vô thường.

Phan Huy Quát là một lãnh tụ Đại Việt gốc miền Bắc, được CIA chú ý từ khi còn là bộ trưởng quốc phòng trong chính phủ Quốc gia thời kỳ người Pháp sử dụng giải pháp Bảo Đại để chống lại Việt Minh. Sau 1954, Mỹ chọn Ngô Đình Diệm làm tổng thống Việt Nam Cộng Hòa. Cũng như Trần Văn Đỗ, Phan Quang Đán, Phan Huy Quát là một trong vài ba nhân vật dự bị của Mỹ (nhằm thay thế trong trường hợp Diệm bị loại). Sau 1954, Đại Việt miền Trung bị Ngô Đình Cẩn đánh dẹp. Đại Việt miền Bắc di cư bị Ngô Đình Nhu kèm kẹp ở Sài Gòn. Các lãnh tụ hoặc chạy ra nước ngoài (như Nguyễn Tôn Hoàn), hoặc nằm yên (như Phan Huy Quát, Hà Thúc Ký…). Giữa năm 1963, Phan Huy Quát liên kết với Phật giáo miền Trung trong công cuộc vận động đòi tự do và bình đẳng tôn giáo. Diệm đổ, Dương Văn Minh cầm quyền cử Nguyễn Ngọc Thơ thành lập chính phủ. Đảng Đại Việt hậu thuẫn cho Nguyễn Khánh làm cuộc chỉnh lý 30.1. 1964. Chỉnh lý thành công, Nguyễn Khánh vừa làm chủ tịch Hội đồng Quân đội Cách mạng, vừa giành chức thủ tướng mà Đại Việt nhắm. Bất đắc dĩ, Nguyễn Tôn Hoàn nhận chức phó thủ tướng, Hà Thúc Ký làm tổng trưởng nội vụ, Phan Huy Quát làm tổng trưởng ngoại giao. Đảng Đại Việt tranh chấp quyền lực với Nguyễn Khánh và tự phân liệt, các lãnh tụ tìm hướng đi riêng. Nguyễn Tôn Hoàn liên kết với cánh Công giáo miền Nam. Hà Thúc Ký liên kết với cánh Cần Lao Công giáo miền Trung. Phan Huy Quát, Bùi Tường Huân, liên kết với Phật giáo.

Sau khi loại bỏ Nguyễn Khánh, tòa Đại sứ Mỹ củng cố quyền lực cho nhóm tướng trẻ ( Young Turks) với hy vọng người hùng sẽ xuất hiện hầu đáp ứng nhu cầu chiến tranh mà họ hăm hở tiến hành. Chính phủ Phan Huy Quát chỉ là giải pháp tạm thời nhằm vỗ yên Phật giáo.

+ Ngày 17.2.1965 Hội đồng Quân lực quyết định thành lập Hội đồng Quốc gia lập pháp với 20 đại biểu đại diện tôn giáo và quân đội. Tướng Phạm Xuân Chiểu được cử làm Chủ tịch Hội đồng.

+ Ngày 3.3.1965, Hội đồng Quân lực công bố tên tuổi và các chức danh lãnh đaọ:

               Trung tướng Nguyễn Văn Thiệu: tổng thư ký.

               Thiếu tướng Nguyễn Cao Kỳ: ủy viên ngoại giao.

               Thiếu tướng Linh Quang Viên: ủy viên chính trị.

               Thiếu tướng Phạm Văn Đổng: ủy viên an ninh.

               Thiếu tướng Huỳnh Văn Cao: phụ tá tổng thư ký.

+ Ngày 8.3.1965, 3 tiểu đoàn thủy quân lục chiến Mỹ đổ bộ Đà Nẵng.

+ Ngày 23.3.1965, Hội đồng Quốc gia Lập pháp tuyên bố tán thành việc Mỹ đổ quân. Chính phủ Phan Huy Quát, một mặt hoan hỉ chào mừng quân Mỹ và quyết định đẩy mạnh chiến tranh của tổng thống Johnson; một mặt cùng với Phật giáo ráo riết xây dựng chế độ dân chủ với lộ trình: tổ chức bầu cử các Hội đồng tỉnh và thành phố làm bước khởi đầu cho cuộc bầu cử quốc hội dự định tổ chức vào cuối năm.

* Phật giáo miền Trung, một mặt dị ứng trước sự đỗ quân ngang ngược của Mỹ, một mặt kỳ vọng vào sự liên kết với Phan Huy Quát xây dựng chế độ dân chủ đại nghị nhằm phục hồi quyền tự quyết dân tộc, tạo điều kiện cho Mỹ giải kết trong danh dự…

Hoàng Văn Giàu (Hoàng Nguyên Nhuận), nguyên là một lãnh tụ Sinh viên phật tử, giáo chức tại đại học Huế, đệ tử và cũng là tham mưu của nhà sư Thích Thiện Minh, sẽ làm sáng tỏ thêm mối quan hệ giữa Phật giáo và chính phủ Phan Huy Quát, cùng mục tiêu và phương lược đấu tranh của phong trào Phật giáo miền Trung trong thời đoạn Phan Huy Quát làm thủ tướng(16.2 à 12.6.1964):

“ Thủ Tướng Quát định triệu tập quốc hội lập hiến dưới danh nghĩa Quốc dân đại hội đặt nền tảng cho một chính quyền dân sự dân chủ. Nhưng ông đã gặp ba trở lực chí tử. Thứ nhất, đa số chính quyền Hoa Kỳ ở Washington cũng như Sài Gòn đều tin vào chiến thắng quân sự nên họ không hài lòng vì thấy ông không hăng hái leo thang chiến tranh. Thứ hai, đa số tướng lãnh người Việt chỉ thích quyền lực dù phải bán linh hồn cho Mỹ và sợ rằng Thủ Tướng Quát muốn loại ảnh hưởng chính trị của họ. Thứ ba, thành phần chủ lực của chế độ cũ cho là ông quá thân Phật giáo và sau hai năm yên bụng vì thấy thiên hạ đã phần nào bỏ qua chuyện “chế độ cũ”, nhưng thành phần nầy đã bám vào thế lực chủ chiến trong chính quyền Mỹ và các tướng lãnh Việt Nam để ngoi lên lại. Trước những áp lực và phá hoại ngầm đó, Thủ Tướng Quát đã lùi một bước hoãn bầu cử quốc hội lập hiến và chỉ bầu Hội Đồng Tỉnh Thị toàn quốc. Chúng tôi đồng ý với Thủ tướng Quát là thực hiện việc bầu cử Hội Đồng Tỉnh Thị toàn quốc làm bước đầu tiến lên Quốc Hội Lập Hiến. Đây là cuộc tổng tuyển cử đầu tiên sau khi Ngô Đình Diệm đổ và là cuộc bầu cử tự do duy nhất ở miền Nam cho đến ngày Việt Nam Cộng Hòa tiêu vong. Những liên danh Hoa Sen và những thành phần Phật giáo đã thắng khắp nơi.” ( Hoàng Nguyên Nhuận ( Hoàng Văn Giàu), trích bài trả lời phỏng vấn do Quán Như thực hiện trên giaodiemonline.com/2013/6)

Trong lúc chính phủ Phan Huy Quát tìm được tiếng nói chung với Phật giáo miền Trung, thì đồng thời bị quốc trưởng Phan Khắc Sửu và Khối Công giáo đấu tranh của các linh mục Hoàng Quỳnh –  Hồ Văn Vui chống đối quyết liệt. Các tướng trẻ trong Hội đồng Quân lực chờ cho tình hình rối loạn đến đỉnh điểm để đứng ra.

* Ngày 26.5.1965, quốc trưởng Phan Khắc Sửu và thủ tướng Phan Huy Quát bày tỏ công khai sự bất đồng quan điểm và quyền hạn (theo Đỗ Mậu sđd).

* Ngày 26. 5.1965, một phái đoàn của Lực lượng Đại đoàn kết do linh mục Hoàng Quỳnh cầm đầu đến yết kiến quốc trưởng Phan Khắc Sửu và Hội đồng Quốc gia Lập pháp đưa kiến nghị giải tán chính phủ Phan Huy Quát vì lý do chính phủ này gây chia rẽ, chống Cộng không hiệu lực và thân Pháp (theo Đỗ Mậu sđd tr 546).

* Ngày 1.6.1965, linh mục Hồ Văn Vui cầm đầu một phái đoàn gồm 60 đại biểu của Mặt trận Quốc gia Việt Nam đến yết kiến quốc trưởng và Hội đồng Quốc gia Lập pháp đưa kiến nghị giải tán chính phủ Phan Huy Quát vì những lí do như linh mục Hoàng Quỳnh đã đưa ra (theo Đỗ Mậu sđd tr 546).

* Liên tiếp các ngày 4, 5, 7, 8 các lực lượng Công giáo đấu tranh tổ chức rải truyền đơn, biểu tình bạo động, cử phái đoàn đến dinh Gia Long đưa kiến nghị giải tán chính phủ Phan Huy Quát. Tình hình ở Sài Gòn trở nên rối bời, phức tạp.

* Ngày 11.6.1965, thủ tướng Phan Huy Quát gởi thư cho Hội đồng Quân lực đề nghị quân đội đứng ra giải quyết cuộc khủng hoảng. Hội đồng Quân lưc quyết định chấm dứt vai trò nhiệm vụ của quốc trưởng, của Hội đồng Quốc gia Lập pháp, và của chính phủ Phan Huy Quát.

Bác sĩ Phan Huy Quát là một chính khách dân sự, lãnh tụ Đại Việt, trí thức được đào tạo và trưởng thành trong nền giáo dục văn hóa Pháp, tuổi đã cao, lại say mê chế độ dân chủ, vướng víu tình tự dân tộc và thân Phật giáo. Người Mỹ không cần một người như thế trong cuộc chiến mà họ đang ráo riết dấn thân. Phan Huy Quát đã hoàn thành nhiệm vụ vỗ yên Phật giáo trong chiến thuật của Mỹ. Bởi vì đại sứ Taylor đã tìm được người mà chính phủ Mỹ cần cho giai đoạn sắp tới.

                                                  Chương VII

            

* Ngày 14. 6.1964,  Hội đồng Quân lực quyết định thành lập:

         -- Ủy ban Lãnh đạo Quốc gia do trung tướng Nguyễn Văn Thiệu làm chủ tịch (tổng thống hay quốc trưởng). 

         -- Ủy ban Hành pháp Trung ương do thiếu tướng Nguyễn Cao Kỳ làm chủ tịch (thủ tướng).

* Ngày 16.6.1965, Tòa án Mặt trận Nha Trang tuyên phạt từ 2 đến 16 năm tù cho những người là thành viên của Hội đồng Nhân dân Cứu quốc Bình Định và Phan Thiết vì có hành vi bạo động trong phong trào chống Hiến chương Vũng Tàu và bài trừ Cần Lao bị bắt từ tháng 9.1964.

* Ngày 19. 6.1965, một Ước pháp mới được ra đời gồm 7 thiên, 25 điều  là giềng mối để thiết lập Đại hội đồng Quân lực VNCH, Ủy ban Lãnh đạo Quốc gia, Hội đồng Kinh tế và Xã hội, Thượng Hội đồng Thẩm phán. Các tướng Thiệu, Kỳ, Chiểu được xác nhận là thành viên của Ủy ban Lãnh đạo Quốc gia, còn Hội đồng Quốc gia Lập pháp cũ giải tán. Chính phủ Nguyễn Cao Kỳ ra đời với nhiều nhân vật dân sự tên tuổi như bác sĩ Trần Văn Đỗ (tổng ủy viên ngoại giao), luật sư Lữ Văn Vi (tổng ủy viên tư pháp), giáo sư Trần Ngọc Ninh (tổng ủy viên văn hóa giáo dục), thẩm phán Trần Minh Tiết (bộ  trưởng nội vụ).( Theo Đỗ Mậu, sđd trg 549).