BA MƯƠI NGÀY THIỀN QUÁN
Joseph Goldstein
Nguyễn Duy Nhiên Việt dịch
Nhà Xuất Bản Tôn Giáo, Hà Nội 2008
Buổi tối thứ chín
Bạn hãy tưởng tượng mình đang đứng giữa trận địa, đơn độc chiến đấu với ngàn
vạn quân địch. Mặc dù bị bao vây tứ phía nhưng cuối cùng bạn vẫn chiến thắng.
Rồi tưởng tượng là bạn chiến đấu những trận như vậy hàng ngàn lần, nhưng cuối
cùng bạn vẫn chiến thắng. Đức Phật dạy rằng chiến thắng vạn quân như vậy ngàn
lần, vẫn còn dễ hơn là thắng được chính mình. Công việc của chúng ta khởi sự
làm ở đây không phải là nhỏ. Hiểu được tâm của mình là điều khó khăn trên đời
này. Nhưng việc ấy không phải là không thể làm được. Có những người đi trước ta
đã phải đương đầu với hàng vạn quân địch và đã chiến thắng vạn lần, họ có để
lại cho chúng ta một số lời khuyên và hướng dẫn vô cùng hữu ích.
Điều trước hết, ta phải biết những kẻ thù của mình là ai. Nếu không thấy được
chúng, chúng sẽ trở nên những quyền lực chi phối đáng kể trong ta. Nhận diện
được chúng, ta sẽ có thể đối diện với chúng một cách dễ dàng hơn. Trong trận
địa tâm ý này, ta phải đối phó với năm kẻ thù có nhiều thế lực, và học cách
nhận diện chúng là điều thiết yếu đầu tiên, để ta có thể đi sâu hơn vào sự hiểu
biết về chúng.
Đức Phật gọi năm kẻ thù ấy là Ngũ triền cái, tức là năm điều che bít, ngăn chặn
không cho trí tuệ phát sinh.
1. Tham dục:
Kẻ thù thứ nhất là tham dục, tức là sự đam mê, ham muốn vào những cảm xúc nơi
thân thể và các đối tượng của chúng. Lòng tham dục khiến tâm ta lúc nào cũng
hướng ngoại, náo động, mất quân bình, hết đeo đuổi chuyện này lại sang chuyện
khác. Bản chất của lòng tham dục là không gì có thể làm thỏa mãn được nó. Sự
tìm kiếm sẽ là bất tận và vô vọng. Chúng ta đang vui hưởng một điều gì, rồi nó
cũng sẽ sinh và diệt như mọi hiện tượng khác. Khi ấy ta sẽ trở nên bất mãn, và
lại đòi hỏi đi tìm thêm những thú vui mới. Chỉ đến khi nào ta chịu chấp nhận
đối diện với lòng tham dục, bằng không lúc nào ta cũng sẽ cảm thấy thiếu thốn,
luôn luôn muốn đi tìm một niềm vui mới, một sự khuây khỏa nào đó.
Lòng tham dục có nhiều hình thái khác nhau, nó có thể là một hình ảnh đẹp, một
âm thanh du dương, những mùi vị ưa thích, một cảm giác êm dịu hay là những ý
tưởng say mê. Dính mắc vào những đối tượng này sẽ củng cố thêm lòng tham. Và
cũng chính vì lòng tham, tâm dính mắc, níu kéo này mà ta tự trói mình vào bánh
xe luân hồi, sinh tử từ thuở nào đến giờ. Cho đến khi nào chiến thắng được lòng
tham dục ta mới có thể giải thoát ra khỏi sự trói buộc của tâm dính mắc và lòng
sở hữu.
2. Sân hận:
Kẻ thù thứ hai là tâm sân hận. Nói chung thì những tâm giận dữ, thù ghét, bực
tức, khó chịu đều có chung một đặc tính là xua đuổi, tiêu diệt đối tượng của
nó. Nó tạo ra một trạng thái hỗn loạn và bạo động. Trong văn chương chúng ta
thường diễn tả những người đang bị chi phối bởi lòng tham dục và sân hận là
những người đang bị lửa nóng thiêu đốt. Khi ta đang có một sự đam mê hay một
cơn giận nào, ta thường nói là mình đang “bừng bừng lửa cháy”. Lửa tình hay lửa
sân cũng thế. Trong những tình cảnh này, tâm ta đang bị đốt cháy thật sự, sự
khổ đau rất to tát.
3. Thụy miên:
Kẻ thù thứ ba là thụy miên. Thụy miên có nghĩa là tâm biếng nhác, uể oải, ham
mê ngủ nghỉ. Nói tới những tâm tánh này, tôi nghĩ ngay đến những con ốc sên,
lúc nào nó cũng bò một cách lừ lừ, chậm chạp, chẳng có chút năng lực nào cả.
Chúng ta phải cố chiến thắng được tâm uể oải và lười biếng này mới mong thành
công được. Bằng không thì sẽ chẳng có việc gì được làm xong, chẳng có chuyện gì
là rõ ràng cả. Tâm ta lúc nào cũng cảm thấy mờ mịt và nặng nề.
4. Trạo hối:
Tâm chướng ngại thứ tư là trạo hối. Trạo hối có nghĩa là một tâm xao động, buồn
rầu, lo nghĩ, hối hận. Một tâm như vậy thì không thể có khả năng tập trung. Nó
luôn nhảy từ đối tượng này sang đối tượng khác, lao nhao, không có chút gì là
chánh niệm. Tâm trạo hối ngăn chặn sự phát triển của trí tuệ.
5. Nghi hoặc:
Kẻ thù thứ năm là tâm nghi hoặc. Lòng nghi ngờ giáo pháp, nghi ngờ con đường
mình đang theo. Có lẽ tâm nghi hoặc là một kẻ thù đáng sợ hơn cả. Trừ khi ta
nhận diện được nó, tâm nghi hoặc có thể làm cho trí óc của ta trở nên vô dụng,
ngăn chặn không cho ta nhìn sự việc một cách rõ ràng. Ta nghi ngờ về chuyện ta
đang làm, về khả năng của chính mình. Từ lúc bạn đến đây, chắc thế nào bạn cũng
đã có những ý nghĩ như “Tôi làm gì ở nơi đây? Tại sao tôi tới đây? Phương pháp
này khó quá, không thể nào tôi theo được.” Những ý nghĩ ấy là do tâm nghi hoặc
sinh ra. Nó là một trở ngại rất lớn trên con đường tu tập.
Năm điều ngăn che hay ngũ triền cái - tham dục, sân hận, thụy miên, trạo hối và
nghi hoặc - đều là những tâm hành. Chúng không có ngã, không có một bản chất
thật sự, chỉ là một chuỗi nhân duyên hiện hành vô chủ.
Có một ví dụ hình ảnh dùng để diễn tả ảnh hưởng của những chướng ngại này đối
với tâm của chúng ta: một hồ nước trong.
Lòng tham dục được ví như những màu sắc sặc sỡ được pha vào nước. Nhìn xuống
hồ, chúng ta bị lôi cuốn theo những vẻ đẹp và sự phức tạp của màu sắc mà không
còn thấy được đáy hồ.
Tâm sân hận, khó chịu, thù ghét được ví như nước sôi. Nước đang sục sôi thì bao
giờ cũng rất xao động. Chúng ta không thể nào nhìn xuyên thấu qua được. Sự náo
động của tâm gây ra bởi những phản ứng bạo động của lòng thù ghét, ác cảm là
một trở ngại rất lớn cho sự hiểu biết.
Tâm biếng nhác, trì trệ thì giống như mặt hồ đang bị phủ kín bởi một lớp rong
rêu rất dày. Ta không thể nào nhìn xuyên qua lớp rong rêu để thấy được đáy hồ.
Tâm thụy miên rất là nặng nề.
Tâm trạo hối, bất an được ví như mặt nước xao động, xốn xang bởi những luồng
gió mạnh. Khi ta lo nghĩ, buồn rầu, ta sẽ mất đi khả năng tập trung, an tĩnh để
phát triển định lực và trí tuệ.
Tâm nghi hoặc thì giống như nước hồ bị vẩn đục vì khuấy bùn lên. Trí tuệ của ta
lúc này hoàn toàn bị che khuất vì sự mịt mù, tăm tối của tâm nghi ngờ.
Trên con đường tu tập, có những phương pháp để đối trị với các chướng ngại vừa
kể. Phương cách đầu tiên là nhận diện chúng, ý thức được sự có mặt của chúng
một cách rõ ràng trong mỗi giây phút. Nếu tham dục nổi lên, ta phải có ý thức
ngay sự có mặt của nó. Đối với tâm sân hận, lười biếng, bất an, nghi hoặc cũng
vậy, ta phải nhận diện ngay khi chúng vừa khởi lên. Nhận diện, ý thức được sự
có mặt của chúng là một phương pháp hay nhất, hiệu quả nhất để đối trị với
những chướng ngại trên con đường tu tập thiền quán của mình. Ý thức được sự việc
đang xảy ra sẽ dẫn đến chánh niệm. Và chánh niệm có nghĩa là không nắm bắt,
không xua đuổi, không nhận đối tượng làm mình.
Ngũ triền cái hay năm chướng ngại này chỉ là những tâm hành không có thực chất
và vô thường. Chúng sinh ra rồi diệt mất, đến và đi như mây trên trời. Nếu
chúng ta có chánh niệm ngay khi chúng vừa khởi lên và không phản ứng theo sự
thúc giục của chúng, những tâm hành này sẽ đi qua mà không gây nên một sự xao
động nào đáng kể. Chánh niệm là một phương pháp hiệu quả nhất để đối trị chúng.
Ta cũng có thể dùng một số liều thuốc đặc biệt để chữa trị năm chướng ngại này,
nhất là những khi ta đang bị chúng chi phối mà chánh niệm của ta thì còn quá
yếu. Khi tâm ta bị lòng tham dục hoành hành, ta hãy quán chiếu về sự vô thường
của xác thân này, sự thật là rồi cũng có một ngày thân này sẽ trở thành những
thây ma. Thời gian trôi như bóng ngựa qua cửa sổ, chúng ta rồi sẽ bảy mươi, tám
mươi hay chín mươi tuổi. Hàn San, một nhà tu mà cũng là một nhà thơ cổ Trung
Hoa, nhận thức được những điều ấy như sau:
Một tấm màn làm bằng trân châu,
Treo trước cửa tiền đường.
Bên trong một tiểu thơ yêu kiều, thục nữ,
Dáng nàng đẹp hơn tiên,
trang đài và quý phái.
Gương mặt nàng hồng tươi,
như một trái đào tiên,
Sương mù mùa xuân
phủ ướt gian nhà phía đông.
Gió thu sang, thổi lồng lộng trống gian tây.
Ba mươi năm sau, tất cả sẽ còn gì?
Thục nữ ấy sẽ gầy khô như xác mía.
Những sự quán chiếu như vậy có khả năng làm cho lòng tham dục của ta bớt đi,
nhất là khi phải đối diện với sự cấp bách về cái chết của chính mình. Cái chết
không phải chỉ xảy đến cho một số người chọn lọc nào đó. Phải cảm thấy được sự
gần kề của cái chết thì ta mới biết sự quan trọng, giá trị vô cùng của giờ phút
hiện tại.
Có một mối tương quan chặt chẽ giữa lòng tham dục và tánh ham ăn, mê ngủ. Tiết
độ trong việc ăn uống, ngủ nghỉ sẽ làm giảm bớt lòng tham dục và tăng trưởng
trí tuệ.
Cũng vậy, cách hay nhất để đối phó với lòng thù ghét, giận dữ là nhận thức được
nó, có chánh niệm về nó. Giả sử bạn đang ngồi, bỗng nhiên cảm thấy thù ghét một
người nào hay một việc gì đó. Hãy ngồi lại và ghi nhận “giận, giận”. Không cho
nó là mình, cũng không tự trách mình sao lại giận. Chỉ cần giản dị quan sát nó.
Nó sinh ra rồi sẽ diệt đi. Sự giận dữ chỉ có tác hại khi nào ta nuôi dưỡng nó,
đồng hóa với nó “Tôi đang giận và thật đáng để cho tôi giận vì người ấy đã dám
đối xử với tôi như vậy...” Ta có một con đường khác, là thay vì bộc lộ sự giận
dữ ấy ra một cách mê muội, ta có thể chọn cách quan sát nó một cách cặn kẽ. Ta
sẽ thấy rằng nó từ từ mất đi công năng phá hoại.