CHÍNH NIỆM - THỰC TẬP THIỀN QUÁN
Nguyễn Duy Nhiên dịch,
Nguyễn Minh Tiến hiệu đính
Nhà xuất bản: Thanh Hóa 2009
Chương
Mười Sáu
Được gì cho ta?
Bạn có thể kỳ vọng rằng thiền tập sẽ mang lại cho bạn một số lợi ích nào đó.
Lúc ban đầu là những lợi ích cụ thể, và giai đoạn về sau là những chuyển hóa to
tát hơn. Nó đi từ những điều thật đơn giản cho đến những việc siêu phàm. Ở đây
chúng ta sẽ trình bày một số những lợi ích ấy. Và sự thực tập của bạn sẽ chỉ
cho bạn thấy được sự thật. Kinh nghiệm của chính bạn, đó mới là điều quan
trọng.
Những cái mà ta gọi là năm điều chướng ngại, thật ra chúng chỉ là những thói
quen bất lợi của tâm thức mà thôi. Chúng là những biểu hiện căn bản của một cái
ngã, cái tôi. Cái ngã, tự nó thật ra chính là một cảm nhận bị tách rời, khác
biệt - một nhận thức về sự chia cách giữa cái gọi là tôi và cái gọi là kẻ khác.
Nhận thức ấy chỉ hiện hữu khi nó được trau giồi liên tục, và những điều chướng
ngại là sự trau giồi ấy.
Lòng tham lam và ái dục là những cố gắng muốn “gom góp về cho ta”; lòng sân hận
và ghét bỏ là sự cố gắng tách xa thêm cái khoảng cách giữa “tôi” và “nó”. Tất
cả những chướng ngại ấy đều bắt nguồn từ nhận thức sai lầm về một ranh giới
ngăn chia giữa ta và kẻ khác, và chúng sẽ nuôi dưỡng thêm nhận thức ấy mỗi khi
chúng được biểu hiện. Chính niệm nhìn thực tại một cách sáng tỏ và sâu sắc. Nó
mang sự chú ý soi chiếu đến tận gốc rễ của vấn đề, và làm phơi bày cơ chế hoạt
động của chúng. Nó nhìn thấy rõ được kết quả và ảnh hưởng của chúng đối với ta.
Chính niệm không thể bị đánh lừa. Một khi ta thấy được bộ mặt thật của tham ái
và những gì nó đã gây ra cho ta và người khác, tự động ta sẽ buông bỏ ngay. Khi
một đứa bé đưa bàn tay sờ vào một lò lửa nóng, bạn không cần phải bảo nó rút
tay lại, nó sẽ tự động làm việc ấy, không cần suy nghĩ và cũng không cần phải
quyết định. Trong hệ thần kinh chúng ta có một phản xạ tự nhiên, và nó hoạt
động còn nhanh hơn tư tưởng. Khi đứa bé cảm thấy nóng bỏng và bắt đầu khóc ré
lên, thì bàn tay của nó đã giật lại từ lâu. Phương cách hoạt động của chính
niệm cũng tương tự như thế: nó không lời, tự động và vô cùng hiệu quả. Một
chính niệm sáng tỏ sẽ ngăn trở sự phát triển của các chướng ngại. Và một chính
niệm kiên trì sẽ tiêu diệt chúng tận gốc. Vì vậy, khi chính niệm của ta tăng
trưởng, những bức tường của cái ngã tự nó sẽ sụp đổ, lòng tham dục sẽ giảm bớt,
thái độ bảo thủ và ngoan cố cũng bớt đi, ta trở nên cởi mở hơn, linh động hơn
và dễ chấp nhận hơn. Và bạn biết chia sẻ tình thương của mình hơn.
Theo truyền thống thì những người học Phật thường ít khi muốn đề cập đến chân
tính tuyệt đối của con người. Nhưng những vị nào chịu diễn tả thì thường chia
sẻ rằng chân tính, hay Phật tính của chúng ta rất thanh tịnh, trong sáng và
nhiệm mầu. Và lý do duy nhất chúng ta không cảm nhận được nó là vì cái kinh
nghiệm về Phật tính ấy thường bị cản trở. Nó bị ngăn chặn như là nước phía sau
một bờ đê. Và những điều chướng ngại là những tảng đá dùng để xây cất nên bờ đê
ấy. Khi ánh sáng chính niệm làm tan rã những tảng đá, soi thủng bờ đê, lòng từ
bi và tâm hỷ xả sẽ tuôn chảy tràn vào. Khi năng lượng thiền quán của chính niệm
được tăng trưởng, tất cả những kinh nghiệm của bạn sẽ thay đổi. Chúng trở thành
một kinh nghiệm sống đầy sinh động, mọi cảm giác nhận thức đều trở nên vô cùng
sáng tỏ và chính xác, không còn chỉ là những sự bận tâm lo lắng vô ý thức.
Mỗi giây phút tự nó sẽ nổi bật hẳn lên. Những giây phút trôi qua không còn bị
hòa nhập với nhau và trở nên nhòa nhạt. Không có gì chỉ là thoáng qua hoặc bị
coi thường cả! Không có một kinh nghiệm nào bị đơn giản dán cho nhãn hiệu “tầm
thường”. Mọi vật đều sáng chói và đặc biệt. Bạn không còn xếp loại kinh nghiệm
của mình và bỏ nó vào những hộc tủ nhận thức khác nhau nữa. Những sự giải thích
và giảng nghĩa đều được dẹp sang một bên. Mỗi giây phút được cho phép tự nó
trình bày. Bạn thật sự lắng nghe những gì nó muốn nói, và lắng nghe như đó là
lần đầu tiên. Khi công phu thiền quán của bạn được sâu sắc, điều này cũng sẽ
trở thành vĩnh viễn. Bạn lúc nào cũng quán sát bằng một ý thức đơn thuần đối
với cả hai: hơi thở và bất cứ một hiện tượng nào khởi lên trong tâm thức. Bạn
càng ngày càng cảm thấy vững vàng hơn, như một con thuyền bỏ neo trong bến, và
kinh nghiệm được sự sống của mình trong mỗi giây, mỗi phút.
Một khi tâm bạn được giải thoát không còn tư tưởng, nó sẽ trở nên tỉnh thức và
được nghỉ ngơi trong một trạng thái ý thức rất thuần túy. Trạng thái ý thức này
không thể nào diễn tả cho trọn vẹn được. Ngôn ngữ không có đủ khả năng. Trạng
thái này chỉ có thể hiểu được bằng kinh nghiệm của chính mình. Hơi thở sẽ không
còn chỉ là hơi thở. Hơi thở không còn bị giới hạn trong một ý niệm cố định và
thông thường của ta về nó. Bạn không còn cảm nhận nó như chỉ là một chuỗi tiếp
nối hít vào và thở ra, một chuỗi kinh nghiệm vô vị và tầm thường. Hơi thở trở
thành một tiến trình sống động và biến đổi, một cái gì rất sinh động và kỳ
diệu. Hơi thở không phải là một cái gì có mặt trong thời gian, mà tự nó chính
là giây phút hiện tại. Thời gian chỉ là một khái niệm, không phải là một kinh
nghiệm thực tại.
Trạng thái này là một ý thức đơn sơ, mộc mạc không thêm thắt vào một chi tiết
dư thừa nào. Nó đứng vững trên mặt đất của hiện tại với một ý thức sinh động.
Bạn biết chắc rằng đây là sự thật, nó chân thật hơn bất cứ những gì bạn đã từng
kinh nghiệm, và từ đó bạn có một ưu điểm, một tiêu chuẩn mới để đo lường các
kinh nghiệm của mình. Bạn sẽ thấy rõ được lúc nào mình tiếp xúc với sự vật bằng
một ý thức đơn thuần, và khi nào mình bóp méo sự vật bằng những nhận thức đầy ý
niệm và thành kiến. Bạn nhận diện được những khi mình vặn vẹo thực tại bằng
những phê phán trong tâm, bằng những hình ảnh cố định và ý kiến cá nhân. Bạn
biết rõ mình đang làm gì, và khi nào mình làm việc ấy. Bạn trở nên bén nhạy khi
tiếp xúc với thực tại, và có khuynh hướng nhìn sự vật một cách đơn sơ và khách
quan hơn, không thêm vào cũng không bớt ra một điều gì. Bạn trở nên rất chuẩn
xác. Từ nơi bạn nhìn, tất cả đều sáng tỏ. Vô số những hoạt động của thân và tâm
được hiển lộ lên với những chi tiết thật rõ ràng. Bạn quán sát trong chính niệm
sự lên xuống không ngừng của hơi thở; bạn quán sát một dòng sông cảm giác bất
tận của những xúc chạm và chuyển động ở thân; bạn thấy được sự biến đổi nhanh
chóng của chuỗi tư tưởng và cảm thụ; bạn cảm nhận được nhịp điệu vang vọng từ
những bước chân đều đặn của thời gian. Và ngay giữa những biến chuyển bất tận
ấy, không có người quán sát, chỉ có sự quán sát mà thôi!
Trong
nhận thức này, không có gì
tồn tại trong hai giây phút
kế tiếp nhau.
Mọi
vật đều
biến chuyển liên tục. Mọi
hiện tượng sinh ra, mọi
hiện tượng lớn lên và
rồi diệt đi. Không có một ngoại lệ nào cả! Bạn
đột nhiên ý thức được sự thay
đổi không ngừng của
cuộc đời mình. Bạn nhìn quanh và thấy tất cả mọi sự vật đều
biến đổi, tất cả mọi sự vật. Tất cả lên cao rồi xuống thấp, tăng lên rồi giảm
đi, sinh ra rồi diệt mất... Mọi sự sống, từ những vật
vi phân cho đến một
đại
dương bao la, đều luôn luôn chuyển động. Bạn
nhận thức vũ trụ như là một dòng
sông
kinh nghiệm vĩ đại. Những gì mà bạn trân quý nhất đang từ từ vuột ra khỏi
bàn tay của bạn, ngay chính cả
cuộc đời mình. Nhưng sự
vô thường ấy không làm
cho bạn
sầu khổ. Bạn đứng đó không lay chuyển, nhìn những
sinh hoạt diễn ra
trong bất tận, và
phản ứng của bạn là một niềm vui, một
hạnh phúc nhiệm mầu.
Tất cả đang chuyển động, đang nhảy múa và tràn đầy sự sống.
Khi bạn
tiếp tục quán sát những đổi thay này và thấy được sự tương quan của
chúng
với nhau, bạn sẽ
ý thức được một sự
liên hệ mật thiết giữa tất cả những
hiện tượng của
tâm lý,
xúc giác và
vật lý. Bạn nhìn một
tư tưởng này dẫn sang
một
tư tưởng khác, bạn thấy sự tàn hoại sẽ làm khởi lên những
phản ứng tình
cảm, và cảm thụ ấy lại làm
sinh khởi nhiều
tư tưởng khác. Hành động,
tư tưởng,
cảm thụ,
ham muốn - tất cả đều
liên kết khắn khít
với nhau, trong một tiến
trình
nhân quả rất tinh vi. Bạn nhìn những
kinh nghiệm thú vị đến rồi đi, bạn
thấy chúng không bao giờ có mặt dài lâu. Bạn nhìn những sự
đau đớn đến không
cần ai mời gọi, và bạn thấy mình vùng vẫy,
cố gắng tống đẩy chúng đi; và bạn
nhìn mình thất bại. Và bấy nhiêu đó cứ
tiếp tục lặp đi, lặp lại mãi, trong khi
bạn
bước lui lại, yên lặng và
quán sát nó xảy ra.
Qua những
nhận xét ấy, bạn không
tránh khỏi đi đến một
kết luận duy nhất. Bạn
thấy rõ đời mình được
đánh dấu bằng sự
thất vọng và
bối rối, và bạn cũng thấy
rõ
nguyên nhân của chúng. Những
phản ứng ấy
xuất phát từ sự bất lực của ta vì
không
đạt được những gì mình muốn, từ một sự
sợ hãi không muốn đánh mất những
gì mình có, và từ một
thói quen không bao giờ
hài lòng với những gì đang nằm
trong tầm tay mình. Chúng không còn chỉ là
lý thuyết và
ý niệm suông - bạn đã
thấy và
kinh nghiệm, và bạn biết đó là một
hiện thực. Bạn
nhận thức được nỗi sợ
của mình, một nỗi
bất an khi
đối diện với
vấn đề sinh tử. Đó là một mối
lo âu
rất lớn lao, nó ăn sâu đến tận gốc rễ của ta và biến sự sống
trở thành một cuộc
tranh đấu. Bạn thấy mình hoang mang nắm bắt, cố quơ tìm những gì
vững chắc và
đáng tin cậy. Bạn thấy mình lúc nào cũng
cố gắng bám víu vào một cái gì đó, nắm
giữ bất cứ một cái gì, giữa một vùng cát sa lầy. Và rồi bạn hiểu rằng không có
gì để ta bám vào được hết, không có gì không thay đổi cả!
Bạn thấy được nỗi đau của những sự mất mát và buồn lo. Bạn thấy mình
bị bắt
buộc phải tự
thích ứng với những khổ đau có mặt
trong đời sống. Bạn
chứng kiến
những
mâu thuẫn và
xung đột có mặt
hằng ngày, và bạn cũng thấy được rằng chúng
nông cạn đến đâu. Bạn
quán sát cái quá trình của
đau đớn,
bệnh hoạn,
già nua và
cái chết. Và bạn cũng
ý thức được rằng những điều ấy thật ra không có gì
đáng
sợ. Chúng chỉ là một hiện thực!
Qua
sự quán chiếu về những khía cạnh
tiêu cực ấy của
cuộc đời, bạn sẽ có một
hiểu biết sâu sắc hơn về dukkha -
tính chất bất
toại nguyện của
hiện hữu. Bạn
bắt đầu
nhận diện được dukkha trong mọi lĩnh vực của
đời người, từ những cái
rất
hiển nhiên cho đến những cái
vi tế nhất. Bạn thấy được khổ đau lúc nào cũng
theo sau sự nắm bắt, vừa khi bạn nắm giữ bất cứ một cái gì, khổ đau đã có mặt,
không thể
tránh khỏi. Và một khi bạn
hiểu rõ được sự
hoạt động của
lòng ham
muốn, bạn sẽ trở nên bén nhạy hơn đối với nó. Bạn thấy được nó khởi lên ở đâu,
khởi lên khi nào, và có
ảnh hưởng ra sao. Bạn nhìn thấy nó
hoạt động liên tục,
biểu lộ xuyên qua những
giác quan, rồi chiếm đoạt và làm chủ tâm thức!
Ngay giữa những
kinh nghiệm dễ chịu và
thú vị, bạn nhìn thấy những
bám víu và
dính mắc của mình. Ngay giữa những
kinh nghiệm khó chịu và
đau đớn, bạn nhìn
thấy có một sự chống cự
phát khởi. Bạn không phải ngăn chận những
hiện tượng
ấy, bạn chỉ cần
theo dõi chúng. Bạn muốn đi tìm một cái gì để gọi là “tôi”,
nhưng cái bạn
tìm thấy chỉ là cái thân
vật lý này, và làm sao ta có thể nhận
cái túi
da bọc xương ấy là mình được? Rồi đi tìm sâu hơn nữa, bạn thấy những
hiện tượng tâm lý - như là cảm thụ,
suy nghĩ, và
ý kiến - và rồi lại tự nhận
hết những cái ấy là “tôi”. Bạn thấy mình trở nên
chiếm hữu,
bảo vệ, và
che chở
cho chúng, điều ấy thật là điên rồ! Bạn cố đi tìm một cái gì có thể gọi là
“tôi”- cơ thể
vật lý,
cảm xúc trong thân, cảm thụ, và tình cảm - nhưng chúng cứ
xoay vần và
biến đổi mãi trong khi bạn
tìm kiếm, lục lọi trong mọi ngõ ngách,
xó xỉnh cố tìm cho ra được một cái gọi là “tôi”.
Cuối cùng, bạn sẽ không tìm được một cái gì cả! Trong tất cả những
kinh nghiệm
biến đổi không ngừng ấy, có tìm được gì chăng thì cũng chỉ là những tiến trình
vô ngã, được
thúc đẩy và
quy định bởi những tiến trình
đi trước. Không có một cái
ngã hoặc cái tôi cố định nào trong đó cả! Tất cả chỉ là những tiến trình. Bạn
tìm thấy tư tưởng nhưng không có chủ thể
tư tưởng, bạn
tìm thấy tình cảm và
ham
muốn, nhưng không có người nào làm việc ấy. Căn nhà
hoàn toàn trống vắng. Không
có một ai ở nhà cả!
Quan niệm của bạn về một cái tôi từ nay sẽ thay đổi
vĩnh viễn. Bạn sẽ nhìn lại
ta như là một tấm hình trên một trang báo. Dưới con
mắt thường, bức hình ấy là
một tấm ảnh về ta thật
rõ ràng. Nhưng khi nhìn dưới một cái kính lúp, tấm hình
ấy sẽ hiện rõ thành một tập hợp của
vô số những dấu chấm nhỏ đen trắng
phức
tạp. Cũng
tương tự, dưới ánh sáng của
chính niệm, cảm nhận về một cái ngã, cái
tôi, hoặc là một cái gì đó sẽ mất đi
tính chất rắn chắc của nó và bị tan rã.
Trong
thiền quán, sẽ có một lúc
tuệ giác về ba
đặc tính của
hiện hữu -
vô
thường, bất
toại nguyện, và
vô ngã - sẽ bừng lên trong ta. Bạn
kinh nghiệm được
hết sức rõ rệt sự
vô thường của
đời sống, sự khổ đau của
kiếp người, và
sự thật
về không có một cái tôi cố định và riêng rẽ! Bạn
kinh nghiệm được những điều
này rất sâu sắc, đến nỗi
đột nhiên bạn
ý thức rằng tất cả những
tham ái, nắm
bắt và ghét bỏ của mình là
vô nghĩa lý và
hoàn toàn vô ích. Trong giây phút ấy,
tâm thức của bạn được
chuyển hóa hoàn toàn. Cái tôi
hoàn toàn bị tan rã. Tất cả
còn lại chỉ là những
hiện tượng vô ngã liên kết, tương quan
với nhau, chỉ
tồn
tại với những
điều kiện nhất định và luôn
biến đổi không ngừng! Lòng
ái dục tắt
ngấm và
gánh nặng được buông xuống. Chỉ còn lại một dòng sông
thong thả trôi,
không chống cự, không ngăn ngại. Bây giờ chỉ còn có mặt một
hạnh phúc thường
hằng, Niết-bàn,
vô sinh, đã đạt đến!