Hôm nay chúng ta sẽ tiếp tục chia sẻ về điều tâm niệm thứ chín trong Mười điều tâm niệm được trích từ sách Bảo Vương Tam-muội Niệm Phật Trực Chỉ (寶王三昧念佛直指). Trong nguyên bản Hán văn chép rằng: Kiến lợi bất cầu triêm phân (見利不求霑分), và sau đó có phần giải thích: Si tâm động tất ác lợi hủy kỷ (癡心動必惡利毀己。) Lại giải thích thêm rằng: Thế lợi bản không, dục lợi sinh não, lợi mạc vọng cầu. (世 利 本空。欲利 生惱。利莫妄求。). Có lẽ vì muốn cho dễ hiểu nên Hòa thượng Trí Quang đã dịch các ý này sang tiếng Việt là: “Thấy lợi thì đừng nhúng vào, vì nhúng vào thì si mê phải động.”
Hai chữ “triêm phân” có nghĩa là “tham gia chia phần”, như nói “lợi ích quân triêm” (利益均沾) nghĩa là đôi bên đều được chia phần lợi ích. Vì thế, “bất cầu triêm phân” ở đây hiểu sát nghĩa là không mong được tham gia chia phần trong điều lợi ích đó. Tâm lý thông thường của hầu hết chúng ta là mỗi khi thấy ra được một điều gì có lợi thì đều muốn bản thân mình được tham gia chia phần. Tất nhiên, với một người có đạo đức, tu dưỡng, thì mong muốn ấy sẽ lập tức được “xét lại” xem có phù hợp với các chuẩn mực đạo đức hay không? Nếu là một mong cầu không chính đáng, ắt người ấy sẽ lập tức từ bỏ, nhưng nếu xét thấy là “chính đáng”, là phù hợp với đạo đức, thì chuyện theo đuổi để được “chia phần” lại thường được xem là tất nhiên, là hợp tình hợp lý.
Nhưng lời khuyên ở đây đặc biệt không đề cập đến việc muốn “tham gia chia phần” đó là hợp lý hay không hợp lý, mà nhắc nhở chúng ta một sự thật rằng khi sự tham muốn lợi ích khởi lên thì cũng là lúc tâm si mê động khởi, và do đó mà những lợi ích xấu ác sẽ hủy hoại bản thân ta.
Hơn thế nữa, bản văn còn đi sâu chi tiết hơn khi chỉ rõ: “Thế lợi bản không”, nghĩa là bản chất những lợi ích thế tục vốn là rỗng không, không chân thật. Bản chất không thật này thể hiện rõ ràng ở sự bấp bênh “sớm còn tối mất” mà không một giá trị vật chất nào tránh khỏi. Thế nhưng, cho dù chúng bấp bênh không thật như thế, sự mong cầu tham muốn đối với chúng lại thực sự làm khởi sinh phiền não trong lòng ta: “Dục lợi sinh não.”
Thấy rõ được sự thật đó nên lời khuyên ở đây là: “Lợi mạc vọng cầu” (Dù thấy lợi cũng chớ nên vọng cầu.) Hai chữ “vọng cầu” nhắc nhở chúng ta một sự thật là sự mong cầu của ta chưa hẳn - và thường không - mang đến kết quả, cho nên đó chỉ là một sự mong cầu ảo vọng mà thôi.
Tóm gọn các ý nghĩa vừa bàn qua như trên, ta có thể tạm dịch điều tâm niệm này thật đầy đủ là: “Thấy điều lợi đừng mong chia phần, vì tâm tham lam thì si mê nổi dậy, điều lợi xấu sẽ hủy hoại tự thân mình.”
Tham lam, sân hận và si mê là ba tâm độc hại, gây nhiều khổ đau cho bản thân ta và người khác. Chúng không hiện khởi độc lập, riêng rẽ mà luôn có sự tương quan, chèo kéo lẫn nhau. Những kẻ ngu si thường không bao giờ có đủ sáng suốt để kiềm chế sự tham lam hay sân hận, nhưng người sáng suốt đến đâu mà một khi đã “mờ mắt” bởi lòng tham cũng đều trở thành ngu muội. Lòng sân hận cũng vậy, nó đốt cháy sự khôn ngoan của bất cứ ai, khiến họ hành xử như kẻ hoàn toàn không trí tuệ. Đây đều là những thực tế có thể quan sát thấy dễ dàng trong cuộc sống. Chưa từng thấy ai trong cơn nóng giận bộc phát mà có thể giữ được sự bình tĩnh cần thiết, đừng nói gì đến chuyện sáng suốt cân nhắc thiệt hơn. Cũng vậy, những thất bại trong quyết định kinh doanh phần lớn cũng xuất phát từ sự chi phối của lòng tham. Càng tham muốn mãnh liệt thì người ta càng thiếu sáng suốt trong việc đưa ra quyết định, và do đó sai lầm là điều rất dễ phạm vào. Cho nên, “tâm tham lam thì si mê nổi dậy” là một nguyên tắc thực tế chi phối bất kỳ ai. Và muốn tránh được sự chi phối tai hại này, cách hữu hiệu nhất là “thấy điều lợi đừng mong chia phần”.
Một khi có thể tỉnh táo trước bất kỳ mối lợi nào, ta sẽ giữ được sự sáng suốt vốn có của mình để cân nhắc và đưa ra những quyết định hành xử thích hợp. Thật ra, bản thân những điều lợi ích tự chúng không mang tính chất xấu hoặc tốt. Quan điểm tránh xa mọi lợi ích là một quan điểm cực đoan. Nếu có thể đạt được lợi ích một cách sáng suốt và chân chánh, thì lợi ích đó sẽ giúp ta làm được nhiều điều lợi ích khác, mang đến niềm vui cho bản thân và mọi người quanh ta, như vậy thì đâu có gì sai trái?
Một người khôn ngoan sẽ biết vận dụng đúng điều tâm niệm này bằng cách luôn tỉnh táo trước mọi cơ hội kiếm được lợi ích, mà trước hết là đừng bao giờ mong muốn được chia phần với tất cả những món lợi mà mình nhìn thấy được. Điều đó là vô lý, ảo vọng và tai hại. Tuy nhiên, cũng cần hiểu rằng tất cả chúng ta đều bình đẳng trước bất kỳ cơ hội kiếm lợi nào, và ai tận dụng được cơ hội đó một cách chân chánh, minh bạch, người ấy sẽ thu được phần lợi ích mà không có gì sai trái cả.
Kiếm lợi như thế không phải là “mong muốn chia phần”, mà là
dựa vào năng lực bản thân mình để tận dụng cơ hội mà
cuộc đời (hay
nhân duyên)
mang đến. Và hơn nữa, khi đã có lợi rồi thì người khôn ngoan sẽ luôn biết cách
sử dụng nguồn lợi ấy như thế nào để càng lợi mình lợi người hơn nữa, bởi vì họ luôn thấu hiểu rằng
bản chất những
giá trị vật chất vốn là không
bền vững, là giả tạm, nên cách
duy nhất để giữ lại được chúng chính là chuyển sang thành những
giá trị chân thật như
lòng nhân ái, sự
cảm thông chia sẻ... Khi
giá trị vật chất được
sử dụng như một
phương tiện hữu hiệu để “cứu khổ ban vui” cho người khác, nó không còn là những
giá trị giả tạm nữa mà được chuyển thành những
giá trị cao quý,
chân thật, vì niềm vui và sự giảm nhẹ khổ đau cho mọi
chúng sinh là điều có thật trong
cuộc đời, là
mục tiêu tu tập của người học Phật.
Vì thế, không nên
hiểu lầm về điều
tâm niệm này như là một
lời khuyên tránh xa mọi nguồn
lợi thế tục. Điều đó vừa bất khả thi, vừa đẩy
chúng ta vào một tâm trạng
tiêu cực,
vô tâm với
cuộc đời này. Cách hiểu đúng là phải luôn
tỉnh giác trước mọi cơ hội kiếm lợi và không để cho “tâm
tham lam nổi dậy”. Biểu hiện thông thường nhất của tâm
tham lam đó chính là
ý muốn “được chia phần” trong bất kỳ
mối lợi nào, cho dù ta không thể lý giải được vì sao. Ngược lại, việc
nhận biết được một cơ hội kiếm lợi và có những
quyết định hành xử
đúng đắn,
thích hợp để biến cơ hội đó thành
hiện thực, thì có thể đó cũng chính là một cơ hội để ta làm lợi mình lợi người, giúp ta
thực hành tôn chỉ “cứu khổ ban vui” cho người khác.
Điểm cốt yếu cần nhận rõ ở đây là chính cái
tâm lý “mong muốn chia phần” mỗi khi thấy lợi luôn là
động lực khơi dậy tâm
tham lam; và sự
tham lam đó khiến ta trở nên
si mê, không còn
sáng suốt, chỉ biết hành động theo sự thúc giục của lòng tham, của nguồn lợi bất chính. Và đó chính là điểm khởi đầu cho sự hủy hoại mọi
công đức,
giá trị nhân cách cũng như phẩm chất
đạo đức mà ta đã khổ công
gìn giữ,
tích lũy từ lâu.
Người xưa thường nói: “Cá chết vì tham mồi, người chết vì tham lợi”, cũng không ra ngoài
ý nghĩa này. Giữ được sự
tỉnh giác và
sáng suốt trước mọi
cám dỗ vật chất là điều không dễ dàng, nhưng đó lại là điều bắt buộc phải luôn
tâm niệm nếu ta không muốn rơi vào
cạm bẫy của lòng tham, bởi kết quả sẽ luôn là sự
tổn hại tồi tệ nhất cho mọi
giá trị tinh thần và
đạo đức mà ta đã có được.
Điều
giải thích đáng chú ý của bản văn còn nằm ở câu: “Thế lợi
bản không, dục
lợi sinh não, lợi mạc vọng cầu.” Chỉ khi hiểu được
bản chất của những
lợi ích thế tục vốn là không bền chắc, giả tạm, ta mới có thể giữ được sự
tỉnh táo sáng suốt trước những
cám dỗ của nó.
Bản thân người viết đã từng
chứng kiến một
câu chuyện thương tâm khi người mẹ già vừa qua đời còn chưa
an táng thì con cái đã hùng hổ tranh nhau
phân chia gia sản, chỉ vì đối với họ đó là những
giá trị quá to lớn, cho dù chính
bản thân mỗi người bọn họ cũng đã
sở hữu không ít những
tài sản kếch sù. Họ làm thế chính là vì cái
tâm lý “thấy lợi muốn chia phần”. Nhưng họ không hề biết rằng tất cả những
giá trị vật chất họ đang nhìn thấy đó, tưởng chừng như rất thật, rất
cụ thể, thì lại là những
giá trị hoàn toàn vô nghĩa mà không ai trong bọn họ có thể
mang theo sau
hơi thở cuối đời. Hơn thế nữa, không ai có thể
đảm bảo rằng chúng sẽ luôn ở lại với họ mà sẽ không ra
đi theo cách này hoặc cách khác... Chỉ cần một trong các đứa con của họ mắc bệnh nan y chẳng hạn, thì bấy nhiêu
tài sản đó sẽ dễ dàng
chuyển hóa tất cả thành chi phí thuốc men và phẫu thuật, để rồi cả
gia đình sẽ rơi vào trắng tay trong một sớm một chiều... Những điều đó đều có thể xảy ra mà không ai
biết trước được.
Nhưng trong khi
chạy theo những
giá trị bấp bênh giả tạm, những người con
tranh chấp nhau ấy đã
trở thành những
con người máu lạnh,
vô đạo đức khi trơ lỳ trước cái chết của người mẹ già, chỉ còn
quan tâm tới
mối lợi mà họ nghĩ mình
cần phải được chia phần. Kẻ đứng ngoài
sáng suốt hẳn ai ai cũng
cười chê điều đó, nhưng
nếu không luôn có sự
tâm niệm trong lòng, một khi những điều
tương tự xảy đến với
chúng ta thì sao... Ai mà biết được?
Cho nên, “thế lợi bản không” là điều mà
chúng ta phải luôn suy ngẫm. Có
nhận thức rõ ràng được điều này thì mới có thể
thản nhiên đối diện với mọi
cám dỗ vật chất. Bằng không, những
giá trị vật chất lớn lao bao giờ cũng sẽ là những sự
thôi thúc, thu hút sự chú ý và
tham muốn của
chúng ta đến độ khó lòng
kiểm soát được.
Giá trị vật chất vốn không thường tồn, nhưng một khi
khởi tâm tham muốn chúng thì
phiền não lập tức khởi sinh. Đó là điều ta cần thấy rõ để
ngăn ngừa từ lúc chưa
sinh khởi.
Tai hại của những
hành vi thúc đẩy bởi tâm
tham lam thì ai trong
chúng ta cũng đều rõ biết, nhưng
tai hại do những
phiền não khởi sinh từ sự
tham muốn đó lại là điều ẩn tàng khó thấy. Một khi tâm tham đã khởi, nó sẽ
dần dần kéo theo trong ta nhiều
tâm niệm phiền não khác như sự
lo lắng, sự nôn nao, sự
bất mãn, sự oán giận, sự
bực tức...
Tùy theo diễn tiến khác biệt của tình huống có
cho phép ta giành được
mối lợi mình đang
tham muốn đó hay không mà đủ loại tâm trạng
phiền não sẽ theo nhau
sinh khởi, khiến ta không còn bất kỳ một phút giây
an ổn,
thanh thản nào nữa cả.
Và chính vì những
tổn hại như vừa kể trên, nên
lời khuyên khôn ngoan nhất cho tất cả
chúng ta chính là “thấy điều lợi đừng mong chia phần”.
Mong sao những chia sẻ trên đây có thể mang lại được ít nhiều
lợi lạc cho người đọc.