- Lời Giới Thiệu
- Chương Một Vì Sao Phải Quan Tâm Đến Thiền?
- Chương Hai Những Gì Không Phải Là Thiền?
- Chương Ba Thiền Là Gì?
- Chương Bốn Thái Độ
- Chương Năm Sự Thực Tập
- Chương Sáu Phương Cách Điều Thân
- Chương Bảy Phương Pháp Điều Tâm
- Chương Tám Ngồi Thiền
- Chương Chín Chuẩn Bị Trước Khi Ngồi Thiền
- Chương Mười Những Khó Khăn Trong Lúc Ngồi Thiền
- Chương Mười Một Đối Trị Với Sự Xao Lãng - Phần I
- Chương Mười Hai Đối Trị Với Sự Xao Lãng - Phần Ii
- Chương Mười Ba Chính Niệm (Sati)
- Chương Mười Bốn Niệm Và Định
- Chương Mười Lăm Thiền Tập Trong Đời Sống Hằng Ngày
- Chương Mười Sáu Được Gì Cho Ta?
- Lời Kết Năng Lực Của Tâm Từ
CHÍNH NIỆM - THỰC TẬP THIỀN QUÁN
Nguyễn Duy Nhiên dịch,
Nguyễn Minh Tiến hiệu đính
Nhà xuất bản: Thanh Hóa 2009
Chương
Mười Một
Đối trị với sự xao lãng - Phần I
Bất cứ thiền sinh nào cũng sẽ phải gặp các vấn đề lo nghĩ hoặc xao lãng trong
lúc ngồi thiền. Và chúng ta rất cần có những phương cách để đối trị chúng. Có
nhiều phương cách khéo léo có thể giúp ta lặp lại chính niệm dễ dàng và nhanh
chóng hơn là chỉ cố gắng dùng ý chí của mình để chinh phục chúng. Định và niệm
lúc nào cũng đi song song với nhau. Cái này bổ túc cho cái kia. Nếu cái này bị
yếu, cái kia cũng sẽ bị ảnh hưởng theo.
Những ngày nào ta cảm thấy sự thiền tập của mình không được suôn sẻ cho lắm,
thường thì đa số vấn đề là do ở một định lực sa sút. Tâm ý ta cứ trôi bềnh bồng
đi khắp nơi. Chúng ta cần một phương pháp để thiết lập lại định lực, cho dù có
khó khăn đến đâu. Nhưng may thay, trong truyền thống tu tập ta có rất nhiều
cách. Thật ra, ta có thể chọn một trong những phương cách cụ thể sau đây để đối
trị với sự xao lãng:
1. Phỏng đoán thời gian
Chúng ta đã có dịp bàn qua phương cách này trong một chương trước. Một sự xao
lãng nào đó kéo bạn đi xa hơi thở, và bạn chợt giật mình ý thức rằng từ nãy giờ
mình chỉ ngồi mơ tưởng viển vông. Sự khéo léo ở đây là làm sao ta có thể thoát
ra khỏi những gì đang lôi cuốn mình, buông bỏ nó, để có thể trở về và hoàn toàn
chú tâm lại vào hơi thở. Bạn có thể làm được việc ấy bằng cách ước định khoảng
thời gian mà ta đã bị xao lãng. Không cần phải chính xác. Bạn không cần một con
số thật chính xác, chỉ đoán chừng là đủ. Bạn có thể đo lường khoảng thời gian
đó bằng giây phút, hoặc bằng những tư tưởng quan trọng. Chỉ cần tự nói thầm:
“Nãy giờ mình đã bị xao lãng khoảng hai phút” hoặc “từ lúc nghe tiếng chó sủa”
hoặc “từ khi bắt đầu nhớ đến chuyện tiền bạc”... Khi mới bắt đầu thực tập cách
này, bạn có thể tự nói thầm trong đầu. Khi nào quen rồi, bạn sẽ không cần nói
thầm nữa, việc ấy sẽ xảy ra không cần ngôn từ và rất nhanh. Vấn đề ở đây là làm
sao để ta có thể thoát ra khỏi sự xao lãng đó, và trở về với hơi thở của mình.
Bạn thoát ra bằng cách biến nó trở thành đối tượng chính niệm của mình, chỉ vừa
đủ để ta có thể phỏng đoán xem nó đã kéo dài bao lâu. Khoảng thời gian ấy, tự
nó không quan trọng. Một khi bạn đã thoát khỏi nó rồi, hãy buông bỏ hết và trở
về với hơi thở. Đừng để bị vướng mắc vào sự phỏng đoán.
2. Thở sâu
Khi tâm ta bị tán loạn và xao động, ta thường có thể thiết lập lại chính niệm
bằng cách thở vài hơi nhanh và sâu. Hít hơi vào mạnh mẽ và thở ra cũng cùng một
cách ấy. Nó sẽ giúp cho cảm giác xúc chạm của hơi thở ra vào nơi đầu lỗ mũi trở
nên rõ rệt hơn, giúp ta theo dõi được dễ dàng hơn. Hãy vận dụng ý chí mạnh mẽ
và cố gắng tập trung sự chú ý. Hãy nhớ rằng định lực có thể được tăng trưởng
nhờ vào sự nỗ lực, và qua đó tâm ý bạn lại được an ổn trở về với hơi thở.
3. Đếm hơi thở
Đếm hơi thở là một phương thức đã có từ rất xưa trong truyền thống, còn được
gọi là pháp sổ tức. Có những trường phái sử dụng nó như là một phương pháp nền
tảng căn bản. Thiền quán vipassana sử dụng nó như là một phương pháp phụ trợ,
giúp thiết lập chính niệm và gia tăng định lực.
Như chúng ta đã có dịp bàn qua trong chương 5, có nhiều cách khác nhau để đếm
hơi thở. Nhưng nhớ là bao giờ cũng phải chú tâm vào hơi thở. Bạn có thể ghi
nhận được một sự thay đổi sau khi thực hành phương pháp đếm này. Hơi thở trở
nên chậm lại, hoặc rất nhẹ nhàng và vi tế hơn. Đây là một dấu hiệu sinh lý cho
thấy định lực đã được thiết lập. Lúc này, thường thì hơi thở trở nên rất nhẹ,
hoặc nhanh và vi tế đến độ ta không còn phân biệt được rõ ràng hơi thở vào với
hơi thở ra. Chúng dường như hoà nhập lại với nhau. Lúc ấy, bạn có thể đếm cả
hai như là một chu kỳ thở. Hãy tiếp tục đếm, nhưng chỉ từ một đến năm chu kỳ
thở và quay trở lại một. Khi ta cảm thấy việc đếm hơi thở trở thành sự khó
chịu, hãy tiến sang bước kế tiếp: Bỏ hết những con số và quên đi ý niệm về hơi
thở vào và hơi thở ra. Hãy đi thẳng vào cảm giác thuần túy của hơi thở. Hơi thở
này hòa lẫn với hơi thở tiếp theo trong một chu kỳ trôi chảy, nhẹ nhàng và
thuần túy.
4. Niệm vào-ra
Thay vì đếm hơi thở, ta còn có một cách khác nữa, cũng có cùng một công năng.
Chú tâm vào hơi thở của ta và niệm kèm theo mỗi hơi thở của mình là “thở vào...
thở ra...” hoặc “vào... ra...”. Tiếp tục cho đến khi nào bạn cảm thấy không cần
đến những ý niệm đó nữa, và buông bỏ chúng đi.
5. Hoán đổi tư tưởng
Có những tư tưởng không bao giờ chịu mất đi. Con người chúng ta rất dễ bị lôi
cuốn. Đó là một trong những vấn đề lớn nhất của ta. Chúng ta có khuynh hướng
trói buộc với những thứ như là mơ tưởng tình dục, lo nghĩ, tham vọng... Chúng
ta đã nuôi dưỡng những ám ảnh đó qua biết bao nhiêu năm tháng, và cho nó biết
bao nhiêu cơ hội được bồi dưỡng bằng cách nghĩ về chúng mỗi giây phút mình rảnh
rỗi. Và mỗi khi ngồi thiền, ta lại bắt chúng phải đi chỗ khác chơi để cho ta
được yên. Chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi chúng không chịu nghe lời ta. Và
những tư tưởng lì lợm ấy đòi hỏi một phương pháp đối trị trực tiếp, một cuộc
tấn công toàn diện.
Tâm lý học Phật giáo có phát triển một hệ thống phân hạng rất rõ rệt. Thay vì chia tư tưởng ra thành hai loại “tốt” và “xấu”, các nhà học Phật thường nói đến chúng như là “thiện” với “bất thiện”. Một tư tưởng bất thiện là tư tưởng có liên quan đến tham, sân và si. Chúng là những tư tưởng mà tâm ta có thể dựa vào đó để bị ám ảnh hoặc dính mắc. Chúng được xem là bất thiện vì chúng đưa ta đi xa mục tiêu giải thoát. Ngược lại, một tư tưởng thiện là tư tưởng có liên quan đến sự độ lượng, từ bi và tuệ giác. Chúng được xem là thiện vì chúng có thể được dùng như những liều thuốc chữa trị cho những tư tưởng bất thiện, và nhờ vậy mang ta đến gần với mục tiêu giải thoát hơn.
Chúng ta không thể nào đặt ra những điều kiện cho sự giải thoát. Nó không phải là một trạng thái được xây dựng bởi những tư tưởng. Và ta cũng không thể nào xác định cụ thể những cá tính mà sự giải thoát sẽ mang lại. Những tư tưởng về nhân từ có thể làm phát sinh một vẻ ngoài tử tế, nhưng nó không thật. Gặp chuyện nó cũng sẽ sụp đổ hết. Những ý nghĩ về tâm từ chỉ làm phát sinh những tình thương hời hợt bên ngoài. Vì vậy, những tư tưởng thiện này, tự chúng sẽ không thể nào giúp ta giải thoát. Chúng chỉ được xem là thiện nếu được sử dụng như là những liều thuốc để hóa giải độc tố của các tư tưởng bất thiện. Một tư tưởng rộng lượng sẽ hóa giải được lòng tham lam. Nó tạm giúp cho lòng tham lắng yên xuống một chút, đủ lâu để chính niệm có cơ hội làm việc không bị ngăn trở. Và khi năng lượng của chính niệm đã soi thấu được gốc rễ của cái ngã, lòng tham tự nhiên sẽ tan biến và một tâm từ thật sự sẽ hiển lộ.
Và bạn cũng có thể áp dụng nguyên lý này vào sự thực tập hằng ngày của mình. Nếu như có một tư tưởng nào đó đang quấy rầy, khống chế, bạn có thể hóa giải nó bằng cách khơi dậy một tư tưởng đối nghịch lại. Lấy một ví dụ: Nếu như bạn rất ghét anh X chẳng hạn, và gương mặt của anh lại cứ hiện ra trong đầu mình, bạn hãy đem những tư tưởng tốt lành hướng về anh X, hoặc nhớ nghĩ về những đức tính tốt của anh. Bạn sẽ có thể làm cho những hình ảnh ấy trong đầu mình chấm dứt. Và ta có thể tiếp tục việc ngồi thiền.
Đôi khi, chỉ một cách thức này là chưa đủ. Những tư tưởng khống chế ta quá nặng nề. Trong trường hợp này, ta cần phải làm cho nó suy yếu đi phần nào trước khi có thể hóa giải được nó. Ở đây, mặc cảm tội lỗi, một tâm hành rất là vô ích lại có thể đặc biệt được sử dụng. Bạn hãy nhìn cho thật kỹ cái cảm xúc mà mình đang cố gắng loại trừ. Hãy thật sự suy nghĩ và đắn đo về nó. Xem nó khiến cho ta cảm thấy thế nào. Xem nó đã làm gì cho đời ta, hạnh phúc của ta, sức khỏe, và những mối liên hệ của ta. Hãy nhìn xem nó đã khiến ta đối xử với người khác như thế nào. Xem nó đã ngăn trở con đường tu tập, giải thoát của ta ra sao. Thật ra, kinh điển Pali có khuyên ta nên thực hành những việc này một cách thật tỉ mỉ. Kinh dạy chúng ta nên suy xét cho sâu sắc, và cảm nhận được một sự ghê tởm và ghét bỏ như là ta đang quàng trên cổ mình xác một con thú đã rữa thối rồi vậy. Điều ta hướng đến chính là một cảm giác ghê tởm, thật sự muốn buông bỏ. Phương cách này có thể tự nó đã giải quyết được vấn đề của ta. Nếu không, sự dính mắc ấy cũng đã bị suy yếu đi, và ta có thể hoá giải được phần còn lại bằng cách khơi dậy những tâm hành đối nghịch.
Tư tưởng tham lam bao gồm tất cả mọi tham vọng, từ sự bủn xỉn, keo kiệt về tiền bạc, cho đến ý muốn được làm một người đạo cao đức trọng... Tư tưởng sân hận bao gồm từ những hành vi nhỏ nhen, ti tiện cho đến một cơn điên giết người... Tư tưởng si mê bao gồm tất cả từ những mơ mộng vu vơ cho đến những ảo tưởng viển vông... Tâm rộng lượng hóa giải được lòng tham. Tâm từ hóa giải được lòng sân hận. Bạn có thể tìm được một phương thuốc thích hợp cho bất cứ một tư tưởng bất thiện nào, nếu bạn chịu khó xem xét nó kỹ một chút.
6. Nhớ lại mục tiêu của mình
Nhiều khi, có những việc ngẫu nhiên phát khởi lên trong tâm một cách tình cờ.
Những chữ, những lời nói, câu văn... khởi lên từ tiềm thức mà không hề có một
nguyên do nào rõ rệt. Những đối tượng phát sinh lên. Hình ảnh vụt thoáng qua
rồi biến mất. Những kinh nghiệm này cũng khá phiền toái. Tâm ta như một lá cờ
bay lạch phạch trong gió lớn. Nó bị xô đẩy tới lui như những ngọn sóng trên mặt
đại dương. Thường thì những lúc như vậy, ta chỉ cần tự nhắc nhở mình: Tại sao
ta lại ngồi ở đây? Bạn có thể tự nhắc thầm: “Tôi không phải ngồi đây để hoang
phí thời giờ mình với những ý nghĩ ấy. Tôi ngồi đây để chú tâm theo dõi hơi thở
mình, nó có mặt trong tất cả mọi sự sống.” Đôi khi chỉ bấy nhiêu đó thôi cũng
đủ làm tâm bạn trở nên an tĩnh, ngay cả khi bạn còn chưa hoàn tất ý nghĩ ấy.
Nhưng cũng có những lúc bạn phải lặp lại câu ấy dăm ba lần mới có thể trở lại
chú tâm vào hơi thở.
Những phương thức tôi vừa trình bày ở trên, có thể được sử dụng riêng rẽ hoặc
phối hợp với nhau. Nếu thực hành đúng, chúng sẽ là những phương cách rất công
hiệu để giúp bạn thuần phục cái “tâm con khỉ” lăng xăng của mình!